1.  LẠN TƯƠNG NHƯ HOÀN BÍCH QUY TRIỆU

       Có xuất xứ từ《Sử Ký. Liêm Pha Lạn Tương Như liệt Truyện 史记·廉颇蔺相如列傳》như sau :

       LIÊM PHA 廉颇 là Đại Tướng kiệt xuất của nước Triệu. Năm Triêu Huệ Văn Vương thứ 16, ông đã đem binh đánh bại nước Tề, chiếm được đất Tấn Dương, uy danh lừng lẫy khắp chư hầu. Ông được phong là Tả Thượng Khanh, tương đương như chức Tả Thừa Tướng vậy.

       Triệu Huệ Văn Vương lại được viên ngọc bích của họ Hoà nước Sở, gọi là "Hòa Thị Bích 和氏璧 ", là bảo vật nổi tiếng trong chư hầu lúc đó. Vua Chiêu Vương nước Tần nghe tin, sai người đưa thư cho vua Triệu, xin đem mười lăm thành để đổi lấy viên ngọc bích. Vua Triệu cùng đại tướng quân Liêm Pha và các vị đại thần bàn rằng: Nếu cho Tần ngọc bích thì sợ không được thành của Tần, chỉ bị lừa, nếu không cho thì lại lo binh Tần đến đánh. Kế chưa quyết định, tìm người có thể sang trả lời cho nước Tần, tìm mãi mà chưa được ai. Khi đó người đứng đầu hoạn quan là Mục Hiền tiến cử hiền sĩ Lạn Tương Như 藺相如 với Triệu Huệ Văn vương. Vua Triệu liền cho mời đến, hỏi Lạn Tương Như rằng :

     - Vua Tần đem 15 thành đổi lấy viên ngọc của quả nhân, nên cho hay không? Tương Như đáp :

    - Tần mạnh, Triệu yếu, không cho không được. Vua Triệu nói:

    - Họ lấy ngọc ta mà không giao thành thì làm thế nào?

Lạn Tương Như nói:

    - Tần đem thành đổi lấy ngọc mà Triệu không cho, thì điều trái là ở Triệu. Triệu cho ngọc mà Tần chẳng giao thành thì điều trái là ở Tần. Xét lại kế đó thì thà cho ngọc để Tần chịu phần trái.

Vua Triệu hỏi:

   - Ai có thể sai đi sứ?

Lạn Tương Như nói:

   - Nếu nhà vua thiếu người, thần xin mang ngọc bích đi sứ. Thành có về tay nước Triệu thì ngọc mới ở lại đất Tần. Nếu thành không về, thần xin giữ nguyên vẹn viên ngọc đem về cho nướcTriệu.

     Triệu Vương bèn sai Tương Như mang ngọc sang hướng Tây vào đất Tần.

      Vua Tần Chiêu Tương vương đón tiếp Tương Như ở Chương đài. Ông mang ngọc bích dâng vua Tần. Vua Tần mừng rỡ, trao cho các mỹ nhân và các quan hầu xem, các quan hầu đều hô : Vạn tuế !

     Tương Như thấy vua Tần không có ý cắt thành cho Triệu, bèn tìm cách lấy lại ngọc quý. Ông tiến lên nói:

    - Ngọc bích có vết, tôi xin chỉ cho đại vương xem.

      Vua Tần không biết là kế, bèn trao ngọc bích, Tương Như bèn cầm lấy ngọc, đứng lùi tựa vào cột, nổi giận nói :

    - Đại vương muốn được ngọc, sai người đem thư đến vua Triệu. Vua Triệu cho mời quần thần bàn bạc, tất cả đều nói:"nước Tần tham, cậy mình mạnh, đem lời nói suông để cầu lấy ngọc, chưa chắc đã giao thành cho ta". Họ bàn không muốn đưa ngọc bích cho Tần. Thần cho rằng: "kẻ áo vải chơi với nhau còn không dối nhau, huống nữa là nước lớn. Vả chăng vì một viên ngọc mà làm nước Tần mất vui thì không nên". Vì vậy nên vua Triệu trai giới năm ngày, sai thần mang ngọc bích đi, vái mà đưa ở giữa triều đình. Tại sao thế ? Vì trọng cái uy của nước lớn để tỏ lòng tôn kính vậy. Nay thần đến đại vương tiếp thần ở một nơi tầm thường, lễ tiết rất khinh mạn. Được ngọc, đại vương đưa cho các mỹ nhân để đùa bỡn thần. Thần xem đại vương không có ý giao thành cho vua Triệu, cho nên thần lấy ngọc về. Nếu đại vương cứ muốn bức bách thần, thì đầu thần và viên ngọc đều vỡ ở cái cột này !

                     Lạn Tương Như HOÀN BÍCH QUY TRIỆU 完璧歸趙

     Tương Như cầm viên ngọc, nhằm cái cột, làm như muốn đập đầu và cả ngọc vào cột. Vua Tần sợ ông đập vỡ viên ngọc nên vội ngăn lại, gọi quan đương sự cầm địa đồ đến, chỉ chỗ 15 thành từ chỗ này trở đi để cắt cho nước Triệu. Tương Như đoán vua Tần chỉ lừa dối, tuy giả vờ cho Triệu thành, nhưng thực ra thì không thể được thành, bèn bảo vua Tần:

     - Ngọc bích họ Hoà thiên hạ đều nhận là của báu, vua Triệu sợ không dám không dâng. Khi đưa ngọc, vua Triệu trai giới năm ngày, nay đại vương cũng nên trai giới 5 ngày, đặt lễ cửu tân thì thần mới dám dâng ngọc.

       Vua Tần thấy không có cách gì ép được, bèn hứa với ông trai giới 5 ngày, cho Tương Như ở lại quán tân khách Quảng Thành. Ông đoán vua Tần tuy trai giới, nhưng thế nào cũng bội ước không trao thành, nên sai người hầu đi theo đoàn sứ của mình mặc áo ngắn, mang viên ngọc đi theo đường tắt, trốn về nộp lại ngọc bích cho vua Triệu.

      Vua Tần sau khi trai giới 5 ngày bèn đặt lễ cửu tân ở triều đình để tiếp Lạn Tương Như. Tương Như đến, nói với vua Tần :

    - Nước Tần từ đời Mục Công đến nay, hơn 20 đời vua, chưa từng có ai giữ trọn lời hứa. Quả thực, thần sợ bị nhà vua lừa, lại phụ lòng nước Triệu, nên đã sai người cầm ngọc lẻn về đến nước Triệu rồi. Vả lại, Tần mạnh mà Triệu yếu, đại vương sai một người sứ giả đến Triệu thì Triệu lập tức đem ngọc sang dâng. Nay mạnh như nước Tần mà lại cắt trước mười lăm thành để cho Triệu thì Triệu đâu dám giữ ngọc bích để mắc tội với đại vương Thần biết rằng lừa dối đại vương là tội đáng chết. Thần xin tự nguyện vào vạc nước sôi ở nơi đây. Xin đại vương và quần thần bàn bạc kỹ cho.

       Vua Tần và quần thần nhìn nhau cùng hậm hực, các tướng Tần muốn giết ông nhưng vua Tần ngăn lại nói :

     - Bây giờ giết Tương Như cũng không lấy được ngọc, mà chỉ làm tuyệt tình giao hảo giữa Tần và Triệu. Chi bằng nhân việc này mà hậu đãi ông ta, cho ông ta về Triệu. Vua Triệu há vì một viên ngọc bích mà lừa dối Tần sao?

      Do đó, vua Tần vẫn tiếp Tương Như ở triều đình, lễ xong cho về. Sau khi Tương Như về, vua Triệu khen ông là một quan đại phu giỏi, đi sứ không khuất nhục với chư hầu, bèn phong ông làm thượng đại phu. Kết quả sau đó Tần không đổi thành cho Triệu mà Triệu cũng không đem ngọc bích cho Tần.

Từ tích trên, ta có thành ngữ HOÀN BÍCH QUY TRIỆU 完璧歸趙 : chữ HOÀN 完 ở đây là Hoàn Hảo, Hoàn Toàn; chớ không phải HOÀN 還 là Trả Lại. Nên thành ngữ nầy có nghĩa là : Đem trở về nước Triệu (Quy Triệu) viên ngọc bích hoàn toàn hoàn hảo không bị sứt mẻ chút nào cả !  Sau nầy dùng rộng ra, hễ trả lại món đồ nào cho ai đó một cách hoàn hảo, không bị suy suyển hay sứt mẻ gì cả thì đều được nói là "Hoàn Bích Quy Triệu" cả .

       Trong "Đại Nam Quốc Sử Diễn Ca" của Lê Ngô Cát và Phạm Đình Toái có câu :

                       Một hai ngăn đón hành trần,

                  Để cho TRIỆU BÍCH về Tần sao nên ?!

      Lại một lần...

      Tần Vương phái sứ thần đến mời Triệu Vương đến dự hội nghị giao hảo ở Mẫn Trì. Triệu Vương lo sợ không muốn đi. Tướng Liêm Pha cùng Lạn Tương Như bàn rằng :"Nếu như Đại Vương không đi thì tỏ ra nước Triệu ta hèn yếu và khiếp sợ trước nước Tần sao ?". Triệu Vương đành phải cùng Lạn Tương Như phó hội. Còn Tả Thượng Khanh Tướng quân Liêm Pha thì dẫn binh đưa đến biên giới hai nước và hẹn với Triệu Vương rằng : Nếu trong vòng ba mươi ngày mà Tần Vương cố tình giữ lại không cho về nước, thì Liêm Pha sẽ lập Thái Tử lên ngôi kế vị, để đập tan ý đồ giữ vua Triệu lại để làm con tin của vua Tần .

      Trong hội nghị ở Mẫn Trì, khi rượu được vài tuần, Tần Vương bèn mượn hơi rượu nói với Triệu Vương rằng :"Bổn Vương nghe nói Triệu Vương rất thiện nghệ về đàn sắt, có thể cho nghe một khúc được chẳng ?" Triệu Vương bèn đến giá đàn sắt để khảy đàn. Sử quan của nước Tần bèn bước đến chép rằng :"Ngày này tháng này Tần Vương và Triệu Vương cùng hiệp minh uống rượu. Triệu Vương đã gãy đàn sắt cho Tần Vương nghe". Lạn Tương Như bèn bước đến tâu với vua Tần rằng :"Đại vương tôi cũng biết là Tần Vương rất giỏi về “kích phữu” 擊缶 (một loại nhạc khí đời Tần dùng để đánh nhịp được nung bằng đất, gọi là "ngõa Phữu 瓦缶") nên cũng xin Tần Vương cùng đánh nhịp với Đại vương tôi cho vui. Nói đoạn, bèn mang một cái ngõa phữu đến đặt trước mặt vua Tần. Tần Vương sa sầm mặt xuống không muốn đánh nhịp. Lạn Tương Như rút trủy thủ trong tay áo ra, tâu rằng :"Trong vòng năm bước nữa, nếu Đại vương không chịu đánh nhịp thì máu của Lạn Tương Như sẽ nhuốm lên chiếc phữu nầy và nhuốm cả lên mình của Đại vương nữa đó". Các thị vệ bên cạnh vua Tần định giết Lạn Tương Như, ông ta bèn trợn mắt quát to một tiếng làm họ đều kinh hãi lui về sau. Tần Vương cũng không muốn máu nhuộm trong bữa tiệc hiệp minh, nên đành miễn cưỡng đánh nhịp theo tiếng sắt của Triệu Vương. Lạn Tương Như bèn đưa tay ngoắt sử quan lên chép thêm một câu :"Ngày này tháng này, Triệu Vương đàn sắt Tần Vương gỏ phữu đánh nhịp theo tiếng sắt". Quần thần của Tần Vương đề nghị Triệu Vương cắt 15 thành cho Tần Vương để làm quà hữu nghị; Lạn Tương Như nói khi nào nước Tần cắt đô thành Hàm Dương cho nước Triệu để làm qùa thì Triệu sẽ tức khắc dâng 15 thành cho Tần ngay. 

      Suốt buổi tiệc ở Mẫn Trì, cho ta thêm một thành ngữ nữa là MẪN TRÌ CHI HỘI 澠池之會 . Chỉ hai bên cứ qua lại, ăn miếng trả miếng như thế, bên nầy nửa cân bên kia tám lạng, không mèo nào chịu nhường mỉu nào cả. Tần ỷ thế mạnh, định đem binh đánh Triệu thì Triệu đã có tướng Liêm Pha đem binh phòng thủ ở biên giới rồi. 

                              2. MẪN TRÌ CHI HỘI  澠池之會

     Sau buổi tiệc ở Mẫn Trì, Triệu Vương lại càng trọng dụng và yêu mến Lạn Tương Như hơn, phong ông làm Hữu Thượng Khanh. Liêm Pha rất bất mãn vì mình là đại tướng đã nhiều phen sống chết ở sa trường mà chức vụ lại thấp hơn gả thư sinh chỉ biết sử dụng có ba tấc lưỡi, nên dọa rằng sẽ làm nhục Lạn Tương Như trước mặt các đồng liêu. Lạn Tương Như nghe thế nên luôn tìm cách tránh mặt Liêm Pha. Một hôm khi kiệu của ông đang đi trên đường phố Hàm Đan, bỗng gặp phải xe ngựa của Liêm Pha từ đầu kia đi đến, ông bèn ra lệnh cho các Kiệu phu tránh vào trong hẽm, đợi xe ngựa của Liêm Pha qua khỏi rồi mới ra đường lớn về nhà. Các môn khách của ông rất bất mãn mà nói với ông rằng :"Chúng tôi theo phò tá ông là vì thấy ông là người dũng cảm và có đạo đức tốt, nay ông và Liêm Pha chức vụ tương đương nhau mà ông ta chỉ dọa một câu là ông đã sợ đến nỗi không dám đối diện, thế thì chúng tôi còn trông mong gì vào ông nữa. Xin cho cáo biệt". Lạn Tương Như ngăn lại hỏi rằng :"Liêm Pha với Tần Vương ai đáng sợ hơn ai ?" Môn khách đáp :"Dĩ nhiên là Tần Vương đáng sợ hơn". Lạn Tương Như bèn nói rằng :"Tần Vương uy vũ là thế, nhưng trước mặt vua Tần và các quần thần tôi cũng đã dám quắt mắt lớn tiếng khiển trách và giữ vững ngọc bích mang về cho Triệu vương. Lạn Tương Như tôi mặc dù tài mọn, nhưng há lại sợ gì Liêm Pha tướng quân hay sao ? Chẳng qua, tôi nghĩ rằng : Nước Tần sở dĩ úy kỵ nước Triệu ta là vì có tôi và Liêm Pha tướng quân, một văn một võ cùng nhau phò trợ, nếu nay văn võ bất hòa, xào xáo chống chọi lẫn nhau, không chung lòng giữ nước, há chẳng là dịp tốt cho nước Tần dòm ngó để xâm lấn hay sao ?!" Các môn khách nghe thế đều bái phục cho sự biết nhường nhịn vì đại cuộc của Lạn Tương Như. 

      Tin đưa đến tai Liêm Pha. Nghe những lời chí lý hết lòng vì dân vì nước của Lạn Tương Như, Liêm Pha vô cùng hỗ thẹn cho sự ganh tị nhỏ nhen của mình, bèn cởi áo đưa lưng ra, rồi vác một cái cây roi đầy gai góc dùng để đánh phạt người có tội ở trên lưng (gọi là "Phụ Kinh 負荊"), nhờ người đưa đến quỳ trước cửa nhà Lạn Tương Như mà xin tha lỗi (Thỉnh Tội 請罪) rằng :"Tôi là người thô lổ, xin Tướng quốc rộng lượng mà bỏ qua cho". Từ đó về sau, hai người thân thiết nhau như là một cặp sinh tử chi giao, và nước Tần nghe tin, càng không dám có ý đồ gì với nước Triệu nữa cả ! 

                                  3.  PHỤ KINH THỈNH TỘI 負荊請罪

      Và từ câu truyện trên đây, cho ta thêm ba thành ngữ nữa : 

       - PHỤ KINH THỈNH TỘI 負荊請罪  là "Đeo roi để xin tội". Chỉ làm việc gì đó sai trái mà biết hối lỗi để xin tha thứ một cách chân thành.

                              4. TƯỚNG TƯỚNG BẤT HÒA 將相不和           

       - TƯỚNG TƯỚNG BẤT HÒA 將相不和 : Quan Tướng Quốc hay Thừa Tướng cùng với Tướng Quân đánh trận không hòa thuận với nhau. Chỉ nội bộ xào xáo, lực lượng nồng cốt không hòa thuận nhau. 

                                5. TƯỚNG TƯỚNG HÒA 將相和

       - TƯỚNG TƯỚNG HÒA 將相和 là "TƯỚNG QUỐC và TƯỚNG QUÂN hòa thuận nhau" Ý chỉ : Hai thành phần nồng cốt của một đoàn thể, một tổ chức biết hòa hợp với nhau thì sẽ cho ra sức mạnh vạn năng mà không ai dám xem thường cả. 

 5 Thành ngữ nêu trên, thông dụng nhất chỉ có HOÀN BÍCH QUY TRIỆU 完璧歸趙  và TƯỚNG TƯỚNG HÒA 將相和 mà thôi. 

                                                                                       杜紹德

                                                                                    Đỗ Chiêu Đức