LÝ DÃ 李冶 (730-784), tự là Qúi Lan 季蘭 (Thái Bình Quảng Ký 太平廣記 ghi là TÚ LAN 秀蘭), người đất Ô Trình (thuộc Ngô Hưng tỉnh Chiết Giang hiện nay). Bà là nữ thi nhân nổi tiếng trên thi đàn đời Đường lúc bấy giờ. Bà từ nhỏ đã có tài thi thơ, lớn lên được cha đưa vào đạo quán xuất gia làm đạo cô, về già được triệu vào cung. Năm Công Nguyên 784, vì từng làm thơ ca ngợi loạn tướng Chu Thử, bị Đường Đức Tông hạ lệnh dùng gậy loạn đả đến chết. Bà lưu lại chỉ khoảng 15-16 bài thơ, nhưng đều là những tuyệt tác, được Lưu Trường Khanh 劉長卿 là thi sĩ nổi tiếng lúc bấy giờ gọi là Nữ Trung Thi Hào 女中詩豪.

     Theo "Đường Thi Kỷ Sự và Thái Bình Quảng Ký 唐詩纪事和太平廣記" ghi lại : LÝ DÃ dung mạo đẹp đẽ, thiên phú cực cao, từ rất nhỏ đã tỏ rõ thi tài. Năm 6 tuổi đã từng làm thơ vịnh hoa tường vi, trong đó có hai câu :

                經時未架却，    Kinh thời vị giá khước,

                心绪乱縱横。    Tâm tự loạn tung hoành.

  Có nghĩa :

                Đến kỳ chưa kịp làm giàn,

                Hoa đà nở rộ tràn lan khắp cùng.

Hai câu thơ vịnh hoa tường vi nở sớm rất hay, lại bị ông cha hiểu lệch đi vì ba chữ VỊ GIÁ KHƯỚC 未架却 (Chưa kịp làm giàn) là hài thanh của ba chữ VỊ GIÁ KHƯỚC 未嫁却 (Chưa xuất giá), chưa lấy chồng mà tâm đã loạn bùng bung lên rồi. Nên mặc dù mừng vì tài thơ mẫn tiệp của con trẻ, nhưng lại lo buồn vì sợ con gái khi lớn lên sẽ không giữ được sự đoan trang trong phụ đạo. Vì cứ mãi ưu tư vô cớ như thế nên khi Lý Qúi Lan mới có 11 tuổi, thì ông cha đã đưa cô bé vào Ngọc Chân Quán để xuất gia làm đạo cô. 

      Mặc dù lớn lên với chiếc áo của nữ đạo sĩ, Lý Qúi Lan vẫn cởi mở phóng khoáng như một nam nhân, chẳng những giỏi về thơ văn, nàng còn tinh thông cả âm luật và giỏi về đàn cầm. Nàng giao du với những danh sĩ đương thời như Chu Phóng, Lục Vũ, Lưu Trường Khanh, Diêm Bá Quân và nhất là với nhà sư trẻ trung đẹp trai Thích Kiểu Nhiên... cùng nhau giao tình xướng họa gạt bỏ hết tỵ hiềm nam nữ thường tình của thế nhân, tất cả đều xem nàng như là một nữ trung hào kiệt.

     Trước tiên nàng gặp được danh sĩ Chu Phóng. Tài tử giai nhân nhất kiến chung tình, lúc đôi lứa đang mặn nồng thì Chu Phóng lại nhận chiếu chỉ đi làm quan xứ khác. Thương nhớ dâng tràn khiến hồn thơ cũng lai láng, Lý Qúi Lan đã viết nên những câu thơ nổi tiếng trong bài "Tương Tư Oán 相思怨" như sau :

                 人道海水深，    Nhân đạo hải thủy thâm,

        不抵相思半。    Bất để tương tư bán.

                   海水尚有涯，    Hải thủy thượng hữu nhai,

            相思渺無畔。    Tương tư miễu vô bạn.

     Có nghĩa 

                       Người đời bảo nước biển sâu,

                     Tương tư thương nhớ còn sâu bội phần.

                     Mênh mông biển rộng vô ngần,

                     Tương tư còn rộng mênh mông hơn nhiều !

       Nhưng từ xưa đến nay, đàn ông vốn dĩ bạc tình, Chu Phóng đã một đi không trở lại. Chính đang lúc Lý Qúi Lan đang đau khổ thất vọng ê chề, thì Lục Vũ xuất hiện như một cứu tinh cứu vớt trái tim đang tan vỡ của người đẹp. Vũ lại là ông thánh về bình phẩm trà đã đem lại nhiều điều mật ngọt cho nàng qua các lần thưởng thức trà bên câu thơ tiếng nhạc. Hai người luôn chung bóng chung đôi sớm tối có nhau, nhưng chàng Lục Vũ đẹp mã phong lưu quen thói kia, chỉ ấp yêu Qúy Lan chưa đầy hai tháng thì lại tìm đường quất ngựa truy phong, bỏ lại hồng phấn giai nhân trong mỏi mòn trông đợi, đi tìm cũng không tìm gặp được như trong bài "Tầm Lục Vũ bất ngộ 尋陸羽不遇" (Tìm Lục Vũ không gặp) sau đây :

                叩門無犬吠,     Khấu môn vô khuyển phệ,

    欲去問西家.     Dục khứ vấn tây gia.

           報道山中去,     Báo đạo sơn trung khứ,

     歸来每日斜.     Quy lai mỗi nhựt tà !

  Có nghĩa :

                    Gỏ cửa không chó sủa người,

                   Láng giềng ướm hỏi người thời đi đâu ?

                   Đáp rằng vào tận núi sâu,

                   Chỉ về khi nắng xế đầu nghiêng tây !

      Lục Vũ cũng bỏ nàng mà đi rồi !...

      Nhưng lưới tình khó tránh, đạo cô trẻ đẹp tài hoa đã lại phải lòng một cao tăng cũng trẻ đẹp tài hoa như nàng, đó chính là Thích Kiểu Nhiên, cháu mười đời của danh sĩ Tạ Linh Vân, cũng là ông tổ khai sáng ra trà đạo Trung Hoa, rất giỏi về bình phẩm các loại trà, được người đời xưng tụng là Giang Đông Danh Tăng 江東名僧 (Nhà sư nổi tiếng của đất Giang Đông). Sau lần đầu hội ngộ thì Lý Qúi Lan như chạm phải tiếng sét ái tình và sau nhiều lần gợi ý không thành, nàng quyết định làm một bài thơ tỏ tình với nhà sư như sau :

               尺素如殘雪，    Xích tố như tàn tuyết,

         結為雙鯉魚。    Kết vi song lý ngư.

      欲知心裡事，    Dục tri tâm lý sự,

                       看取腹中書。    Khán thủ phúc trung thư !

  Có nghĩa :

                  Trang thư như tuyết trắng ngần,

               Kết đôi cá lý bâng khuâng gởi người.

               Nếu như muốn tỏ lòng ai,

               Xem trong bụng cá biết ngay lòng này !

      Xích Tố là Thư tín ngày xưa như tàn tuyết, chỉ chữ hiện lên trên giấy như tuyết trắng, và thiếp đã xếp nó lại thành hình 2 con lý ngư để gởi đến chàng ( theo tích lý ngư đưa thư) Nếu chàng muốn biết mối tình ở trong lòng thiếp thì hãy móc bụng ra mà xem thư sẽ rõ. Lời thơ vừa tỏ tình vừa khiêu khích vừa bộc bạch hết nỗi lòng qua các từ "Tâm Lý Sự" là chuyện trong lòng và "Phúc Trung Thư" là Thư ở trong bụng. Sư Kiểu Nhiên đọc thư đã hiểu tình ý của người bạn thơ ca muốn nói gì rồi, nhưng nếu từ chối thẳng thừng thì lại e làm tổn thương đến tấm chân tình của nữ sĩ. Nhà sư cũng bèn từ chối bằng một bài thơ kéo léo sau đây :

                天女來相試，    Thiên nữ lai tương thí,   

                將花欲染衣。    Tương hoa dục nhiễm y.

                禪心竟不起，    Thiền tâm cánh bất khởi,

                還捧舊花歸。    Hoàn phủng cựu hoa quy !

    Có nghĩa :

                Tiên trời đến thử ta chăng,

                Đem hoa đến nhuộm áo tăng bụi hồng.

                Lòng thiền gởi hết am không,

                Hoa xinh dâng lại tạ lòng người tiên !  

       Qủa là bậc cao tăng có khác ! Từ chối một cách hết sức khéo léo, không chạm tự ái và không làm bẻ mặt người đẹp. Nàng là tiên trên trời đến đây nói yêu ta, có phải là muốn thử đạo hạnh của ta chăng ? Chớ lòng thiền của ta thì đã gởi hết cho cửa không rồi, cho nên tình yêu như đóa hoa xinh của nàng ta xin được gởi lại cho nguyên chủ. Từ chối khéo léo tế nhị đến thế là cùng.

     Trải qua bao lần thất vọng thất ý trong tình trường, và cũng trải qua biết bao là nhân tình thế thái, Lý Qúi Lan đã chịu đựng và thể nghiệm được triết lý của cuộc sống qua bài thơ BÁT CHÍ 八至 sau đây :

           至近至遠東西，    Chí cận chí viễn đông tây,

                   至深至淺清溪。    Chí thâm chí thiển thanh khê.

                   至高至明日月，    Chí cao chí minh nhựt nguyệt,

      至親至疏夫妻。    Chí thân chí sơ phu thê !

   Có nghĩa :

                    Gần nhất xa nhất đông tây,

                    Cạn nhất sâu nhất nước đầy núi khe.

                    Sáng cao nhất nhựt nguyệt kia,

                    Vợ chồng thân nhất, chia lìa không quen !

Rõ thật mĩa mai ! Đông và Tây nói gần thì thật gần có thể sát bên nhau như tay phải tay trái vậy, nhưng nếu nói xa thì cũng thật rất là xa, một người ở bên đông, một người ở bên tây, "Quân tại Tương Giang đầu, Thiếp tại Tương Giang vĩ", Xa xôi cách trở biết bao. Như nước trong veo trong khe núi chảy ra, có thể nhìn thấy đá tận đáy khe, có thể rất sâu mà cũng có thể rất cạn. Trên đây là hai sự kiện "Có Thế".Còn hai sự việc "Hiển nhiên" là Mặt trăng mặt trời là cao nhất sáng nhất; còn Vợ Chồng là cặp đôi thân thiết nhau nhất, mà cũng xa lạ nhau nhất, như ông bà ta cũng đã nói "Người dưng khác họ đem lòng nhớ thương !". Hai người xa lạ làm vợ chồng với nhau thì thân nhau nhứt trên đời; đến lúc li dị bỏ nhau, thì lại ghét hờn nhau thành người xa lạ cũng... nhất trên đời !

 LÝ DÃ, Lý Qúi Lan là nàng thơ đẹp nhất giỏi nhất của đời Đường, nàng đã từng được Đường Huyền Tông Lý Long Cơ nghe tiếng triệu vào cung hơn một tháng khi đã qua tuổi bất hoặc (40 tuổi). Sau lại được Đường Đức Tông triệu vào cung khi đã quá tuổi năm mươi. Lúc Chu Thử làm loạn, Đường Đức Tông phải lưu vong, Lý Dã kẹt lại trong cung, bắt buộc phải xướng họa với Chu Thử. Khi Đường Đức Tông bình định được phản loạn trở lại kinh thành, biết được việc nàng có qua lại với Chu Thử, bèn nổi giận hạ lệnh cho loạn côn đánh chết nàng. Thế là một đời hồng nhan bạc bạc mệnh, tài sắc có thừa phải nát ngọc tan vàng một cách thê thãm trong cung cấm. Đáng thương thay !

      Xin được kết thúc bài viết về Nữ Trung Thi Hào LÝ DÃ ở đây. Hẹn bài viết tới : Nữ Trung Ca Linh LƯU THÁI XUÂN.

                                                                                             杜紹德

                                                                                        Đỗ Chiêu Đức