140.NHỮNG TỪ NGỮ LÝ THÚ NGÀY XUÂN 2

                                                      CHÚC TẾT                                             

       TẾT là do chữ TIẾT 節 đọc trại ra mà thành. Theo "Chữ Nho... Dễ Học" TIẾT thuộc dạng chữ Hài thanh theo diễn tiến của chữ viết như sau :

Ta thấy :

          Chữ TIẾT 節 phần dưới là chữ TỨC 即 chỉ Âm, phần trên là bộ TRÚC 竹 chỉ Ý, nên TIẾT có nghĩa gốc là các Mắt (đốt, lóng) của cây Tre; Nghĩa rộng là các đốt, các lóng, các mắt của thực vật; nghĩa rộng hơn nữa là "Các phần nhỏ của sự vật hay sự việc" nào đó. Như CHI TIẾT 枝節 là những phần nhỏ nhặt tỉ mỉ của sự việc. Còn đối với khí hậu mùa màng trong một năm thì  "Mỗi năm chia làm 12 tháng, mỗi tháng có 2 TIẾT, vị chi một năm có 24 TIẾT như sau :

       - Tháng Giêng có 2 TIẾT      : Lập xuân 立春,       Vũ thủy 雨水.

       - Tháng Hai có 2 TIẾT          : Kinh trập 驚蟄,       Xuân phân 春分.

       - Tháng Ba có 2 TIẾT           : Thanh minh 清明,   Cốc Vũ 穀雨.

       - Tháng Tư có 2 TIẾT           : Lập hạ 立夏,           Tiểu mãn 小滿.

       - Tháng Năm có 2 TIẾT        : Mang chủng 芒種,   Hạ chí 夏至.

       - Tháng Sáu có 2 TIẾT         : Tiểu thử 小暑,         Đại thử 大暑.

       - Tháng Bảy có 2 TIẾT         : Lập thu 立秋,          Xử thử 處暑.

       - Tháng Tám có 2 TIẾT        : Bạch lộ 白露,           Thu phân 秋分.

       - Tháng Chín có 2 TIẾT        : Hàn lộ 寒露,            Sương giáng 霜降.

       - Tháng Mười có 2 TIẾT       : Lập đông 立冬,         Tiểu tuyết 小雪.

       - Tháng Mười Một có 2 TIẾT : Đại tuyết 大雪,         Đông chí 冬至.

       - Tháng Mười Hai có 2 TIẾT  : Tiểu hàn 小寒,          Đại hàn 大寒.

       24 TIẾT nêu trên được gọi là KHÍ TIẾT 氣節, có nghĩa là Khí hậu và thời tiết căn cứ theo mùa màng của Âm lịch để trồng trọt canh tác, trong đó có TIẾT THANH MINH 清明節 vừa là Khí hậu thời tiết lại vừa là một trong những ngày LỄ TIẾT 禮節 trong năm. LỄ TIẾT là những cột móc, là những ngày LỄ theo truyền thống và phong tục tập quán của từng địa phương hay dân tộc, được gọi trại thành những ngày LỄ TẾT trong năm. Ngoài TẾT "THANH MINH trong Tiết tháng Ba" ra, ta còn có TẾT ĐOAN NGỌ 端午節 (Mùng 5 tháng 5), TẾT TRUNG THU 中秋節 (ngày Rằm tháng Tám), TẾT TRÙNG CỬU (hay TRÙNG DƯƠNG) 重陽節 (Mùng 9 tháng 9), TẾT NGUYÊN TIÊU 元宵節 (ngày Rằm tháng Giêng) và quan trọng nhất là TẾT NGUYÊN ĐÁN 元旦節 ngày Mồng một tháng Giêng. Tóm lại, TIẾT  khi được gọi là :

          - KHÍ TIẾT 氣節 thì có nghĩa là Khí hậu và thời tiết của mùa màng trong một năm. 

             (Trong chữ Nho của ta KHÍ TIẾT còn có nghĩa là "Nghĩa khí và Tiết Tháo" của kẻ sĩ).

    Còn khi được gọi là :

          - LỄ TIẾT 禮節 thì có nghĩa là những ngày LỄ TẾT ở trong năm .

        Trở lại với từ  TẾT NGUYÊN ĐÁN .

        * NGUYÊN 元 là Bắt đầu, là Đứng đầu, là Thứ nhất... Nên ngày xưa người đứng đầu các Tiến Sĩ được gọi là TRẠNG NGUYÊN 狀元. Ngoài ra còn có các từ mà ta thường gặp như :

           - NGUYÊN SOÁI 元帥 Người đứng đầu của Tam quân ngày xưa .

           - NGUYÊN THỦ 元首 Người đứng đầu một nước, như Tổng thống, Thủ Tướng...

           - NGUYÊN KHÍ 元氣 Cái khí chất tinh lực vốn có của con người và của trời đất.

           - NGUYÊN NIÊN 元年 là Cái năm đầu tiên của một triều đại hay chế độ nào đó.

           - NGUYÊN ĐÁN 元旦 là Ngày đầu tiên trong tháng hoặc trong năm. ĐÁN 旦 được ghép bởi chữ NHẬT 日 đứng trên chữ NHẤT 一, với hàm ý là Mặt trời đã mọc lên khỏi mặt đất, nên nghĩa gốc của chữ ĐÁN là BUỔI SÁNG, bắt đầu cho một ngày, nên cũng có nghĩa là NGÀY. ĐÁN 旦 cũng là Ngày đầu của một tháng Âm lịch tức ngày Mồng Một, đối với ngày Rằm (15) trong tháng gọi là ngày VỌNG 望. Nên ...

           TẾT NGUYÊN ĐÁN 元旦節 là ngày Lễ Tết lớn nhất trong năm, vì nó vừa bắt đầu cho một Ngày Mới, một Tháng mới và cả một Năm Mới nữa ! Vì vậy mà ta thấy trong ngày Tết đầu năm,  ông bà xưa hay viết câu chữ mà cũng là câu đối sau đây dán ở trước cổng chính :

                             一元復始，     Nhất nguyên phục thủy,

                             萬象更新。     Vạn tượng canh tân .

Có nghĩa :

           - Một vòng nguyên khí của đất trời lại PHỤC THỦY là vận hành bắt đầu trở lại, và...

           - Muôn ngàn hiện tượng trong trời đất lại bắt đầu CANH TÂN là đổi mới trở lại.

Ta thấy :

          Chữ TIẾT 節 phần dưới là chữ TỨC 即 chỉ Âm, phần trên là bộ TRÚC 竹 chỉ Ý, nên TIẾT có nghĩa gốc là các Mắt (đốt, lóng) của cây Tre; Nghĩa rộng là các đốt, các lóng, các mắt của thực vật; nghĩa rộng hơn nữa là "Các phần nhỏ của sự vật hay sự việc" nào đó. Như CHI TIẾT 枝節 là những phần nhỏ nhặt tỉ mỉ của sự việc. Còn đối với khí hậu mùa màng trong một năm thì  "Mỗi năm chia làm 12 tháng, mỗi tháng có 2 TIẾT, vị chi một năm có 24 TIẾT như sau :

       - Tháng Giêng có 2 TIẾT      : Lập xuân 立春,       Vũ thủy 雨水.

       - Tháng Hai có 2 TIẾT          : Kinh trập 驚蟄,       Xuân phân 春分.

       - Tháng Ba có 2 TIẾT           : Thanh minh 清明,   Cốc Vũ 穀雨.

       - Tháng Tư có 2 TIẾT           : Lập hạ 立夏,           Tiểu mãn 小滿.

       - Tháng Năm có 2 TIẾT        : Mang chủng 芒種,   Hạ chí 夏至.

       - Tháng Sáu có 2 TIẾT         : Tiểu thử 小暑,         Đại thử 大暑.

       - Tháng Bảy có 2 TIẾT         : Lập thu 立秋,          Xử thử 處暑.

       - Tháng Tám có 2 TIẾT        : Bạch lộ 白露,           Thu phân 秋分.

       - Tháng Chín có 2 TIẾT        : Hàn lộ 寒露,            Sương giáng 霜降.

       - Tháng Mười có 2 TIẾT       : Lập đông 立冬,         Tiểu tuyết 小雪.

       - Tháng Mười Một có 2 TIẾT : Đại tuyết 大雪,         Đông chí 冬至.

       - Tháng Mười Hai có 2 TIẾT  : Tiểu hàn 小寒,          Đại hàn 大寒.

       24 TIẾT nêu trên được gọi là KHÍ TIẾT 氣節, có nghĩa là Khí hậu và thời tiết căn cứ theo mùa màng của Âm lịch để trồng trọt canh tác, trong đó có TIẾT THANH MINH 清明節 vừa là Khí hậu thời tiết lại vừa là một trong những ngày LỄ TIẾT 禮節 trong năm. LỄ TIẾT là những cột móc, là những ngày LỄ theo truyền thống và phong tục tập quán của từng địa phương hay dân tộc, được gọi trại thành những ngày LỄ TẾT trong năm. Ngoài TẾT "THANH MINH trong Tiết tháng Ba" ra, ta còn có TẾT ĐOAN NGỌ 端午節 (Mùng 5 tháng 5), TẾT TRUNG THU 中秋節 (ngày Rằm tháng Tám), TẾT TRÙNG CỬU (hay TRÙNG DƯƠNG) 重陽節 (Mùng 9 tháng 9), TẾT NGUYÊN TIÊU 元宵節 (ngày Rằm tháng Giêng) và quan trọng nhất là TẾT NGUYÊN ĐÁN 元旦節 ngày Mồng một tháng Giêng. Tóm lại, TIẾT  khi được gọi là :

          - KHÍ TIẾT 氣節 thì có nghĩa là Khí hậu và thời tiết của mùa màng trong một năm. 

             (Trong chữ Nho của ta KHÍ TIẾT còn có nghĩa là "Nghĩa khí và Tiết Tháo" của kẻ sĩ).

    Còn khi được gọi là :

          - LỄ TIẾT 禮節 thì có nghĩa là những ngày LỄ TẾT ở trong năm .

        Trở lại với từ  TẾT NGUYÊN ĐÁN .

        * NGUYÊN 元 là Bắt đầu, là Đứng đầu, là Thứ nhất... Nên ngày xưa người đứng đầu các Tiến Sĩ được gọi là TRẠNG NGUYÊN 狀元. Ngoài ra còn có các từ mà ta thường gặp như :

           - NGUYÊN SOÁI 元帥 Người đứng đầu của Tam quân ngày xưa .

           - NGUYÊN THỦ 元首 Người đứng đầu một nước, như Tổng thống, Thủ Tướng...

           - NGUYÊN KHÍ 元氣 Cái khí chất tinh lực vốn có của con người và của trời đất.

           - NGUYÊN NIÊN 元年 là Cái năm đầu tiên của một triều đại hay chế độ nào đó.

           - NGUYÊN ĐÁN 元旦 là Ngày đầu tiên trong tháng hoặc trong năm. ĐÁN 旦 được ghép bởi chữ NHẬT 日 đứng trên chữ NHẤT 一, với hàm ý là Mặt trời đã mọc lên khỏi mặt đất, nên nghĩa gốc của chữ ĐÁN là BUỔI SÁNG, bắt đầu cho một ngày, nên cũng có nghĩa là NGÀY. ĐÁN 旦 cũng là Ngày đầu của một tháng Âm lịch tức ngày Mồng Một, đối với ngày Rằm (15) trong tháng gọi là ngày VỌNG 望. Nên ...

           TẾT NGUYÊN ĐÁN 元旦節 là ngày Lễ Tết lớn nhất trong năm, vì nó vừa bắt đầu cho một Ngày Mới, một Tháng mới và cả một Năm Mới nữa ! Vì vậy mà ta thấy trong ngày Tết đầu năm,  ông bà xưa hay viết câu chữ mà cũng là câu đối sau đây dán ở trước cổng chính :

                             一元復始，     Nhất nguyên phục thủy,

                             萬象更新。     Vạn tượng canh tân .

Có nghĩa :

           - Một vòng nguyên khí của đất trời lại PHỤC THỦY là vận hành bắt đầu trở lại, và...

           - Muôn ngàn hiện tượng trong trời đất lại bắt đầu CANH TÂN là đổi mới trở lại.

  Trời đất cây cỏ núi sông đổi mới sau những tháng đông hàn lạnh lẽo, thì con người cũng nên có cuộc sống mới, nếp sống mới, suy nghĩ mới, làm ăn mới... cho phù hợp và thích ứng với những ngày tháng mới; một sự đổi mới thuận lợi của đầu năm thì đã là dấu hiệu của thành công một nửa rồi ! Vì nó sẽ mở ra một vận hội mới như câu...

                       TAM DƯƠNG KHAI THÁI      三陽開泰

       Theo sách Chu Dịch 周易. Sau tiết Đông Chí 冬至 thì khí âm hàn bắt đầu tiêu thoái, và khí dương thì bắt đầu sanh trưởng, ta thường nghe các Thầy Bói gọi là Âm Tiêu Dương Trưởng 陰消陽長, đêm sẽ ngắn dần, ngày sẽ dài thêm ra, cho nên Tháng Mười Một là tháng Tý, thuộc quẻ Phục 復 là Nhất Dương Sanh, Tháng Mười Hai là Tháng Sửu, thuộc quẻ Lâm 臨 là Nhị Dương Sanh, và Tháng Giêng là Tháng Dần, thuộc quẻ Thái 泰 là Tam Dương Sanh. Vì thế nên Tết Nguyên Đán là ngày đầu của tháng Giêng mới dùng câu TAM DƯƠNG KHAI THÁI 三陽開泰 mà chúc mừng cho năm mới mở ra vận hội mới, lấy Ý chữ Thái 泰 là Lớn, là Thông, như trong tiếng Việt ta thường nói "Hết vận Bỉ rồi thời lại Thái", hoặc "Bỉ cực thì Thái lai" và "Hết cơn Bỉ Cực, đến hồi Thái lai". Có nghĩa: Hết lúc Bế tắt, nghèo khó thì đến lúc Hanh thông, khá giả !

          Vì 2 chữ Dương 陽 là Âm Dương và 羊 Dương là Con Dê đồng âm với nhau, nên ta thường gặp những bức tranh vẽ hình 3 con dê thay thế cho khí dương của trời đất mà chúc nhau bằng câu Tam Dương Khai Thái như ta thường  trông thấy!    

Đối với TAM DƯƠNG KHAI THÁI là một câu nói lên mơ ước trong ngày Tết, đó là :

                                                    NGŨ PHÚC LÂM MÔN      五福臨門

Có nghĩa :

           - Năm điều Phước sẽ LÂM MÔN là đến trước cửa nhà. Vậy 5 điều phước đó là gì ?

     Theo truyền thống xã hội ngày xưa : Năm cái PHƯỚC đó là: Thọ, Phú, Khang ninh, Du hảo đức và Khảo chung mệnh. 五福是：寿，富，康寜，攸好德，考终命。Có nghĩa : Sống lâu, giàu có, mạnh khỏe, có Đức tốt và chết an lành là Thiện chung đó. Nói cho gọn là : Thọ 壽, Phú 富, Khang 康, Đức 德 và Thiện 善. Đó là 5 cái phước mà mọi người thời xưa đều mong mỏi. Còn bây giờ thì sao ? Xã hội ngày một thay đổi và tiến hóa, nên mơ ước mong mỏi của con người cũng có khác. Theo sưu tầm tìm thấy trên mạng thì NGŨ PHÚC của hiện nay là : Hòa hài 和諧，Hưng vượng 興旺，Phú qúy 富貴，Bình an 平安，Kiện khang 健康。Có nghĩa : Gia đình hòa thuận, Làm ăn phát đạt, Trở nên giàu sang, Gia đình bình an và Mọi người đều khỏe mạnh. Rất thực tế và rất phù hợp với cuộc sống của xã hội trước mắt.

  Trong ngày xuân ngày Tết, khi TAM DƯƠNG đã KHAI THÁI rồi, thì mọi người lại mong được NGŨ PHÚC LÂM MÔN. Đó là lẽ thường tình của con người, nên người ta lại tìm những hoa cỏ có  đặc trưng cho những  mong ước đó. Vì thế , ta lại thường thấy 2 câu : 

                           梅開五福，    Mai khai ngũ phúc,

                           竹報三多。    Phúc báo tam đa.

Có nghĩa :

            - Hoa Mai nở ra 5 cánh tượng trưng cho NGŨ PHÚC là 5 thứ phước; còn...

            - Lá Tre mọc từng phần 3 lá một, tượng trưng cho TAM ĐA là 3 thứ nhiều. Nên...   

      TRÚC BÁO TAM ĐA 竹報三多 là chỉ : Một chi nhỏ của nhánh trúc thường có 3 lá, như điềm báo mang đến 3 cái nhiều (Tam Đa) mà người ta thường mong mỏi. Đó là : Đa Phúc, Đa Thọ, Đa Nam Tử  三多是：多福，多寿，多男子。Nhiều phước, nhiều thọ, nhiều con trai. Ngày xưa PHƯỚC THỌ là trên hết, nhiều con trai lại càng qúy hơn với cái xã hội nông nghiệp. Có nhiều con trai sẽ có nhiều sức lao động, mặc sức mà khai hoang lập ấp, canh tác để làm giàu; nên trong Tăng Quảng Hiền Văn có câu :

                  有兒貧不久，   Hữu nhi bần bất cửu,

                  無子富不長。   Vô tử phú bất trường. 

Có nghĩa :

           - Có con thì nghèo không lâu, vì con lớn lên sẽ giúp làm ra thêm tài sản. Còn...

           - Không có con thì giàu không bền, vì không có ai giúp làm ra thêm của cải vật chất cả.

Cuối cùng là câu chúc mà ta cũng rất thường thấy trong ngày TẾT, đó là câu : 

                                                      花開富貴，  Hoa khai phú qúy,

                                                       竹報平安。  Trúc báo bình an.

Có nghĩa :

        - Mùa xuân hoa nở đẹp rực rỡ, tượng trưng cho sự Phú Qúy, và...

        - Cây trúc luôn luôn xanh tươi trong mùa đông giá rét, tượng trưng cho sự bình an khoẻ mạnh.

      Hoa Mẫu đơn, hoa Thược dược, hoa Tường vi đều tượng trưng cho sự Phú Qúy, còn tre trúc là một trong Tuế Hàn Tam Hữu 歲寒三友 là TÙNG TRÚC MAI 松竹梅 tượng trưng cho sự mạnh khoẻ bình an, vì vẫn luôn xanh tươi trong mùa đông tháng giá.

    Cầu mong cho tất cả mọi người đều được BÌNH AN, PHÚ QÚY trong năm Mùa Xuân Mới nầy ! Mong lắm thay !

      Hẹn bài viết tới !

                                                                                杜紹德

                                                                            Đỗ Chiêu Đức