Nguyệt minh hoa lạc hựu hoàng hôn

       Đỗ Mục 杜牧 (803-852) Thi nhân đời Đường. Tự là Mục Chi 牧之. Người đất Kinh Triệu Vạn Niên (Nay là Tây An của tỉnh Thiểm Tây). Từng nhậm chức Trung Thư Xá Nhân (Trung Thư Tỉnh có biệt danh là Tử Vi Tỉnh), nên người đời còn gọi ông là Đỗ Tử Vi 杜紫微. Đỗ Muc xuất thân trong gia đình quyền thế hiển hách, thuộc thế gia của dòng họ Đỗ đất Kinh Triệu, là cháu 16 đời của nhà Quân Sự đời Tây Tấn Đỗ Dự 杜預. Ông với Đỗ Phủ mặc dù cùng là hậu duệ của Đỗ Dự, nhưng chi phái khác xa. Đỗ Phủ là con của Đỗ Đam, còn Đỗ Mục là con cũa Đỗ Doãn là con út của Đỗ Dự, ông nội của Đỗ Mục là Đỗ Hựu, Tể tướng nổi tiếng của nhà Đường, ông ta chịu ảnh hưởng rất lớn của Tổ phụ, cha là Đỗ Tòng Uất làm quan đến chức Giá Bộ Viên Ngoại Lang. Đỗ Mục rất tự hào về gia thế của mình.

      Đỗ Mục giỏi cả văn, thơ. Văn chịu ảnh hưởng của Hàn Dũ và Liễu Tông Nguyên, thơ thì chịu ảnh hưởng của Lý Hạ, đồng thời với Bạch Cư Dị, nhưng ông không chịu ảnh hưởng của Bạch, mà còn có ý kiến khác độc đáo hơn Bạch nữa. Ông với Lý Thương Ẩn 李商隱 hợp thành một cặp LÝ ĐỖ của buổi Tàn Đường. (Cặp LÝ ĐỖ của buổi Thịnh Đường là Lý Bạch 李白 và Đỗ Phủ 杜甫).

  Sau đây là hai bài thơ thất ngôn tứ tuyệt CUNG TỪ 宮詞 rất nổi tiếng của ông : 

                宮詞（其一）            CUNG TỪ  (kỳ nhất)

             蟬翼輕綃傅體紅，    Thiền dực khinh tiêu phó thể hồng,

             玉膚如醉向春風。    Ngọc phu như tuý hướng xuân phong.

             深宮鎖閉猶疑惑，    Thâm cung tỏa bế do nghi hoặc,

             更取丹沙試闢宮。    Cánh thủ đan sa thí tịch cung.

* Chú thích :

    - THIỀN DỰC 蟬翼 còn đọc là THUYỀN DỰC : là Cánh của con ve sầu.

    - KHINH TIÊU 輕綃 : là loại lụa nhẹ được dệt bằng tơ sống, thường có màu đỏ nên còn được gọi là HỒNG TIÊU 紅綃. Trong bài thơ Tỳ Bà Hành của Bạch Cư Dị có câu :

               五陵年少爭纏頭，      Ngũ Lăng niên thiếu tranh triền đầu,

               一曲紅綃不知數。      Nhất khúc HỒNG TIÊU bất tri số.

     Có nghĩa :

              Các chàng thiếu niên của đất Ngũ Lăng tranh nhau mà khen thưởng, nên chỉ đàn một khúc thì được không biết bao nhiêu là tấm Lụa Hồng.

    - PHÓ THỂ 傅體 : là Áp sát, Bó sát lấy thân thể.

    - NGỌC PHU 玉膚 : là Làn da trắng như ngọc ngà.

    - TỎA BẾ 鎖閉 : TỎA là Khóa; BẾ là Đóng, nên TỎA BẾ là Khóa kín lại.

    - DO 猶 : là Còn, vẫn còn, hãy còn.

    - ĐAN SA 丹沙 : là Cát màu đỏ, còn gọi là Chu Sa, một lọai thảo dược.

    - THÍ 試 : Ở đây không có nghĩa là THI, mà có nghĩa là THỬ.

    - TỊCH CUNG 闢宮 : là THỦ CUNG SA 守宮沙 : Theo Nhan Sư Cổ 顏師古 đời Đường : Thủ Cung 守宮 là tên một loại côn trùng, còn gọi là Bích Hổ 壁虎 (Cọp trên vách) ta gọi là con Thằn Lằn. Các thuật gia chuyên môn bắt nuôi trong hộp kín, cho ăn chất chu sa, nên toàn thân đỏ lên, đến khi đúng phân lượng thì nghiền nát thành chất cát màu đỏ, điểm lên thân người phụ nữ, thì màu đỏ suốt đời không tan, chỉ khi nào giao hợp với nam nhân thì màu đỏ mới biến mất. Theo truyền thuyết là để giúp đàn bà giữ gìn trinh tiết, tránh tà dâm; gọi là Thủ Cung hay Tịch Cung cũng thế.

* Nghĩa bài thơ :

                          BÀI TỪ TRONG CUNG  (Kỳ một)

        Tấm áo lụa mỏng nhẹ như cánh ve bó sát lấy cơ thể một màu hồng thắm; Làn da trắng như ngọc như đang say trong gió xuân ấm áp. Trong cung sâu khóa kín im ỉm nầy nhưng vẫn còn nghi hoặc ngại ngần, nên lại phải dùng thủ cung sa để thử lại cho nhà vua biết là mình vẫn hãy còn trinh trắng.

       Tội nghiệp ! Không biết là nhà vua có nhìn nhõ ngó ngàng gì đến mình hay không, lại khéo lo vớ vẩn ! Ăn mặc cho đẹp, cho hấp dẫn; Làn da trau chuốt cho thật trắng thật xinh, lại điểm Thủ cung sa để cho nhà vua biết là mình vẫn hãy còn trinh nguyên... làm hết cách có thể làm được chỉ với mục đích cuối cùng là : Được nhà vua chiếu cố đến ! Nhưng, hãy đọc tiếp bài 2 sẽ rõ...

                     Muôn hồng nghìn tía đua tươi,

                 Chúa xuân nhìn hái một hai bông gần.

                                                    (Cung Oán Ngâm Khúc)

              宮詞（其二）            CUNG TỪ  (kỳ nhị)

             監宮引出暫開門,    Giám CUNG dẫn xuất tạm khai môn, 

             隨例須朝不是恩.    Tuỳ lệ tu triều bất thị ân. 

             銀鑰卻收金鎖合,    Ngân thược khước thu kim toả hợp, 

             月明花落又黃昏.    Nguyệt minh hoa lạc hựu hoàng hôn. 

* Chú thích :

    - GIÁM CUNG 監宮 : là người có trách nhiệm giám sát các cung nữ trong cung cấm. Có thể là một Thái giám hay một cung nhân già nào đó được phân công. Khác với GIÁM QUAN 監官 là một chức quan có nhiệm vụ giám sát xem xét các việc trong cung tuỳ theo công việc được phân công.

    - TÙY LỆ 隨例 : là theo lệ thường, Ví dụ như một tháng được chầu vua 2 lần, 3lẩn, 4 lần... gì đó chẳng hạn.

    - TU TRIỀU 須朝 : là Phải đi chầu, bắt buộc phải đi chầu vua.

    - BẤT THỊ ÂN 不是恩 : Không phải là ân trạch (đặc biệt) của vua.

    - NGÂN THƯỢC 銀鑰 : là Cái chìa khóa bằng bạc.

    - KHƯỚC THU 卻收 : Lại bị thu đi. Chữ KHƯỚC còn được viết như sau : 却.

    - KIM TỎA HỢP 金鎖合 : là Cái ống khóa bằng vàng lại khóa lại.

    - HỰU 又 : có nghĩa là Lại. HỰU HOÀNG HÔN 又黃昏 Có nghĩa : Hoàng hôn rồi lại hoàng hôn nữa, chỉ "hết ngày này qua ngày khác" như cụ Nguyễn Du đã viết trong Truyện Kiều khi Thúy Kiều bị lọt vào lầu xanh là :

                           Song sa vò võ phương trời,

                  Nay HOÀNG HÔN đã LẠI mai HÔN HOÀNG hoàng.

                           Lần lần thỏ bạc ác vàng,

                  Xót người trong hội đoạn tràng đòi cơn !...

* Nghĩa bài thơ :

                        Bài Từ Trong Cung

        Người Giám Cung tạm thời mở cửa để dẫn hết các cung nữ trong cung đó ra; Chỉ là theo lệ phải đi chầu chớ không phải là được đặc biệt hưởng ơn mưa móc gì của nhà vua cả. Rồi sau đó, chiếc chìa khóa bằng bạc lại được lấy đi khi ống khóa bằng vàng đã bóp khóa lại. Và... các cung nữ lại phải mõi mòn nhìn trăng sáng rồi trăng lại tàn, hoa nở rồi hoa lại rụng, hoàng hôn rồi lại hoàng hôn ... ở trong thâm cung bơ vơ buồn bã !

      Cung son gác tía được bảo vệ bằng khóa bằng vàng, chìa bằng bạc sang cả vô cùng ! Nhưng cái sang cả hào nhoáng đó đã khóa chết bao nhiêu tuổi xuân, đã bức tử bao nhiêu tình xuân phơi phới của các nàng cung nữ đang độ xuân thì. Chầu vua chỉ là chiếu lệ, hoạ hoằn lắm, may mắn lắm mới được nhà vua để ý chiếu cố đến, vì ở hậu cung giai lệ hơn cả ba ngàn người, ba ngàn cung phi mỹ nữ nhưng nhà vua mỗi đêm chỉ "yêu" được có "một nàng" mà thôi, nên... 

                    Cảnh hoa lạc nguyệt minh hôm ấy,

                    Lửa hoàng hôn như cháy tấm son.

                    Hoàng hôn thôi lại hôn hoàng,

                    Nguyệt hoa thôi lại thêm buồn nguyệt hoa!

                                                              (Cung Oán Ngâm Khúc)

* Diễn Nôm : 

                    CUNG TỪ (kỳ nhất)

                  Áo lụa đào xinh tựa cánh ve,

                  Gió xuân da ngọc chẳng buồn che.

                  Cung sâu khóa kín còn nghi hoặc,

                  Mượn thủ cung sa thử lại khoe.

      Lục bát :

                  Lụa đào mỏng, ôm sát mình,

                  Gió xuân say đắm da xinh trắng ngần,

                  Thâm cung khóa kín ngại ngần,

                  Thủ cung sa thử bao lần khoe vua.

                       CUNG TỪ (Kỳ nhị)

                  Giám cung tạm mở cửa cung môn,

                  Theo lệ chầu vua chớ chẳng hơn,

                  Sau đó khóa vàng chìa bạc cất,

                  Trăng tàn hoa rụng lại hoàng hôn !

      Lục bát :

                  Giám cung mở cửa dẫn ra,

                  Chầu vua theo lệ không là ân riêng.

                  Khoá vàng chìa bạc cất liền,

                  Trăng tàn hoa rụng triền miên hôn hoàng !

                                                             Đỗ Chiêu Đức diễn Nôm.

       Hẹn bài viết tới !

                                                                                       杜紹德

                                                                                   Đỗ Chiêu Đức