124. XA, XÀ, XÃ, XẠ, XE. 

                                     Xa Mã

      XA MÃ 車馬 là Xe và ngựa. Chỉ cuộc sống lên xe xuống ngựa của các nhà giàu sang quyền quý. (Khác với MÃ XA 馬車 là Chiếc Xe Ngựa, là chiếc xe do ngựa kéo). Trong văn học cổ có từ "Làng Xa Mã" để chỉ chung nơi ở của các phú gia vọng tộc cao sang quyền quý, như trong "Cung Oán Ngâm Khúc" của Ôn Như Hầu Nguyễn Gia Thiều có câu :

                     Mồi phú quý nhử LÀNG XA MÃ,

                     Bã vinh hoa lừa gã công khanh.

       XA THƯ 車書 là XE và SÁCH. Nói cho đúng là "Kích cở của bánh xe càng xe trục xe và chữ nghĩa của sách vở". Theo Sử Ký , quyển sáu, Tần 《史記．卷六．秦始皇本紀》Tần Thủy Hoàng sau khi thống nhất đất nước cũng thống nhất luôn các mặt văn hóa khác như : Đơn vị đo đạc, đong đếm; chữ viết của các nước các nơi... Trong《Văn tuyển của Phạm Hoa sách Hậu Hán Thư 文選．范曄．後漢書》có câu : "Kim Thang thất hiểm, XA THƯ cộng đạo 金湯失險，車書共道". Có nghĩa : Thành quách ao chuôm đã mất thế hiểm trở (không còn cố chấp để giữ lấy cái cũ được nữa); Kích cở của xe cộ và chữ nghĩa trong sách vở đã cùng chung một lối rồi (không còn phân biệt giữa nước nầy nước kia nữa). Ý chỉ Đất nước đã thống nhất về tất cả các mặt rồi. 

       Trong "Đại Nam Quốc Sử Diễn Ca" của Lê Ngô Cát và Phạm Đình Toái khi diễn tả đất nước thống nhất thái bình có câu :

                      Dõi truyền một mối XA THƯ,

                  Nước non đầm ấm, mây mưa thái bình.

       Trong "Thiên Nam Ngữ Lục" thì gọi là XE THƯ :

                        XE THƯ một mối lâng lâng,

                 Dân không tập ngụy, vật không bắt càn.

    XÀ HỦY HÙNG BI 蛇虺熊羆 : XÀ là Rắn, HỦY là Rắn hổ mang; HÙNG là Gấu, BI là Gấu to lông vàng. XÀ HỦY HÙNG BI có xuất xứ từ chương Tiểu Nhã trong Kinh Thi như sau :

                    維熊維羆。    Duy hùng duy bi,

                    男子之祥，    Nam tử chi tường.

                    維虺維蛇，    Duy hủy duy xà,

                    女子之祥。    Nữ tử chi tường.

        Có nghĩa :

                    Gấu lớn gấu nhỏ,

                    Điềm tốt sanh trai;

                    Rắn nhỏ rắn to,

                    Điềm lành sanh gái.

       Nói chung, thai phụ ngày xưa dị đoan rằng, hễ nằm mộng thấy gấu là điềm tốt sẽ sanh được con trai giỏi giang, gọi là Phi Hùng Nhập Mộng 飛熊入夢 với tích Châu Văn Vương nằm mộng thấy gấu bay vào trướng mà gặp được bề tôi giỏi giang là Khương Tử Nha; còn nằm mộng thấy rắn là điềm sẽ sanh con gái, vì rắn thuộc động vật có âm tính, gọi là Hủy Xà Nhập Mộng 虺蛇入夢. Nên HÙNG HỦY hay XÀ HỦY HÙNG BI đều có nghĩa là điềm lành khi thụ thai sanh con.

       Trong tác phẩm thơ Nôm khuyết danh "Thiên Nam Ngữ Lục" ở cuối đời Lê- Trịnh có câu :

                      Điềm lành HÙNG HỦY hiện thân,

                    Kế đã ba đời sanh được phu nhân.

      Còn trong truyện thơ Nôm khuyết danh "Phan Trần" thì có câu :

                      Ứng điềm XÀ HỦY HÙNG BI,

                  Hai nhà chính thất một kỳ thụ thai

                             Hủy Xà Nhập Mộng, Phi Hùng Nhập Mộng.        

      XÃ THỬ THÀNH HỒ 社鼠城狐 là CHUỘT XÃ CÁO THÀNH, là con chuột ở nền xã, nơi vua làm lễ tế thần đất; và con cáo đào hang trốn ở giữa bờ thành. Thành ngữ nầy có xuất xứ từ《Nội Thiên Vấn Thượng trong Án Tử Xuân Thu 晏子春秋·内篇問上》có ghi : Xã miếu được cất bằng những cây cột được ủ và bôi đất bùn cho chắc, chuột làm ổ trong đó để ở. Biết mà không dám phá ổ chuột, sợ ảnh hưởng đến nền xã miếu. Còn cáo trốn ở trong bờ thành, nên không dám phá thành mà bắt cáo, sợ thành bị sập. Ý chỉ những mối nguy hại biết mà rất khó trừ khử cho được, hay chỉ những kẻ dựa vào uy thế của người khác mà làm bậy hoặc hống hách ngang tàng.

      Trong "Thiên Nam Ngữ Lục" có câu :

                      Anh hùng trong nước khoe tài,

                  Nơi nơi CHUỘT XÃ, nơi nơi CÁO THÀNH.

 XÃ THỬ THÀNH HỒ 社鼠城狐 là CHUỘT XÃ CÁO THÀNH, là con chuột ở nền xã, nơi vua làm lễ tế thần đất; và con cáo đào hang trốn ở giữa bờ thành. Thành ngữ nầy có xuất xứ từ《Nội Thiên Vấn Thượng trong Án Tử Xuân Thu 晏子春秋·内篇問上》có ghi : Xã miếu được cất bằng những cây cột được ủ và bôi đất bùn cho chắc, chuột làm ổ trong đó để ở. Biết mà không dám phá ổ chuột, sợ ảnh hưởng đến nền xã miếu. Còn cáo trốn ở trong bờ thành, nên không dám phá thành mà bắt cáo, sợ thành bị sập. Ý chỉ những mối nguy hại biết mà rất khó trừ khử cho được, hay chỉ những kẻ dựa vào uy thế của người khác mà làm bậy hoặc hống hách ngang tàng.

      Trong "Thiên Nam Ngữ Lục" có câu :

                      Anh hùng trong nước khoe tài,

                  Nơi nơi CHUỘT XÃ, nơi nơi CÁO THÀNH.

      Còn trong truyện thơ Nôm khuyết danh "Trê Cóc" thì có câu :

                       Ai ngờ XÃ THỬ THÀNH HỒ,

                  Chỉ điều cậy thế làm cho hại người.

    XẠ BÌNH 射屏 là Bắn vào bức Bình phong có vẽ hình chim công, mà Công là Khổng Tước 孔雀, nên còn nói là XẠ TƯỚC BÌNH 射雀屏. Có xuất xứ từ thành ngữ "TƯỚC BÌNH TRÚNG TUYỂN 雀屏中選" theo như tích sau đây :

      Vào thời Nam Bắc Triều của Trung Hoa, một trong những nước của Bắc Triều là Bắc Chu 北周 (557-581) có một đại thần tên là Đậu Nghị 竇毅, người đất Hàm Dương (Thiểm Tây) được phong hiệu là Thần Võ Quận Công. Đâu Nghị có một cô con gái tài mạo song toàn, cầm kỳ thi họa mỗi thứ đều tinh thông; nên ông không muốn gả con cho những kẻ tầm thường theo mai mối; ông muốn chọn một chàng rễ thật sự có tài, bèn cho thợ vẽ hai con khổng tước (con Công) lên trên bức bình phong trước nhà và ra thông cáo rằng : Hễ chàng trai nào cùng lúc dùng 2 tên bắn trúng vào 2 con mắt của 2 con khổng tước thì ông sẽ gả con gái cho. Rất nhiều vương tôn công tử đến xin bắn thử đều không cùng lúc trúng đích. Lúc đó Đường Cao Tổ Lý Uyên 唐高祖李渊 còn là một bạch y tú sĩ, đã phát 2 tên cùng trúng vào 2 mắt của chim công; nên được Đậu Nghị gả Đậu tiểu thơ cho chàng; bà chính là Thái Mục Hoàng Hậu 太穆皇后 sau nầy khi Lý Uyên Đường Cao Tổ lên ngôi nhà Đường. 

     Nên "Tước Bình Trúng Tuyển 雀屏中選" là "Trúng tuyển được làm rể vì bắn chim khổng tước trên bình phong". Nhưng vì chữ TƯỚC 雀 khi được ghép với chữ Khổng là KHỔNG TƯỚC 孔雀 thì là con Công; nhưng khi được ghép với chữ Hoàng thành HOÀNG TƯỚC 黃雀 thì là con chim Sẻ. Nên XẠ TƯỚC 射雀 còn được hiểu lệch đi là "Bắn Sẻ" như trong Cung Oán Ngâm Khúc của Ôn Như Hầu Nguyễn Gia Thiều khi tả sắc đẹp của nàng cung nữ cũng đã có câu :

                   Làng cung kiếm rắp ranh BẮN SẺ,

                   Khách công hầu gấm ghé mong sao. 

      Nhưng BẮN CÔNG hay BẮN SẺ gì đều có nghĩa là "việc đua tài trong một cuộc kén rể qúy, rể hiền ngày xưa" mà thôi. Trong bài "Văn Tế Lê Ngọc Hân" có câu :

                      Giá  ngọc trong khuyên nét XẠ BÌNH;

                      lượt kiều dưỡng được mọi bề cặn kẽ.

      Còn trong truyện thơ Nôm khuyết danh "Phương Hoa-Lưu Nữ Tướng" có câu :

                          Có chi mà dám Châu Trần,

                  Mà đem gương ngọc vào sân TƯỚC BÌNH.

                      TƯỚC BÌNH TRÚNG TUYỂN 雀屏中選

       XE CHÂU chữ Nho là CHU XA 朱車 hay CHU HIÊN 朱軒 là thùng xe ngựa được sơn màu đỏ. Có xuất xứ từ 《Trần Sủng Truyện. Quyễn 46. Sách Hậu Hán Thư 後漢書．卷四六．陳寵傳》với thành ngữ CHU HIÊN BÌNH MÃ 朱軒軿馬. Có nghĩa là "Xe màu đỏ chu sa được kéo bằng song mã". Chỉ phương tiện giao thông của những nhà giàu có quyền quý khi xưa. Sau được dùng rộng ra để chỉ chung các loại xe ngựa. XE CHÂU cũng có thể hiểu là xe được phủ rèm châu của các bà các cô hay đi...

       Trong Truyện Kiều khi Mã Giám Sinh đưa Thúy Kiều về Lâm Truy cho Tú Bà, cụ Nguyễn Du đã viết :

                      XE CHÂU dừng bánh cửa ngoài,

                  Rèm trong đã thấy một người bước ra.

                      Thoắt trông nhờn nhợt màu da,

                     Ăn gì cao lớn, đẫy đà làm sao?

 XE DÊ chữ Nho là DƯƠNG XA 羊車. Xe do dê kéo, theo Tấn Thư. Quyển 31. Hậu Phi Truyện thượng《晉書．卷三一．后妃傳上》có ghi lại tích sau đây :

       Sau khi diệt Ngô và Thục, Tư Mã Ý lên ngôi, lập nên nhà Tấn. Truyền đến đời cháu nội là Tư Mã Viêm (236-290), con trưởng của Tư Mã Chiêu, ở ngôi 35 năm, sử xưng là Tấn Võ Đế 晉武帝.

       Tấn Võ Đế là ông vua hoang dâm của nhà Tấn. Vừa lên ngôi, ông bèn ra lệnh cho dân gian ngưng ngay việc cưới hỏi, rồi cho hoạn quan đến từng địa phương để tuyển gái đẹp đem về hậu cung. không phải như Bạch Cư Dị tả hậu cung của Đường Minh Hoàng là :

              Hậu cung giai lệ tam thiên nhân,  後宮佳麗三千人 

              (ba ngàn người đẹp sau hậu cung). Mà...

        Hậu cung của Tấn Võ Đế có đến trên 5 ngàn người đẹp từ khắp nơi tuyển về, đủ mọi từng lớp sang hèn quí tộc bình dân... Tất cả người đẹp phải qua sơ tuyển ở địa phương và chung tuyển trước khi được đưa vào cung. Ôi, hơn 5.000 giai nhân cung nữ, làm cho nhà Vua đâm ra vui mừng đến bối rối, không biết phải hưởng dụng như thế nào ?! May thay có một cận thần đưa Ý kiến : Vua nên ngồi trên xe do 2 con dê kéo đi vòng quanh hậu cung, xe dê ngừng ở cửa của cung nhân nào thì tối hôm đó Vua sẽ ngự ăn tối và ở đêm lại với cung nhân đó. Nhà vua đã rất hoan hỉ mà nghe theo, báo hại các cung nhân phải nhờ người tìm hái lá dâu của dê ăn mà rắc trước lối vào cửa cung của mình để mong rằng xe dê sẽ ngừng lại vì dê muốn ăn lá dâu.    

Trong tác phẩm Cung Oán Ngâm Khúc của Ôn Như Hầu NGUYỄN GIA THIỀU có câu :

                             Phải duyên hương lửa cùng nhau,

                              XE DÊ lọ rắc lá dâu mới vào.

    Và...

                             Ngấn phượng liễn chòm rêu lỗ chỗ,

                             Dấu DƯƠNG XA đám cỏ quanh co.

          Tội nghiệp thay, trên 5000 cung nữ chỉ chờ đợi có mỗi một ông Vua mà thôi !

      XE LOAN chữ Nho là LOAN XA 鑾車 : LOAN 鑾 có bộ Kim 金 là Kim loại bên dưới, nên có nghĩa là những lục lạc, chuông nhỏ được trang trí quanh xe của vua chúa ngày xưa, khi xe chuyển động thì có tiếng leng keng như hòa nhạc. Trong Đại Nam Quốc Sử Diễn Ca của Lê Ngô Cát và Phạm Đình Toái có câu :

                      Kinh sư khói lửa mịt mù,

                  XE LOAN ra cõi Bảo Châu tị trần.

      XE MÂY chữ Nho là VÂN XA 雲車. Theo Sử Ký. Hiếu Võ Bổn Kỷ. Có ba loại :

      * XE MÂY là xe được trang sức bằng cách vẽ mây màu ngũ sắc cho đẹp, đến đời Hán Xe Mây là một trong nghi trượng dùng để cúng tế thần thánh.

      * XE MÂY là xe có gác cao mười trượng trong quân đội, dùng để quan sát tình hình trong ngoài thành của địch quân.

      * XE MÂY là Xe được kết bằng mây ở trên trời để cho thần tiên đi lại ở trên không trung trong các truyện thần thoại.

      Trong truyện thơ Nôm khuyết danh "Quan Âm Thị Kính" có câu :

                                 Dứt lời thoắt đã chia tay,

                      Hồn hương đã sẵn XE MÂY rước về.

Cuối cùng, ta có XE không phải là Danh từ mà là Động từ : XE TƠ là "Xe duyên cho trai gái thành chồng thành vợ với nhau" (Xem Thành ngữ Điển tích : Xích Thằng hay Nguyệt Lão). Người đứng ra XE TƠ được gọi là ÔNG TƠ, như trong Truyện Kiều, khi Thúy Kiều bị Hồ Tôn Hiến ép gả cho thổ quan, cô đã than rằng :

                     ÔNG TƠ thực nhé đa đoan!

                  XE TƠ, sao khéo vơ quàng vơ xiên?

                   Kiệu hoa áp thẳng xuống thuyền,

                  Lá màn rủ thấp, ngọn đèn khêu cao...

    ... và khi Kim Kiều tái họp, mọi người đều muốn cho Kim Trọng và Thúy Kiều làm lễ bái đường. Thúy Kiều đã khẩn khoản với chàng Kim rằng :

                ... Chàng dù nghĩ đến tình xa,

                 Đem tình cầm sắt đổi ra cầm cờ.

                     Nói chi kết tóc XE TƠ,

                 Đã buồn cả ruột mà nhơ cả người !