* Chú Thích :

     - Thượng Nguyên 上元 : là Rằm tháng giêng, là Tiết Nguyên Tiêu.

     - hỗ giá 扈駕 : HỖ là theo sau, hộ vệ; HỖ GIÁ : Đi theo hầu thuyền vua.

     - Duyên Giang 沿江 : là Dọc theo bờ sông.

     - Thái Nghịch 彩鷁 : là tên đặt cho một chiếc thuyền vua có vẽ hình con chim Nghịch đón gió với màu sắc rực rỡ.

     - Thận khí 蜃氣 là Ảo ảnh. Ánh sáng rọi xuống biển, phản chiếu ngược lên trên không thành muôn hình vạn trạng, như lâu đài, chợ búa ... Ngày xưa cho là vì có con sò thần biến hóa ra cảnh thần tiên, nên gọi là “Thận Lâu Hải Thị 蜃樓海市 là Lầu Sò Chợ Biển" để chỉ các ảo ảnh về cảnh thần tiên trên biển chỉ là hư ảo không có thật.

     - Cổ Giác 鼓角 : Cổ là Trống; Giác là Sừng. Nên CỔ GIÁC là Tiếng trống tiếng tù-và thổi trong quân lúc gác đêm.

     - Thương Ba 滄波 : là Sóng xanh, xuất xứ từ THƯƠNG HẢI 滄海 là Biển xanh.

     - Tiên Trượng 仙杖 : là Gậy tiên. Gậy tre của tiên chống, có thể hóa thành rồng cởi để bay lên mây xanh.

     - Cửu Trùng 九重 : là Chín tầng. Theo truyền thuyết cổ đại của Trung Hoa thì Trời có 9 tầng, nên gọi là Cửu Trùng Thiên 九重天. Vua là Thiên Tử là con trời, nên cũng gọi vua là Đấng Cửu Trùng; Tiếng Nôm ta gọi là Chín Tầng, như mở đầu Chinh Phụ Ngâm Khúc có câu :

                       CHÍN TẦNG gươm báu trao tay,

                  Nửa đêm truyền hịch định ngày xuất chinh.

     - Ngọ Dạ 午夜 : là Nửa đêm. Phiếm chỉ Đêm khuya.

     - Trường Lạc 長樂 : là Cung Trường Lạc. Một cung điện của nhà Hán xưa ở trong thành Trường An (thuộc tỉnh Thiểm Tây Trung Quốc ngày nay), cùng với cung Vị Ương 未央 là nơi xưa Hán Cao Tổ hay đón tiếp quần thần và chư hầu.

* NGHĨA BÀI THƠ :

                 Cảm Tác Ngày Rằm Thượng Nguyên Hỗ Giá trong Thuyền

     Cả ngàn dặm dọc theo bờ sông đều rực sáng bởi ánh đuốc sáng rực. Chiếc thuyền có chạm hình chim Thái Nghịch rực rỡ đang cởi gió lướt đi trên sóng. Lầu thuyền cao mười trượng lấp lánh hư ảo như cảnh thần tiên trên biển, và tiếng trống giục hòa lẫn tiếng tù-và rít lên lúc canh ba càng làm tăng thêm vẻ hùng tráng của quân binh. Thuyền lướt trên sóng xanh với ánh trăng lắp loáng chìm trong đáy nước như muôn ngàn mảnh ngọc vỡ ra; những cây cột buồm như những cây gậy tiên như vươn cao và lướt trên mây lên tận chín từng trời. Ta chợt tỉnh giấc mộng thanh thản bên song thuyền lúc giữa đêm khuya, mà còn ngờ là đang nghe tiếng chuông hoa đang gọi chầu nơi cung Trường Lạc.

     Quả là cảnh hỗ giá sau thanh bình chiến thắng trở về, với sĩ khí lên cao, đèn hoa rực rỡ trong đêm rằm Nguyên Tiêu sau Tết Nguyên Đán trên thuyền của vua đi. Nguyễn Trãi đã nằm trong khoang thuyền theo sau thuyền vua, nhìn ra trước mũi thuyền có chạm trổ hình chim nghịch với màu sắc rực rỡ như đang lướt đi trên sóng và các cột buồm như những chiếc gậy tiên đang chọc thẳng lên chín từng mây. Cảnh náo nhiệt với các đuốc hoa rực rỡ dọc theo bờ sông, cảnh hùng tráng với tiếng tù-và tiếng trống giục trên thuyền của quân binh đã vẽ nên một cảnh thanh bình thịnh vượng của một đất nước độc lập tự chủ sau những năm trầm luân trong đô hộ.

* Diễn Nôm :

                                   Thượng Nguyên Hỗ Giá Chu Trung Tác               

                Ngàn dặm ven sông đuốc rực hồng,

                Thuyên rồng cởi gió lướt trên sông.

                Lâu thuyền mười trượng mờ tiên cảnh,

                Còi trống ba quân vẳng khí hùng.

                Trăng vỡ ngàn sao nhòa đáy nước,

                Gậy tiên chín lớp vượt không trung.

                Nửa đêm tỉnh mộng bên song cỏ.

                Còn ngỡ chuông hoa Trường Lạc cung !

    Lục bát :

                Ven sông ngàn dặm đuốc hồng,

                Mũi thuyền cởi gió lướt dòng sóng xanh.

                Lâu thuyền cao xóa khí lành,

                Trống còi giục giã đêm thanh hào hùng.

                Trăng chìm đáy nước mông lung,

                Gậy tiên vươn thẳng chín từng mây cao.

                Nửa đêm tỉnh giấc song đào,

                Còn ngờ Trường Lạc hôm nao gọi chầu.

                                         Đỗ Chiêu Đức