127 .XÍCH, XUÂN, XUYÊN,XƯỚNG.  

  XÍCH THẰNG 赤繩 : Xích 赤 là màu Đỏ; Thằng 繩 là sợi Dây. Nên XÍCh THẰNG là "Sợi dây màu đỏ"; còn được gọi là Tơ Hồng, Chỉ Hồng, Chỉ thắm... theo tích Nguyệt Hạ Lão Nhân 月下老人 là Ông già dưới trăng như sau đây :

       Theo "Tục U Quái Lục" : Vi Cố 韋固 người đất Đỗ Lăng đời Đường, nhân qua chơi Tống Thành, gặp một ông già ngồi dưới ánh trăng đang lật xem một quyển sách và bên cạnh có một cuồn chỉ đỏ. Vi Cố hiếu kỳ hỏi, thì ông già cho biết rằng :"Đây là quyển sổ ghi tất cả nhân duyên của nam nữ trên đời nầy, chỉ cần lấy chỉ đỏ nầy buộc chân đôi nam nữ lại, thì dù cho có ở cách xa vạn dặm hay có thù hằn xích mích gì với nhau thì rốt cuộc cũng sẽ thành chồng thành vợ với nhau mà thôi."...  XÍCH THẰNG 赤繩 : Xích 赤 là màu Đỏ; Thằng 繩 là sợi Dây. Nên XÍCh THẰNG là "Sợi dây màu đỏ"; còn được gọi là Tơ Hồng, Chỉ Hồng, Chỉ thắm... theo tích Nguyệt Hạ Lão Nhân 月下老人 là Ông già dưới trăng như sau đây :

       Theo "Tục U Quái Lục" : Vi Cố 韋固 người đất Đỗ Lăng đời Đường, nhân qua chơi Tống Thành, gặp một ông già ngồi dưới ánh trăng đang lật xem một quyển sách và bên cạnh có một cuồn chỉ đỏ. Vi Cố hiếu kỳ hỏi, thì ông già cho biết rằng :"Đây là quyển sổ ghi tất cả nhân duyên của nam nữ trên đời nầy, chỉ cần lấy chỉ đỏ nầy buộc chân đôi nam nữ lại, thì dù cho có ở cách xa vạn dặm hay có thù hằn xích mích gì với nhau thì rốt cuộc cũng sẽ thành chồng thành vợ với nhau mà thôi."...ờng, nhân qua chơi Tống Thành, gặp một ông già ngồi dưới ánh trăng đang lật xem một quyển sách và bên cạnh có một cuồn chỉ đỏ. Vi Cố hiếu kỳ hỏi, thì ông già cho biết rằng :"Đây là quyển sổ ghi tất cả nhân duyên của nam nữ trên đời nầy, chỉ cần lấy chỉ đỏ nầy buộc chân đôi nam nữ lại, thì dù cho có ở cách xa vạn dặm hay có thù hằn xích mích gì với nhau thì rốt cuộc cũng sẽ thành chồng thành vợ với nhau mà thôi."...

       Vì tích trên mà hình thành thành ngữ XÍCH THẰNG HỆ TÚC 赤繩繫足 là Chỉ đỏ buộc chân để chỉ nhân duyên đã được định đoạt sẵn cả rồi. Trong "Cung oán Ngâm Khúc" của Ôn Như Hầu Nguyễn Gia Thiều gọi là "Xích Thằng Vướng Chân" với các câu  thơ sau :

                    Ngẫm nhân sự cớ chi ra thế, 

                    Sợi XÍCH THẰNG chi để VƯỚNG CHÂN.

                    Vắt tay nằm nghĩ cơ trần,

                    Nước dương muốn rẩy nguội dần lửa duyên. 

       Còn trong Truyện Kiều thì trong đêm thề ước, khi muốn nghe Thúy Kiều gảy đàn mà chàng Kim Trọng đã phải rào đón :

                    Sinh rằng: “Gió mát trăng trong,

                    Bấy lâu nay một chút lòng chưa cam;

                    Chày sương chưa nện cầu Lam,

                    Sợ lần khân quá ra sàm sỡ chăng?”

       Khiến cho Thúy Kiều hiểu lầm là chàng ta muốn thân cận (để... "nện Cầu Lam" chăng !?), nên mới tỏ thái độ dứt khoát : Nàng rằng: “Hồng diệp XÍCH THẰNG,

                    Một lời cũng đã tiếng rằng tương tri.

                    Đừng điều nguyệt nọ hoa kia,

                    Ngoài ra, ai lại tiếc gì với ai.”

Còn anh chàng Mã Giám Sinh cũng học theo thói văn chương tao nhã mà lớn tiếng thề thốt khi Vương Viên Ngoại gởi gắm Thúy Kiều trước lúc lên đường đi Lâm Truy :

                ... Cạn lời khách mới thưa rằng:

                   "Buộc chân, thôi cũng XÍCH THẰNG nhiệm trao.

                    Mai sau dầu đến thế nào,

                    Kìa gươm nhật nguyệt, nọ dao quỷ thần !".

      Còn trong truyện thơ Nôm khuyết danh "Nữ Tú Tài" thì có câu :

                        Toại lòng hương lửa tưng bừng,

                Tạm quyền ông Nguyệt, XÍCH THẰNG xe dây.

      XÍCH TỬ 赤子 là Con Đỏ, chỉ con mới sanh còn đỏ hỏn, Cần được cha mẹ lưu tâm chăm sóc nhiều hơn. Xưa dùng để chỉ dân chúng hiền lành thuần khiết cần được vua quan chăm lo bảo vệ; Nên hễ làm vua làm quan thì phải bết thương dân như thương "con đỏ" vậy. Có xuất xứ từ chương Lâu Ly Hạ sách Mạnh Tư《孟子·离娄下》có câu ：“Đại nhân giả, bất thất kỳ Xích Tử chi tâm giả dã 大人者，不失其赤子之心者也"。Có nghĩa : Người làm lớn (vua, quan) là người có tấm lòng xem dân như là con đỏ vậy".

      Trong bài "Văn Tế Ngạc-Nhi" (Francis Garnier một sĩ quan Hải quân người Pháp bị nghĩa quân chặt đầu ở Ô Cầu Giấy) của cụ Tam Nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến có câu :

                   Ông ở bên Tây, ông sang bảo hộ.

                   Ông dẹp Cờ Đen, để yên CON ĐỎ.

      Còn trong truyện thơ Nôm khuyết danh "Nhị Độ Mai" có câu :

                      Hà Nam vâng mệnh tuần hành,

                 Một phương XÍCH TỬ triều đình trong tay.

XUÂN ĐÌNH 春庭 là Sân trong nhà vào mùa xuân, hoa cỏ xinh tươi đẹp đẽ; Nên Xuân Đình chỉ nơi gia đình họp mặt vui vẻ như trong mùa xuân.

                         Tiễn đưa một chén quan hà,

                    XUÂN ĐÌNH thoắt đã dạo ra Cao Đình.

      XUÂN ĐƯỜNG 椿堂 : ĐƯỜNG 堂 là cái phòng lớn trong nhà, nơi ngày xưa cha mẹ thường ngồi ở đó như phòng khách hiện nay. XUÂN 椿 là một loại cây to, có xuất xứ từ chương Tiêu Dao Du 逍遥游 trong sách Trang Tử 莊子: XUÂN là một loại cây cao bóng cả vút tận mây xanh, có chu kỳ sinh trưởng là ba vạn hai ngàn năm,  tám ngàn năm là mùa xuân, tám ngàn năm là mùa thu; được dùng để ví với người cha trong nhà, ôm ấp đùm bọc và che chở cho gia đình; Vì thế nên mới hình thành từ XUÂN ĐƯỜNG để chỉ người CHA trong văn học cổ.

      Trong Truyện Kiều khi vừa hẹn ước thề nguyền với Thúy Kiều xong, thì chàng Kim được tin cha gọi về để đi Liêu Dương hộ tang chú :

                       Liêu Dương cách trở sơn khê,

                  XUÂN ĐƯỜNG kíp gọi sinh về hộ tang.

      Khi được Thúc Sinh chuộc ra khỏi lầu xanh, Thúy Kiều khi đầu gối tay ấp với chàng Thúc, cũng đã biết thân biết phận của mình, sợ chàng Thúc chỉ biết "Mặn tình cát lũy" mà "nhạt tình tao khang" nên trong đêm đã khuyên chàng Thúc về thăm vợ cả là Hoạn Thư. Thúc Sinh đã nghe theo, nên mới...

                      Rạng ra trình lại XUÂN ĐƯỜNG,

                  Thúc Ông cũng vội khuyên chàng quy gia.

                            Cây Xuân và Cỏ Huyên

      XUÂN HUYÊN 椿萱 : HUYÊN là HUYÊN THẢO 萱草 (諼草) còn được gọi là Hoa Kim Châm 金針花 hay Vong Ưu Thảo 忘憂草 là Cỏ làm cho quên buồn phiền. Có xuất xứ từ Kinh Thi 詩經.衞風.伯兮 bài Bá Hề chương Vệ Phong như sau :

                  焉得諼草，   Yên đắc HUYÊN THẢO,

                  言樹之背。   Ngôn thụ chi bối.

                  愿言思伯，   Nguyện ngôn tư bá,

                  使我心痗。   Sử ngã tâm mội.

         Có nghĩa :

                       Làm sao có được cỏ HUYÊN,

                    Trồng ở mặt BẮC bên hiên mái nhà.

                      Mong người chinh chiến nơi xa,

                   Ra vào tưởng nhớ lòng ta ngậm ngùi !

       Sau được dùng để chỉ người mẹ, vì mẹ thường ở phòng mặt Bắc. Nên các du tử ngày xưa khi muốn đi xa nhà thường trồng loại cỏ HUYÊN nầy ở mặt bắc nhà, để cho bà mẹ trông thấy hoa Vô ưu nầy nở như trông thấy con vậy. Dần dà HUYÊN THẢO trở thành biểu tượng của bà mẹ và được trồng ở trong phòng khách nơi mẹ thường ngồi, nở hoa màu vàng, gọi là Hoa Kim Châm, có mùi hương nhẹ, ăn được. Thường dùng để nấu canh. Nên XUÂN ĐƯỜNG là Cha; còn HUYÊN ĐƯỜNG là Mẹ và gọi chung Cha Mẹ là XUÂN HUYÊN.       

       Trong Truyện Kiều sau khi "gởi gắm" Kim Trọng lại cho Thúy Vân, thì Thúy Kiều "Một hơi lặng ngắt, đôi tay giá đồng" khiến cho...

                      XUÂN HUYÊN chợt tỉnh giấc nộng

                   Một nhà tấp nập kẻ trong người ngoài.

       Còn chàng Kim thì khi trở lại Vườn Thúy tìm Kiều không gặp. Trãi qua "Biết bao công mượn, của thuê" và "Cắt người tìm tõi, đưa tờ nhắn nhe" đều không có kết quả, khiến cho chàng Kim "Thẫn thờ lúc tỉnh lúc mê, Máu theo nước mắt, hồn lìa chiêm bao" nên cũng khiến cho...

                                XUÂN HUYÊN lo sợ xiết bao,

                             Quá ra, khi đến thế nào mà hay!

                                      Xuân Lan                  Thu Cúc

       XUÂN LAN THU CÚC 春蘭秋菊 là Hoa Lan của mùa xuân và Hoa Cúc của mùa thu, chỉ mỗi loại mỗi mùa đều có cái đẹp riêng, nửa cân tám lạng không ai hơn ai cả. Có xuất xứ từ 《Sở Từ. Cửu Ca. Lễ Hồn 楚辞·九歌·礼魂》: Xuân Lan Thu Cúc các nhất thời chi tú dã 春蘭秋菊各一時之秀也。Có nghĩa : Xuân Lan Thu Cúc đều có cái đẹp nhất thời của nó. Nên trong văn học cổ dùng để ví những vẻ đẹp khác nhau mà không thể nào so sánh được là ai hơn ai.

       Trong tiết Thanh Minh khi đi Đạp thanh, gặp được chị em Thúy Kiều, cụ Nguyễn Du đã cho chàng Kim nhận xét đánh giá...

                       Bóng hồng nhác thấy nẽo xa,

                   XUÂN LAN THU CÚC mặn mà cả hai !

       XUÂN SƠN 春山 là Núi vào mùa xuân. Có xuất xứ từ Hồi thứ 9 trong "Lão Tàn Du Ký"《老殘遊記》第九回 : Kiến nả nữ tử... du hiễn đắc my tự xuân sơn, nhãn như thu thủy「見那女子... 愈顯得眉似春山，眼如秋水。」Có nghĩa : "Trông thấy cô bé đó... càng tỏ rõ mày xanh như núi mùa xuân, mắt trong như nước mùa thu". Chỉ vẻ đẹp mặn mà của các cô gái đương xuân.

       Cụ Nguyễn Du đã tả vẻ đẹp của chị em Thúy Kiều Thúy Vân là :

                        Làn Thu Thủy, nét XUÂN SƠN,

                  Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh !

                                 Làn Thu Thủy, nét XUÂN SƠN,

        XUÂN VI 春圍 : VI là Vòng vây, là Khuôn viên; nên XUÂN VI là cái Khuôn viên, nơi để cho các sĩ tử làm bài thi. Trong chế độ khoa cử ngày xưa, Thi Hội để lấy Tiến Sĩ thường được tổ chức vào mùa xuân, nên gọi là XUÂN VI 春圍 : Trường Thi vào mùa xuân. Trong truyện thơ Nôm "Lâm Tuyền Kỳ Ngộ" có câu :

                  Thanh vân đường hãy thênh thênh rộng,

                    Một áng XUÂN VI chẳng mấy lâu.

       XUYÊN DƯƠNG 穿楊 là từ nói gọn lại của thành ngữ BÁCH BỘ XUYÊN DƯƠNG 百步穿楊, có nghĩa là "Đứng xa ngoài trăm bước mà bắn xuyên qua được lá dương liễu"; ý nói nghề bắn cung thật giỏi thật siêu. Có xuất xứ từ Chiến Quốc Sách của Lưu Hướng đời Tây Hán 西漢·劉向《戰國策》với tích sau đây :

       Vào thời Chiến Quốc, danh tướng Bạch Khởi 白起 của nước Tần, nổi tiếng là bách chiến bách thắng, đã từng đánh bại hai nước Hàn và Triệu, nay lại định đem binh đánh thành Đại Lương của nước Ngụy. Mưu sĩ Tô Lệ 蘇厲 đến gặp thiên tử nhà Chu bàn rằng : Nếu Ngụy mất, Tần càng mạnh lên thì lại càng uy hiếp chư hầu và Chu thiên tử. Vua hỏi phải làm sao? Tô Lệ bèn tiến cử thuyết khách đến gặp Bạch Khởi kể lại câu chuyện như sau :

       Lúc trước nước Sở có tiễn thủ Dưỡng Do Cơ 養由基 bắn tên rất giỏi. Một hôm cùng thi bắn với một dũng sĩ cũng rất giỏi bắn tên là Phan Hổ 潘虎. Phan Hổ đứng cách xa bia 50 bước bắn liền 3 tên đều trúng vào giữa hồng tâm. Mọi người đều vỗ tay khen hay. Dưỡng Do Cơ bèn nói với Phan Hổ rằng, bắn trúng hồng tâm là chuyện thường tình mà thôi, nay tôi muốn bắn trúng cái lá liễu của cây dương liễu cách 100 bước đằng kia kìa, anh hãy đến đó chọn một lá liễu rồi sơn màu làm dấu, tôi sẽ bắn trúng cho anh xem. Mọi người có mặt và Phan Hổ đều nửa tin nửa ngờ, bèn chọn một lá làm dấu hẵn hoi. Dưỡng Do Cơ trương cung lắp tên "vù" một tiếng bắn trúng cái lá liễu kia ngay. Phan Hổ còn đương há hốc thì mọi người đã vỗ tay hò reo tán thưởng. Nhưng có người cũng còn tỏ ý nghi ngờ là chỉ  trong một phút may mắn mà thôi, bèn hỏi Dưỡng Do Cơ có dám bắn thêm hai tên nữa  không ? Dưỡng Do Cơ gật đầu đồng ý, rồi chọn thêm 3 lá ở 3 nơi nữa, làm dấu xong bèn lui ra sau 100 bước, giương cung ngắm kỹ và "vù, vù, vù" bà tiếng vang lên, ba chiếc lá dương liễu trúng tên rơi xuống. Mọi người vỗ tay như sấm khen hay không ngớt miệng. Dương Do Cơ đang hiêu hiêu tự đắc...

      Bỗng nghe có một tiếng nói vang lên bên cạnh :"Bắn giỏi đến có thể BÁCH BỘ XUYÊN DƯƠNG như thế nầy thì tôi mới dạy được!". Dưỡng Do Cơ nghe cái giọng điệu lớn lối kia bèn đưa mắt nhìn sang người đó và hỏi :"Ông định dạy tôi bắn tên như thế nào đây?". Người kia bình tĩnh ung dung đáp :"Tôi không dạy ông phải trương cung lắp tên và ngắm đích như thế nào, mà tôi chỉ cảnh giác ông nên biết làm thế nào để giữ được cái thanh danh BÁCH BỘ XUYÊN DƯƠNG nầy. Có bao giờ ông nghĩ đến một ngày nào đó, sức lực yếu đi, tay không còn mạnh như ngày nay, mắt không còn tinh như hiện giờ, chỉ cần bắn trật một phát thì tiếng tăm "Bách Bộ Xuyên Dương", "Bách Phát Bách Trúng" gì đều tiêu tan cả. Nên người bắn tên giỏi thì phải biết làm sao để giữ vững được cái tiếng tăm, cái thanh danh của mình mới là điều thượng sách !" Dưỡng Do Cơ nghe xong lời khuyên chí lý nầy, bèn vòng tay cung kính tạ ơn.

      Nay tướng quân là danh tướng, bách chiến bách thắng, vừa mới đánh bại hai nước Hàn, Triệu, tướng sĩ cũng đã momỏi mệt, nay lại muốn đem binh đến đánh thành Đại Lương của Ngụy, trong khi Ngụy đã có phòng bị trước rồi, biết tướng quân có thắng được hay không ? Lỡ như bại trận thì thanh danh "Bách Chiến Bách Thắng" của tướng quân đành tan theo mây khói mà thôi !... Bạch Khởi nghe xong bèn cáo bệnh với vua Tần mà không khởi binh đánh Ngụy nữa.

      Ngoài việc chỉ bắn giỏi ra, XUYÊN DƯƠNG còn được dùng rộng ra để chỉ người học giỏi như người bắn giỏi vậy. Trong truyện thơ Nôm khuyết danh "Nữ Tú Tài" có câu :

                              Cầm tay giao lại Soạn Chi,

                      Rằng tay diệu thủ, tài kỳ XUYÊN DƯƠNG.

      XƯỚNG TÙY 唱隨 là nói gọn lại của thành ngữ PHU XƯỚNG PHỤ TÙY 夫唱婦隨. Có nghĩa : "Chồng hát thì vợ họa theo". Có xuất xứ từ chương Tam Cực của Quan Doãn Tử《關尹子。三極》: Thiên hạ chi lý, phu giả xướng, phụ giả tùy 天下之理，夫者倡，婦者隨。Có nghĩa : Cái lý trong thiên hạ là chồng đưa lên việc gì đó thì vợ phải nghe theo cái đó. Hàm ý : Chồng nói cái gì hay làm cái gì đó thì vợ cũng phải đồng tình mà làm theo cái đó. Dần dà, theo đời sống thực tế giữa hai vợ chồng với nhau, người đời sau mới đổi chữ XƯỚNG 倡 là Đề Xướng 提倡 là đưa ra việc gì đó thành chữ XƯỚNG 唱 là Ca Xướng 歌唱 là hát hò để cho hợp với thực tế cuộc sống hạnh phúc thi vị nên thơ của vợ chồng với nhau : Chồng hát hò vui vẻ thì vợ cũng họa theo cho vui vẻ cả hai. Có thể vì thế mà suốt mấy ngàn năm qua người phụ nữ luôn luôn tuân thủ phục tòng và làm theo ý chồng là vậy.

      Trong truyện thơ Nôm khuyết danh "Nhị Độ Mai" có câu :

                         XƯỚNG TÙY đều giữ đạo hằng,

                     Một nhà hòa hợp dễ chăng mấy người.

      Còn trong "Hoa Tiên Truyện" của Nguyễn Huy Tự và Nguyễn Thiện thì gọi là XƯỚNG TÒNG, nghĩa cũng như XƯỚNG TÙY mà thôi :

                       Tuy rằng tình chửa giao thông,

                     Song le đã quyết XƯỚNG TÒNG là đây.