Το ηθος του θεραπευτη

Ἦθος 

Η λεξη ἦθος αφορουσε τοσο τον τοπο διαμονης οσο και την συν-ηθεια. Δεν μιλουμε για δυο σημασιες χωριστες μεταξυ τους. Στον τοπο της διαμονης, στην ιδιομορφια του, εχει συνυφανθει η συνηθεια. Ο τοπος της διαμονης δεν ειναι νοητος διχως συνηθεια, η συνηθεια δεν ειναι νοητη διχως τον τοπο διαμονης. Το ρημα "συνηθιζω" υποβαλλει την εντυπωση οτι προκειται για μια ενεργητικη διαδικασια που επιτελειται απο το "εγω". Ομως ειναι οι τοποι, που μας συν-ηθιζουν, που διαμορφωνουν το ποιοι ειμαστε. Ο Martin Heidegger γραφει:

Ομως το ιδιομορφο των τοπων υπολανθανει στο οτι ο καθενας τους, με τον τροπο του, σημαδευει και ενδιαθετει τους ανθρωπους που τον κατοικουνε στα εργα και στις ημερες τους, στην ποιηση και στην νοηση τους.

Ευκολα το βλεπουμε οτι στον χαρακτηρα των ορεσιβιων εκφραζονται εκεινα τα βουνα που κατοικουνε, στον χαρακτηρα των νησιωτων εκφραζεται εκεινη η θαλασσα που τους περιβρεχει, στον χαρακτηρα των πολιτων εκφραζεται το τσιμεντο της μεγαλουπολης που κατασκευασαν και πατανε. Η, στους Ελληνοαμερικανους της διασπορας. Μαλιστα δεν χρειαζεται πρωτα να δεις τα βουνα και τη θαλασσα και το τσιμεντο και τις Ηνωμενες Πολιτειες ως γεωγραφικα αντικειμενα. Θα τα δεις ζωντανα επανω στον ορεσιβιο, στον νησιωτη, στον πολιτη, στον Ελληνοαμερικανο, στη μορφη τους, αλλα και, Heidegger, "στα εργα και στις ημερες τους, στην ποιηση και στην νοηση τους". Αυτο λεει η λεξη ἦθος. Αυτο, δηλαδη την αδιαμφισβητητη, πρωτογενη, την αρχαϊκη συν-ουσια ανθρωπων και τοπων, πριν απο καθε χωριστη μεταξυ τους παρασταση.

Ομως τοποι δεν ειναι μονο τα βουνα που θα κυνηγησεις αγριμια, το χωμα που θα οργωσεις, η θαλασσα που θα ριξεις τα διχτυα, το τσιμεντο της Αθηνας και της Νεας Υορκης που θα πατησεις με τα ποδια η μεσα στο αυτοκινητο. Ηδη αυτο που ονομαζουμε "σκεφτομαι" ειναι επισης αναφορα στα πραγματα. Σκεπτομενος ειμαι "εκει", σε καποιο πραγμα, σε καποια συνθηκη με τους τροπους της διαχειρισης, της επιθυμιας, της αναμνησης, της φαντασιας κλπ. Ετσι και τα αποντα-παροντα πραγματα ειναι τοποι τους οποιους, θα μπορουσα να πω, κατοικω. Αυτο που ονομαζουμε "σχεση" δεν ειναι αλλο απο συγκατοικηση, οχι μονο κατω απο την ιδια στεγη, αλλα προπαντων συγκατοικηση σε κοινα πραγματα, τελικα σε κοινους τοπους. Κορυφαιο παραδειγμα ο τοπος που ονομαζουμε "πατρικο". Και εδω, εδω προπαντων: Δεν χρειαζεται να γνωρισω τους γονεις σου. Τους βλεπω επανω σου, ετσι που αν τυχαινε να τους γνωρισω θα μου ηταν εξαρχης προσωπα οικεια.

Ελευθερα μετεωρη προσοχη

Το "ηθος του θεραπευτη" μιλα λοιπον για τον τοπο τον οποιο ο θεραπευτης κατοικει - εκεινο δηλαδη το δωματιο, εκεινο το εικονικο μεσο, ομως προπαντων εκεινη την αναφορα στα πραγματα που τον καθοριζουν ως θεραπευτη. Το ηθος του θεραπευτη, δηλαδη τωρα η σ' αυτον ιδιαζουσα αναφορα στα πραγματα, αποκληθηκε απο τον Sigmund Freud "ελευθερα μετεωρη προσοχη".

Ο Freud, πιστος στο πνευμα της εποχης του, δεν ακουσε αυτην την ανηκουστη εκφραση σε ολο το ευρος της. Την παραστησε ως μεθοδο η οποια θα μπορουσε να παρασχει στον αναλυτη μια προσβαση στο υποσυνειδητο του. Ετσι την αδικει, διοτι η ιδια η εκφραση αλλα λεει. Ειναι ενα θεμα, οτι καποιες φορες τα λογια μας, μας ξεπερνανε. 

Η ελευθερα μετεωρη προσοχη. Παραδοξη εκφραση. Μιλα για μια προσοχη ομως συναμα την ακυρωνει, καθως η προσοχη ποτε δεν μπορει να ειναι ελευθερα μετεωρη. Ο θεραπευτης, διευκρινιζει ο Freud:

[καλειται] να κρατα μακρια απο την παρατηρητικοτητα του ολες τις συνειδητες επιρροες (...). Να ακουει και να μην νοιαζεται να συγκρατησει κατι.

Αν προσεξουμε βεβαια, θα αντιληφθουμε οτι αυτη η προσοχη ειναι ασυγκριτα περισσοτερο προσοχη απο οσες γνωριζουμε. Διοτι οταν βρισκομαι κατω απο "συνειδητες επιρροες", οταν "νοιαζομαι να συγκρατησω κατι", τοτε, παραλληλα με αυτα που ακουω, επιδιδομαι σε μια δικη μου αξιολογηση, συγκριση, σε δικες μου συνδεσεις, οπου ολα αυτα παρεμβαλλονται στην προσοχη μου και την επιμολυνουν. Ισως λοιπον η "ελευθερα μετεωρη προσοχη" να ειναι περισσοτερο προσοχη απ' ο,τι συνηθως εννοουμε μ' αυτην τη λεξη.

Ομως ειναι και περισσοτερο προσοχη καθοσον απεχει και απο εναν αλλο περιορισμο. Μιλω για τον περιορισμο στην προσληψη της πληροφοριας, του, οπως συνηθιζει να λεει ο Freud, του "υλικου". Αυτη η προσοχη συλλαμβανει και κατανοει. Η ελευθερη προσοχη προσλαμβανει και απεχει απο την κατανοηση. Ειναι ανοιχτη για τη φωνη του αλλου με το ηχοχρωμα, με τον ρυθμο και με τη μουσικοτητα της, με την ενταση και την ισορροπια της, με τον τροπο της αποτασης της.

Σε μια τετοια προσοχη η απαντηση, οταν η απαντηση ευτυχει, ερχεται απο μονη της. Δεν ειναι ενεργητικη αποκριση του απαντωντος, αλλα του συμβαινει.

Κλιμα

Στον βαθμο που η ελευθερα μετεωρη προσοχη εχει αφομοιωθει απο τον θεραπευτη, αυτος πλεον εχει αποποιηθει καθε δικο του. Μ' αυτην την εννοια μπορει να μιλαει, και να σωπαινει, διχως ο ιδιος να λεει τιποτα.

Απεναντι σε μια  τετοια παρουσια ειναι οπως βρισκεσαι απεναντι σ' ενα νεο τοπιο: ειναι ενας αλλος αερας, μια αλλη μυρωδια, ενα αλλο κλιμα. Ο τοπος σε καλει να τον κατοικησεις, σε καλει να εγκλιματιστεις σ' αυτον, να καταστει - ἦθος σου.

Και ποτε καθισταται ἦθος σου; Οταν, και εφοσον, τον κατοικησεις με τον λεγομενο ελευθερο συνειρμο, την αλλη παραδοξη εκφραση του Freud, καθως, φαινομενικα, συνειρμος, δηλαδη αλυσιδα σκεψεων οπου η μια φερνει την αλλη, και ελευθερια δεν συμβιβαζονται. Τι λεει εδω ο Freud; Ο αναλυομενος, γραφει ο Freud,

δεν πρεπει να μας ανακοινωνει μονο αυτα που λεει σκοπιμα και προθυμα [...] αλλα και ο,τι αλλο του παρεχει η αυτοπαρατηρηση του, ο,τι του ερχεται στον νου, ακομη και αν του ειναι δυσαρεστο να το πει, ακομη και αν του φαινεται ασημαντο η ακομα κι ανοητο.

Ο αναλυομενος, οπως και ο αναλυτης, καλειται να παραιτηθει απο καθε δικη του κριση, αξιολογηση, "λογοκρισια", οπως γραφει αλλου. Ετσι η προσκληση στον ελευθερο συνειρμο, γιατι τελικα περι προσκλησης προκειται, και μαλιστα βασικα αφατης, δειχνει προς εναν δρομο παραιτησης απο καθε ενεργητικη παρεμβαση του σ' αυτα που του ερχονται στον νου - μιας παραιτησης αυτοπαθους, οπου δηλαδη κανεις δεν αντιλαμβανεται καν οτι του συμβαινει. 

Ετσι αναλυτης και αναλυομενος, εμφορουμενοι απο το ιδιο ἦθος, αποληγοντας στο ιδιο ἦθος φτανουν, σε αλλοτε αλλον βαθμο βεβαια, να συγκατοικουν.

Οι παλιοι γιατροι συχνα συμβουλευαν στους ασθενεις τους "αλλαγη κλιματος". Αυτο συμβαινει τελικα με την ψυχαναλυση: μια αλλαγη, μια ιαματικη αλλαγη κλιματος.

Το παραδοξο

Σημειωσα οτι οι εκφρασεις "ελευθερα μετεωρη προσοχη" και "ελευθερος συνειρμος" ειναι παραδοξες. Το δευτερο συνθετικο της λεξης, "δόξα", στην αρχαια γλωσσα σημαινει βασικα κατι σαν γνωμη. Οταν λοιπον λεω πως οι παραπανω εκφρασεις ειναι παρα-δοξες, σε ποιες γνωμες αφορουν; Για ποιες γνωμες μαλιστα οι εκφρασεις ειναι ακομη και σκανδαλο;

Και καταρχην μια διαφορα: το παραδοξο ειναι αλλο απο την πλανη, το λαθος. Με το λαθος επικοινωνεις μεσα απο ενα κριτηριο,  χαρη στο οποιο εκφερεις γνωμες για το σωστο και το λαθος. Το παραδοξο σε  βρισκει γυμνο, μετεωρο. Δεν υπαρχουν οι οροι, βασει των οποιων θα το κρινεις, θα σταθεις απεναντι του. Ετσι ο Επιμενιδης, ενας φιλοσοφος και ποιητης, απο τον 6ο-7ο αιωνα π.Χ., θρυλος περισσοτερο παρα ιστορικο προσωπο,  απο την Φαιστο, η την Κνωσο, φερεται να ειπε: 

Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται 

Οι Κρητικοι ειναι παντα ψευτες

Τοτε βεβαια και ο Επιμενιδης, καθοτι Κρητικος, λεει ψεματα. Αρα, αν ο Επιμενιδης λεει ψεματα, οι Κρητικοι δεν ειναι ψευτες. Τοτε βεβαια και ο Επιμενιδης δεν λεει ψεματα…

Εδω εχεις δυο δυνατοτητες. Η μια ειναι, η ατακα του Επιμενιδη να σε τρελανει. Η αλλη δυνατοτητα ειναι να την ακουσεις και να γελασεις ανοιχτοκαρδα:  Ναι, ετσι εχουν τα πραγματα!

Ομως ας το δουμε στα θεματα που συζητηθηκαν προηγουμενως, το θεμα της ελευθερα μετεωρης προσοχης και το θεμα του ελευθερου συνειρμου. Στην θεραπευτικη συναντηση αυτα τα θεματα συνεπαγονται και μια σειρα απο παρεπομενα παραδοξα: 

1. Ο ανθρωπος που ερχεται σ' εμενα, παροτι ερχεται ευρισκομενος σε μια κριση και επιζηταει βοηθεια, καλειται συναμα να ξεχασει και οτι ειναι "ασθενης", καθως, ως ασθενης, θα επιλεγει αυτο που θα πει, οπως π.χ. οταν θα παω στον ορθοπεδικο θα του μιλησω για το γονατο που ποναει και οχι για την ταινια που ειδα χθες βραδυ. Ο ελευθερος συνειρμος ομως επιτρεπει τοσο το πονεμενο γονατο οσο και την ταινια της προηγουμενης νυχτας.

2. Ο θεραπευτης παλι, καθως με την ελευθερα μετεωρη προσοχη του καλειται, Freud,  "να κρατα μακρια απο την παρατηρητικοτητα του ολες τις συνειδητες επιρροες (...). Να ακουει και να μην νοιαζεται να συγκρατησει κατι", χρειαζεται τροπον τινα να ξεχασει οτι ειναι θεραπευτης. Αν δεν το ξεχασει, θα βρεθει στην παγιδα την οποια ο ιδιος ο Freud αποκαλεσε "θεραπευτικη φιλοδοξια", και η προσοχη του θα αποκτησει κατευθυνση και προσανατολισμο.

Με τα παραδειγματα της ελευθερα μετεωρης προσοχης και του ελευθερου συνειρμου βλεπουμε το παραδοξο, που στη Λογικη κρινεται απλα ως αντιφαση, να παιρνει σαρκα και οστα, γινομενο τελικα τοπος συγκατοικησης και επικοινωνιας.

Η σπαστικη αντιπαραθεση του ναι και οχι, η θανασιμη συγκρουση των αντιθετων, ο καταναγκασμος της μονοσημαντοτητας συνιστουν το τοξικο υποβαθρο το οποιο, με τον ενα και με τον αλλο τροπο, τρεφει τις πλανες και τα βασανα.

Συχνα ο θεραπευτης θα ακουσει λογια των ανθρωπων του τα οποια θα μοιαζουν αντιφατικα, και μαλιστα συχνα θα τους το υποδειξει, πιστευοντας οτι ετσι μπορει το ζητημα να λυθει. Κι αυτο δεν συμβαινει ποτε.

Ομως η αντιφαση προβαλλει ως αντιφαση μονο στο πεδιο της Λογικης. Σε εναν χωρο ευρυτερο της Λογικης προβαλλει ως παραδοξο - παραδοξο που εχουμε να το καλοδεχτουμε, καθως τελικα ειναι ουσιαστικο στοιχειο της πραγματικοτητας.

Η Ηθικη, το πως πρεπει να ειναι ενας ανθρωπος, μια κοινωνια, επιδιωκει την χιμαιρα της μονοσημαντοτητας. Ομως το οτι τα πραγματα ειναι οπως ειναι, γινεται αντιληπτο πρωτα με την κατοικηση στο παραδοξο.