Ngựa là con vật đứng hàng thứ 7 trong 12 con giáp, và là con vật gần gũi thân cận với con người nhất. Từ ngàn xưa, Ngựa đã được thuần hóa, cùng chung sống và cùng tiến hóa với con người qua các thời đại, nên những điều có liên quan đến ngựa trong cuộc sống nhiều không thể kể xiết. Trong phạm vi bài viết hạn hẹp nầy , tôi chỉ đề cập đến Một Phần của con Ngựa trong Văn tự và trong Văn học mà thôi.

 Ngựa, từ Hán Việt là MÃ 馬. MÃ là loại chữ Tượng Hình trong Lục Thư gồm : Tượng hình, Chỉ sự, Hội Ý, Hài thanh, Chuyển chú và Giả tá. Vì là chữ Tượng hình nên ta thấy chữ Mã có ba nét ngang ở trên tượng trưng cho bờm ngựa đang bay về phía sau, và có  bốn chấm ở bên dưới, tượng trưng cho bốn cái chân của con ngựa đang chạy về phía trước, sau diễn biến và tiến hóa của chữ viết như sau..... 

 Theo Giáp Cốt Văn  ( Giáp là Cái Vỏ cứng được bọc ở bên ngoài, ở đây chỉ cái Mu Rùa. Cốt là Xương của các loại động vật. GIÁP CỐT VĂN là loại văn tự chữ viết được khắc lên trên Xương của động vật và trên Mu rùa ) mà các nhà Khảo Cổ Học đã tìm thấy được, thì chữ Mã được khắc như thế nầy  

* GIÁP CỐT VĂN : Còn gọi là " Khế Văn " 契文, " GIÁP CỐT BỐC TỪ " 甲骨卜辭 hoặc " QUY GIÁP THÚ CỐT VĂN " 龜甲獸骨文, chỉ loại chữ ghi lại những việc bói toán trong cung ở cuối nhà Thương, là thể chữ viết được hình thành và có hệ thống sớm nhất của chữ Hán, nó là cái gạch nối giữa hai hệ thống Vẽ hình và phù hiệu ghi lại sư việc với Hệ thống chữ khắc trên kim loại đồng đen, là khởi thủy đầu tiên của Hệ thống tiếng Hán Hiện Đại.

* KIM VĂN   金文 : Còn được gọi là Minh Văn 銘文 ( Chữ được khắc ) hoặc Chung Đỉnh Văn 鍾鼎文 ( Chữ được khắc trên Chuông và Đỉnh ) là loại chữ của thời đại Đồ Đồng, phát xuất từ cuối đời nhà Thương và thịnh hành ở đời Tây Chu, ghi lại tất cả những sinh hoạt trong cuộc sống của thời đại nầy, nên còn được gọi là Tây Chu Kim Văn. 

* ĐẠI TRIỆN : Là một dạng chữ viết sớm nhất của chữ Hán, thông dụng ở nước Tần thời Chiến Quốc, là tiền thân của thể chữ Tiểu Triện, còn mang  rất nhiều hình tượng của chữ Tượng Hình

* TIỂU TRIỆN 小篆: là loại chữ mà Tần Thủy Hoàng sau khi thống nhất đất nước ( năm 221 trước Công Nguyên ) đã ra lệnh cho Thừa Tướng LÝ TƯ tiến hành chính sách " Thư đồng văn " ( viết cùng loại chữ ) thủ tiêu các chữ dị thể của 6 nước để thống nhất chữ viết và cách viết chữ. 

* LỆ THƯ :( Chữ LỆ ) là do Tiểu Triện diễn biến mà thành, chủ yếu là kéo thẳng các nét cong queo của chữ Triện. Bắt đầu từ đời Tần, đến đời Hán mới định hình thành một thể chữ chính thức. Chữ LỆ làm cho chữ Hán cổ tiến thêm một bước dài trong việc phù hiệu hóa ngôn ngữ thành chữ viết, xa rời hẵn với loại chữ tượng hình.

* KHẢI THƯ : Chữ KHẢI còn gọi là Chân Thư hoặc Chính Thư, bắt nguồn từ những năm cuối đời Đông Hán, lưu hành rộng rãi trong đời Ngụy Tấn. KHẢI có nghĩa là Khuôn Mẫu, cũng như chữ LỆ, chữ KHẢI là do các nét bút kết hợp thành một phù hiệu vuông vắn thành chữ viết, hoàn toàn thoát khỏi tự dạng tượng hình, là thể chữ Tiêu Biểu nhất cho chữ Hán Hiện Đại. 

*TỐNG THỂ : Là thể chữ dùng để in ấn. Theo đà phát triển của kĩ thuật in ấn Trung Hoa, một thể chữ vuông vắn ngay ngắn được hình thành để thích ứng với nghề in ấn. Vì thịnh hành ở đời Tống, nên được gọi là Tống Thể. 

 Bên trên là các kiểu chữ được sử dụng trên máy Vi Tính ( computer ) hiện nay , rất đa dạng và rất thông dụng.

            Quá trình diễn tiến của chữ MÃ từ TƯỢNG HÌNH đến hoàn chỉnh thành biểu tượng của chữ viết, đại khái như sau :

             馬，甲骨文  Chữ MÃ Giáp cốt văn : Mặt dài mắt to,lông bờm bay về sau, là hình tượng của động vật đuôi dài có móng。金文  Đến Kim Văn, thì tự dạng chữ MÃ được đơn giản hóa thật nhiều, bỏ đi cái mặt dài mắt to tai vểnh  ，Chỉ giữ lại phần giữa của Giáp Cốt Văn  ，Đổi bụng ngựa   và bờm trên lưng ngựa   viết thành  。篆文  Chữ Triện : Kế tục và hoàn thiện hơn tự dạng của Kim Văn 承续金文字形。隶书  Chữ Lệ : Kéo thẳng ra các nét của chữ Triện, đuôi ngựa và chân ngựa   viết thành bốn chấm bên dưới   và nét cong xuống   thành  。行书  Chữ Hành : Kết hợp tự dạng của chữ Thảo   và Chữ Khải 楷书  biến bốn chấm thành một gạch ngang để viết cho nhanh。

              Như trên đã trình bày, chữ MÃ quả là chữ Tượng Hình tiêu biểu của Văn Tự Trung Hoa trong tiếng Hán Cổ cho đến hiện đại. Quá trình diễn tiến của chữ Mã cũng là quá trình diễn tiến của chữ Hán từ thượng cổ cho đến hiện nay.

              Chữ MÃ 馬 hiện diện rất nhiều trong cuộc sống của chúng ta trong quá khứ cũng như hiện tại. Trước tiên, MÃ là Ngựa, là con vật được xếp hàng thứ 7 trong Địa Chi của 12 con giáp. MÃ là một trong Bách Gia Tính mà ta gọi là Bá Tánh có họ MÃ. Mã Giám Sinh là cái tên mà ai cũng biết, kể cả giới bình dân ghiền hát Cải Lương cũng biết khi xem tuồng Vương Thúy Kiều. MÃ là con Ngựa trong cờ Tướng, đi theo hình Chữ Nhật 日, khi sắp bị chiếu bí thì nhảy sảng hình chữ ĐIỀN 田, nên mới có câu " Sự cấp mã hành điền " ( khi cấp bách thì Ngựa đi hình chữ Điền ), Ý nói : Lúc qúynh quáng thì người ta hay làm sảng. MÃ là con Ngựa Đỏ Xanh Vàng Trắng trong bài Tứ Sắc, mà tất cả từ trí thức cho đến bình dân, từ thành thị cho đến nông thôn đều mê mẫn ngày đêm không nghỉ !

Ngựa là con vật đứng đầu trong Lục Súc ( 6 con vật nuôi trong nhà là : Ngựa, trâu, dê, gà, heo, chó ). Đầu tiên, ngựa dùng để kéo cày, sau này mới chuyển qua kéo xe và đắc dụng trong công việc nầy cho đến thời cận đại khi máy hơi nước được phát minh. Mặc dù máy móc đã thay thế cho sức ngựa, nhưng vẫn không thoát khỏi từ MÃ LỰC, dùng sức ngựa để đo độ mạnh yếu cũa máy móc, giới bình dân thì gọi thẳng bằng một chữ NGỰA mà thôi : " Cái máy nầy " 2 Ngựa " đó bà con ! ". Ai đã từng học Trung Học ngày trước, thì chắc chắn học qua tác phẩm văn học bình dân bằng Văn Nôm nổi tiếng là Lục Súc Tranh Công, ta hãy nghe con Ngựa kể công đây...

             Tao đã từng, đi quán, về quê,

             Đã ghe trận đánh nam, dẹp bắc.

             Mỏi gối nưng phò xã tắc,

             Mòn lưng cúi đội vương công.

             Ngày ngày chầu chực sân rồng

             Bữa bữa dựa kề loan giá....

        Ngựa lại được trọng dụng và đắc dụng trong quân đội như con ngựa đã khoe ở trên : " Đã ghe trận đánh Nam dẹp Bắc ".... Từ ngàn xưa, bất cứ là quân đội của nước nào, Âu cũng như Á đều có đội KỴ BINH, nhất là đội Thiết KỴ nổi tiếng của Mông Cổ, không những chỉ dọc ngang trên các thảo nguyên Châu Á, mà còn tung hoành lấn chiếm sang cả Châu Âu. Sống trên mình ngựa, đánh giặc trên mình ngựa, xưng hùng xưng bá trên mình ngựa, rồi... cũng chết trên mình ngựa luôn, nên ta mới có thành ngữ " Da Ngựa Bọc Thây " là thế !

  Mới nghe qua, thì Thành ngữ nầy Nôm na như tiếng Việt thuần túy, nhưng khi xét xuất xứ thì nó lại rất Hán. Da Ngựa Bọc Thây có xuất xứ là " MÃ CÁCH QUẢ THI 馬革裹屍 ", là lời nói của một danh tướng đời Đông Hán Mã Viện : " Làm trai phải chết ở biên cương, lấy da ngựa để bọc thây, chớ sao có thể chết ở trên giường với vợ con được chứ ?! ". Qua câu nói nầy, ta thấy con ngựa càng gần gũi thân thiết và gắn bó với con người biết bao, khi sống thì cùng với con người " đánh Nam dẹp Bắc ", khi chết, thịt ngựa là lương thực đở đói cho chiến sĩ, da ngựa thì để bọc thây khi các chiến binh chết ở sa trường, quả là một con vật gắn bó và cùng sống chết với con người ! 

 Còn một thành ngữ nghe rất Việt mà lại có gốc Hoa nữa là câu : " Ngựa quen đường cũ ", xuất phát từ điển tích " LÃO MÃ THỨC ĐỒ 老馬識途 " theo câu truyện sau đây : Tề Hoàn Công đem binh đi giúp nước Yên đánh bại được quân Sơn Nhung, trên đường về lại bị dẫn dụ lạc vào sa mạc Hàn Hải với gió cát mịt mù không nước uống, lạnh lẽo buốt giá không biết đường ra, quân sĩ kiệt quệ chết chốc rất nhiều . Tướng Quốc Quản Trọng mới tâu với Tề Hoàn Công về đặc tính nhận được đường về của loài Ngựa, bèn chọn một số ngựa già, thả cho chúng tự tìm lối ra, rồi ra lệnh cho toàn quân đi theo sau. Quả nhiên sau vài lần quanh quẹo đã ra khỏi được sa mạc hiểm ác kia.

          " Lão Mã Thức Đồ " là thành ngữ chỉ những con ngựa già có khả năng tìm về đường cũ đã đi qua, dùng để chỉ những người già dặn có kiến thức, có kinh nghiệm sống, có thể hướng dẫn ta đi những con đường đúng. Còn " Ngựa Quen Đường Cũ " của ta thì chỉ những người đã làm việc xấu việc sai, dù cho có cãi hóa sửa đổi lại rồi, cũng dễ dàng đi lại con đường sai lầm cũ, tật xấu khó chừa ! 

        Còn một thành ngữ mà cả Hoa cả Việt đều sử dụng như nhau, Ý nghĩa như nhau, phát âm như nhau, đó là thành ngữ " THIÊN QUÂN VẠN MÃ 千軍萬馬 " 

  Ta không có dịch " Thiên Quân Vạn Mã " là " Ngàn quân muôn ngựa ", mà sử dụng thẳng thành ngữ Thiên Quân Vạn Mã để chỉ lực lượng quân đội hùng hậu với một khí thế to lớn để áp đão đối phương.

       Tương tự như " Thiên Quân Vạn Mã ", ta còn có thành ngữ " CHIÊU BINH MÃI MÃ招兵買馬 " là chiêu mộ binh lính và mua thêm ngựa, thêm khí giới để thành lập lực lượng quân đội định làm việc lớn .

Qua 2 thành ngữ nêu trên, cho ta thấy có những thành ngữ Hán Việt rất thông dụng trong tiếng Việt, đến nổi ta không cần phải dịch nó ra tiếng Nôm nữa mà sử dụng thẳng thừng luôn những thành ngữ đó một cách rất tự nhiên. Sau đây là một thành ngữ về ngựa nữa mà ta chỉ cần nói trại đi có một từ thôi, đó là " TÁI ÔNG THẤT Mà 塞翁失馬 ", tức là " TÁI ÔNG MẤT NGỰA " đó ! Theo điển tích thì câu truyện như sau...

 TÁI ÔNG là Ông già ở vùng biên tái, mà cũng có thể là Ông già họ TÁI, rất chuyên về ngựa. Một hôm, con ngựa quí nhà ông bỗng nhiên chạy mất. Hàng xóm mọi người cùng đến chia buồn. Ông cười bảo : Đây chưa chắc là việc không vui. Mấy hôm sau, con ngựa của ông trở về, lại dẫn theo một con ngựa quí khác. Mọi người hay tin lại đến chúc mừng. Ông bảo, đây chưa chắc là việc đáng mừng. Quả nhiên vài hôm sau đó, con ông tập cưởi con ngựa đó, bị nó quăng cho té què chân. Mọi người lại cùng đến an ủi, chia buồn. Ông lại bảo : Đây vị tất đã là chuyện buồn. Năm sau, giặc đánh vào vùng biên tái, tất cả thanh niên đều phải lên đường nhập ngũ tòng chinh, chỉ có con trai ông vì bị què chân nên được ở lại, khỏi phải ra chiến trường. 

           Đây là câu truyện Ngụ ngôn trong sách Hoài Nam Tử, cho ta thấy chuyện đời may rủi vô chừng, họa phước khó mà lường trước được. Có lắm chuyện tưởng như rủi mà lại may, tưởng như phước mà lại là họa... cho nên ta phải để lòng rộng mở, khoáng đạt, bình tĩnh mà ứng phó những tình huống khôn lường trước được nầy.

          Ngoài các thành ngữ nêu trên, ta còn có rất nhiều thành ngữ có liên quan đến ngựa được sử dụng thẳng trong văn chương tiếng Việt mà khỏi cần phải diễn nôm gì cả. Ví dụ như :

                               Mã đáo thành công.

                               Ngưu đầu mã diện.

                               Thanh mai trúc mã.

                               Đơn thương độc mã.

                               Trường đồ tri mã lực.

                               Ngưu tầm ngưu, mã tầm mã

                               Nhất ngôn ký xuất, Tứ mã nan truy...

        Thành ngữ " THANH MAI TRÚC MÃ " ( Mai xanh và Ngựa trúc ) được sử dụng rộng rãi và rất phổ biến trong văn chương Việt Hoa, mãi cho đến hiện nay, trong đàm thoại thông thường người Hoa vẫn còn sử dụng thành ngữ nầy : " Hai đứa nó là Thanh mai Trúc mã với nhau đó !". 

        Điển tích Thanh Mai Trúc Mã xuất xứ từ bài thơ Ngũ Ngôn trường thiên nổi tiếng " Trường Can Hành " của Thi Tiên LÝ BẠCH đời Đường, bài thơ tả lại đôi vợ chồng trẻ từ nhỏ ở chung xóm, cùng chơi đùa vô tư với nhau, trong đó có 2 câu :

                    Lang kị TRÚC MÃ lai,               郎騎竹馬來，

                    Nhiễu sàng lộng THANH MAI.  繞床弄青梅。

   ( Chàng cởi ngựa trúc đến, vòng quanh miệng giếng mà ghẹo cành mai xanh ) .

         Vì là bài thơ kể lại mối tình cảm khắng khít của một đôi trai gái đã chơi đùa và quen nhau từ tấm bé, rồi lớn lên thành chồng thành vợ với nhau, cho nên thành ngữ Thanh Mai Trúc Mã dùng để chỉ những cặp vợ chồng đã quen biết nhau từ thuở nhỏ. Sau này dùng rộng ra để chỉ những người yêu nhau từ trước lâu rồi , sau đó mới lấy nhau. Từ đó, từ TRÚC MAI hay MAI TRÚC còn để chỉ tình nghĩa vợ chồng mà Nguyễn Du đã tận dụng đến 4 lần : 2 lần với Kim Trọng và 2 lần với Thúc Sinh trong TRUYỆN KIỀU như sau ...

          Lần thứ nhất : Khi cô Kiều bán mình chuộc tội cho cha, đã nhắn lại với Kim Trọng là :

                          Tái sinh chưa dứt hương thề,

                          Làm thân trâu ngựa đền nghì TRÚC MAI.

          Lần thứ hai : Trước đêm phải lên đường theo Mã Giám Sinh, cô Kiều đã trối lại với Thúy Vân là :

                           Hồn còn mang nặng lời thề,

                           Nát thân bồ liễu đền nghì TRÚC MAI.

         Lần thứ ba : Dùng để tả lúc Thúc Sinh chuộc Thúy Kiều ra khỏi lầu xanh là :

                          Một nhà sum họp TRÚC MAI

                          Càng sâu nghĩa bể, càng dài tình sông

          Lần thứ tư : là khi Thúc Sinh trở lại tìm Thúy Kiều :

                          Tưởng rằng MAI TRÚC lại vầy

                          Ai hay vĩnh quyết là ngày đưa nhau.....

 Nhân năm NGỌ lại nhắc đến TRUYỆN KIỀU của Cụ NGUYỄN DU, ta thử điểm lại những từ MÃ và NGỰA được nhắc trong Truyện Kiều nhé !...

            Đầu tiên là trong Tiết Thanh Minh với...

                                    Dập dìu tài tử giai nhân,

                       NGỰA XE NHƯ NƯỚC, áo quần như nêm.

       Thành ngữ NGỰA XE NHƯ NƯỚC có xuất xứ từ Hậu Hán Thư trong câu : " Xa như lưu thủy, mã như du long 車如流水，馬如游龍。 " ( Xe như nước chảy, Ngựa tợ rồng bơi ). Chỉ xe ngựa qua lại đông đúc xôn xao huyên náo, chỉ sự náo nhiệt của nơi phồn hoa đô hội.

           Kế đến là sự xuất hiện một cách hào hoa phong nhã của Kim Trọng với...

                                 TUYẾT in sắc NGỰA câu dòn,

                            Cỏ pha màu áo nhuộm non da trời.

        Ngựa trắng như tuyết là Bạch Mã, chỉ màu lông của Ngựa, chớ không phải là một loại ngựa, nhưng nếu ta thêm vào giữa một chữ thì nó sẽ trở thành một loại ngựa quí, đó chính là BẠCH LONG MÃ, con ngựa huyền thoại do Tiểu Bạch Long chuyển hóa mà thành,đã chở Đường Tam Tạng đi Tây Phương thỉnh kinh suốt 13 năm trời  trong tác phẩm nổi tiếng TÂY DU KÝ của Ngô Thừa Ân.

 Ngựa trắng còn là Bạch Mã của Bạch Mã Hoàng Tử với nàng Công Chúa ngủ trong rừng. Đông Tây đã gặp nhau ở con NGỰA TRẮNG nầy. Chàng Kim chính là Bạch Mã Hoàng Tử của nàng Kiều đó vậy !  Nhưng đến cuối ngày vẫn phải chia tay để cho...

                    Khách đà lên Ngựa người còn ghé theo...  

          Rồi khi " Thề hoa chưa ráo chén vàng " thì chàng Kim lại phải ...

                 Buộc yên quảy gánh vội vàng...

                                        để đến Liêu Dương hộ tang cho chú.

          Đến khi gia biến của Thúy Kiều, ta lại thấy...

                            Đầu trâu mặt NGỰA ào ào như sôi.

          ĐẦU TRÂU MẶT NGỰA là thành ngữ phát xuất từ Phật giáo với Địa Ngục Luân Hồi, với Đầu Trâu Mặt Ngựa là Câu hồn Sứ giả  chuyên bắt hồn và làm công việc hành hình những người có tội và gian ác. Sau dùng rộng ra để chỉ những bọn côn đồ, tay sai ác ôn chuyên làm hại và hành hung người khác. Thành ngữ nầy nguyên gốc là NGƯU ĐẦU MÃ DIỆN 牛頭馬面

    Tương truyền, lúc đầu Phật giáo chỉ có Ngưu Đầu, khi truyền vào Trung Hoa mới phát sinh thêm một Mã Diện nữa cho đối xứng với cách nói của người Hoa. Theo Thiết Thành Nê Lê Kinh : A BÀNG khi là người vì không có hiếu với cha mẹ, cho nên khi chết mới bị đày phải đeo cái đầu trâu, làm công việc tuần tra và bắt hồn những người tới số chết. Còn có tài liệu cho rằng : Mặt Ngựa là Mã Diện La Sát, nhưng trong Phật giáo chính tông Ấn Độ thì không có nói đến, chỉ trong Phật giáo Mật Tông thì có nhắc đến một MÃ DIỆN MINH VƯƠNG có mặt ngựa, nhưng đây lại là một Bồ Tát, chứ không phải là Sai Nha.                                            

 Để diễn tả cảnh chia tay não lòng của cô Kiều, khi phải đau lòng mà đi theo Mã Giám Sinh, NGUYỄN DU đã viết :

                       Đoạn trường thay lúc phân kỳ,

                      VÓ CÂU khấp khểnh bánh xe gập ghềnh.

         VÓ CÂU hay VÓ NGỰA là chỉ BƯỚC CHÂN của NGỰA. VÓ còn dùng để chỉ CHÂN NGỰA, như trong câu : Con ngựa bị ngã chổng BỐN VÓ lên trời !. Còn...

         CÂU 駒 : là Ngựa Non, Ngựa Trẻ, Ngựa Khỏe, Ngựa Mạnh, Ngựa Giỏi. Thêm vào chữ LONG, ta có từ LONG CÂU 龍駒, còn được đọc trại thành LONG CU, là loại ngựa hay được dùng cho Hoàng tộc, cũng dùng để chỉ loại ngựa mạnh mẽ như rồng, và còn được gọi là LONG MÃ, như BẠCH LONG MÃ, con ngựa của Thường Sơn Triệu Tử Long cưỡi trong Tam Quốc diễn nghĩa, đã xông xáo trong 80 vạn quân Tào ở Trường Bản cứu ấu chúa A Đẩu đưa về cho Lưu Bị. 

         CÂU là Ngựa, nên ngựa quí được gọi là LƯƠNG CÂU 良駒 hoặc BẢO CÂU 寶駒. Như Hãn Huyết Bảo Câu, con ngựa có mồ hôi đỏ như huyết tương, có thể chở cả Hoàng Dung và Quách Tĩnh mà ngày đi được cả ngàn dặm. CÂU là ngựa chạy nhanh, nên ta có thành ngữ " Bóng CÂU qua cửa sổ " để chỉ thời gian vô tình qua rất nhanh không chờ đợi ai cả. Thành ngữ nầy phát xuất từ thành ngữ gốc là " LƯƠNG CÂU QUÁ KÍCH " 良駒過隙 hoặc BẠCH CÂU QUÁ KÍCH 白駒過隙, có nghĩa : " Ngựa giỏi màu trắng thoáng qua KHE cửa " diễn tả còn nhanh hơn là qua " Cửa sổ " của ta nữa !

          Ta gặp lại từ VÓ CÂU khi Hoạn Thư khuyên Thúc Sinh về Lâm Chuy để viếng Thúc Ông :

               Được lời như cởi tấc son,

               VÓ CÂU rung rủi nước non quê người.

    và khi...

               VÓ CÂU vừa gióng dặm trường,

               Xe hương nàng cũng thuận đường qui ninh.

           ... " QUY NINH " để mét má với " Nỗi chàng ở bạc, nỗi mình chịu đen ! ".. .. 

                Khi cô Kiều hỏi về biện pháp mà Sở Khanh sẽ dùng để giải cứu mình, thì được chàng họ Sở trả lời :

              Rằng ta có NGỰA TRUY PHONG,

              Có tên dưới trướng vốn dòng kiện nhi.

        TRUY là Rựơt đuổi, PHONG là Gió. Ngựa TRUY PHONG là Ngựa rượt đuổi theo gió, ý  là Ngựa chạy nhanh như gió, nên tất cả ngựa chạy nhanh đều có thể gọi được là Ngựa Truy Phong. Sở Khanh khoe có ngựa chạy nhanh như gió  để... rủ cô Kiều bỏ trốn ! " Ba mươi sáu chước chước nào là hơn ? ". Cho nên mới :

               Cùng nhau lẻn bước xuống lầu,

              Song song NGỰA trước NGỰA sau một đoàn. 

           Nhưng... TRUY PHONG Mà 追風馬 là tên của con ngựa của Ngũ Vân Triệu ( thường bị đọc trại đi thành Ngũ Vân THIỆU )  trong truyện THUYẾT ĐƯỜNG Diễn Nghĩa . Con ngựa chạy nhanh như gió giống như tính cách của chủ nhân nó, làm việc gì cũng mau mắn. TRUY PHONG Mà nầy ngày có thể đi ngàn dặm, đêm có thể đi thêm 800 dặm đường nữa ! 

 Vì là phương tiện giao thông, nên hình ảnh con ngựa còn là hình tượng của sự chia tay, khi cô Kiều khuyên Thúc Sinh về thăm Hoạn Thư, NGUYỄN DU đã viết :

                             Người lên NGỰA, kẻ chia bào,

                   Rừng phong thu đã nhuốm màu quan san.

    và là...

phương tiện hành hung đã giúp cho Khuyển Ưng bắt cóc cô Kiều :

                             Vực nàng lên NGỰA tức thì,

                   Buồng đào viện sách bốn bề lửa dong.

   và cũng là...

       hình ảnh hào hùng, dứt bỏ nhi nữ thường tình, của người đi làm việc lớn :

                              Trông vời trời bể mênh mang,

                   Thanh gươm yên NGỰA lên đàng thẳng dong.

   ... để đưa đến một kết quả có hậu là...

hình ảnh của sự long trọng tiếp đón khi mà Từ Hải đã :

                              Kéo cờ lũy, phát súng thành,

                    Từ Công ra NGỰA thân nghinh cửa ngoài. 

                                                                ... để rước nàng Kiều về dinh...  

           Với " Râu hùm hàm én mày ngài " ta thấy hình tượng của Từ Hải uy vũ như là hình tượng của một Trương Phi, nên... con Ngựa mà Từ Hải cưỡi chắc cũng phải thuộc loại NGỰA Ô TRUY như của Trương Phi cưỡi vậy. Ô TRUY MÃ 烏追馬 là loại ngựa có bộ lông đen tuyền, chạy nhanh như điện xẹt, là một trong những loại ngựa quí hiếm.                

   Nhắc đến Ô TRUY MÃ của Trương Phi lại làm cho ta nhớ đến XÍCH THỐ MÃ 赤兔馬 của Quan Vũ ( tức Quan Công, Quan Vân Trường ) . XÍCH là đỏ thẩm, THỐ là Con Thỏ. Ngựa XÍCH THỐ là loại ngựa có màu đỏ thẩm như một loại thỏ vùng nhiệt đới, là một trong 4 loại ngựa quí xưa nay, là một nhánh của Hãn Huyết Bảo Mã. Nhân gian thường truyền tụng câu " Nhân trung Lữ Bố, Mã trung Xích Thố " 人中呂布，馬中赤兔. Có nghĩa : " Người thì có Lữ Bố, Ngựa thì có Xích Thố ", Ý muốn nói : Là người thì phải oai phong vũ dũng như là Lữ Bố vậy, còn là ngựa thì phải mạnh mẽ dẽo dai như là ngựa Xích Thố vậy. Cho thấy Xích Thố là một loại ngựa quí biết chừng nào ! Tương truyền...  

 XíCH THỐ là loại ngựa do giao dịch với Tây Phương qua con đường tơ lụa mà có được. Khi Đổng Trác chuyên quyền nhà Hán đã chiếm hữu con ngựa nầy. Trác lại tặng lại ngựa nầy cho Lữ Bố khi Bố giết Đinh Nguyên để về với Trác. Sau Bố bị Tào Tháo giết chết vì thua trận ở Từ Châu, Tháo bèn đem ngựa nầy tặng lại cho Quan Vũ, muốn Vũ theo về với mình, nhưng không được. Cuối cùng Quan Vũ bị Đô Đốc Đông Ngô là Lữ Mông đánh bại, thua và chết ở Mạch Thành. Ngựa XÍCH THỐ mất chủ lần nầy, nhịn ăn và chết luôn.

         QUAN VŨ được vua Hán phong là Hớn Thọ Đình Hầu, khi chết đi được người đời lập miếu tôn thờ tôn xưng là QUAN THÁNH ĐẾ QUÂN, thường được gọi tắt là QUAN CÔNG. Biểu tượng của Quan Công là thanh Thanh Long Yễm Nguyệt Đao và con  Ngựa XíchThố.        

            Như ta đã biết, Triệu Vân, Triệu Tử Long cưỡi con Bạch Long Mã, Trương Phi cưỡi Ngựa Ô Truy , Quan Công cưỡi ngựa Xích Thố, còn Lưu Bị thì cưỡi Ngựa ĐÍCH LƯ 的盧馬.

          ĐÍCH LƯ là loại ngựa có đốm trắng phía trước trán, mọi người đều cho là ngựa sát chủ, nhưng khi Lưu Bị cưỡi, thì lại được nó cứu mạng cho, khi bị Thái Mạo và Bằng Việt rượt đuổi, Đích Lư bị sa xuống Đàn Khê ở phía tây ngoài thành Tương Dương, Lưu Bị đã than rằng : " Hôm nay nguy mất rồi, Đích Lư ơi, hãy cố gắng lên ! ". Con ngựa bèn cong bốn vó búng mạnh lên cao 3 trượng vượt qua khỏi dòng Đàn Khê, cứu Lưu Bị thoát nạn. Từ đó, Đích Lư cũng được xem là một loại ngựa quí, một loại Thiên lý mã như những Thiên lý mã quí hiếm khác.

　   Cuối TRUYỆN KIỀU được kết thúc bằng một thành ngữ có từ Mã rất có hậu, đó là khi Kim Trọng thi đậu làm quan đã nhớ đến Thúy Kiều :

                               Ấy ai dặn ngọc thề vàng,

                       Bây giờ KIM MÃ NGỌC ĐƯỜNG với ai ?!

          KIM MÃ NGỌC ĐƯỜNG 金馬玉堂, thành ngữ có xuất xứ từ đời Hán. KIM MÃ là KIM MÃ MÔN, là Cửa Kim Mã, nơi mà các Học Sĩ đợi chiếu chỉ của nhà vua ban xuống. NGỌC ĐƯỜNG là NGỌC ĐƯỜNG ĐIỆN, nơi nghị sự của các Học Sĩ, là Hàn Lâm Viện của các Hàn Lâm Học Sĩ.

        Thành ngữ Kim Mã Ngọc Đường dùng để chỉ sự đổ đạt vinh hiển làm quan, đắc Ý vì công thành danh toại.

       Một chữ NGỰA nữa được sử dụng ở cuối TRUYỆN KIỀU cũng rất có hậu, đó là...

        Khi Kim Trọng và Vương Quan cùng được bổ nhiệm về nhiệm sở mới :

                          Sắm sanh xe NGỰA rộn ràng,

                         Hai nhà cùng thuận một đàng phó quan.

để rồi tìm lại được Thúy Kiều và một đoạn kết Đại Đoàn Viên hoàn toàn có hậu " Hết cơn bỉ cực đến hồi thái lai " là :

                        Một đoàn về đến quan nha,

                        Đoàn viên lại mở tiệc hoa vui vầy !

         Để kết thúc bài viết nầy, xin kính mời tất cả cùng đọc các bài thơ Xướng Họa hồi đầu năm GIÁP NGỌ 2014 nầy về...CON NGỰA với các Thành Ngữ liên quan...

XƯỚNG :

   CẢM ĐỀ XUÂN CON NGỰA

" Ngựa quen đường cũ " lại qui hồi,

" Giáp Ngọ " xuân về luận chút chơi !

" Mặt ngựa đầu trâu " còn những kẻ,

" Bọc thây da ngựa " biết bao người !

" Ngựa non háo đá " ôi thừa sức,

" Mã đáo thành công " khéo đổi đời !

" Làm ngựa làm trâu " rồi cũng thế,

" Bóng câu cửa sổ " thoáng qua rồi !

                                       Đỗ Chiêu Đức

CÁC BÀI HỌA :

        NGỰA TRONG KIỀU                                                     

"Ngựa xe như nước" tiết xuân hồi

"Sắc ngựa câu giòn" Trọng dạo chơi"

"Xuống ngựa tới nơi" tình đã mến

"Khách đà lên ngựa" mắt theo người

"Ngựa truy phong" Sở Khanh lừa khách

"Ngựa đón nghênh" Từ Hải lụy đời

 Tất cả mười ba lần chữ ngựa

"Sắm sanh xe ngựa " nạn qua rồi ./.

                                           Châu Thạch 

GIẢI QUẺ ĐẦU NĂM NGỰA

" Cưỡi ngựa xem hoa " chỉ một hồi

" Thiên binh vạn mã " thắng như chơi

" Đơn thân độc mã" đành thua thiệt

" Xuống ngựa lên voi" - ấy phận người 

" Ngựa chạy có bầy " luôn gắn bó

" Ngựa hươu thay đổi " - chuyện bao đời

" Thẳng thừng ruột ngựa " nhiều va chạm

" Ngựa bất kham " - ôi, hết thuốc rồi  !

                                        Lộc Mai