Απο το: Fûdo (Ανεμος και Γη)

[6] Κλιματικα φαινομενα

[...] Εδω θα ηθελα να εννοησω αυτο το φυσικο περιβαλλον του ανθρωπου οχι ως "φυση" αλλα ως "κλιμα" (fūdo) [...]

Ολοι μας ζουμε σε μια ορισμενη χωρα, το φυσικο περιβαλλον της οποιας μας "περιβαλλει", ειτε το θελουμε ειτε οχι. Αυτο ειναι για τον κοινο νου ενα αδιαμφισβητητο γεγονος. Ετσι κατα κανονα παρατηρουμε αυτο το φυσικο περιβαλλον ως ποικιλλα φυσικα φαινομενα και προσπαθουμε να βρουμε τι επιδραση ασκουν σ' "εμας", αφενος "εμας" ως βιολογικα και φυσικα αντικειμενα, αφετερου "εμας" ως δρωντες στην πραξη, που αναλαμβανουμε τη διαμορφωση μιας κοινωνιας, π.χ. ενος κρατους. Καθε μια απο αυτες τις επιδρασεις ειναι τοσο περιπλοκη που θα χρειαζονταν μια ξεχωριστη εξειδικευμενη ερευνα. Παντως εδω μας απασχολει το ερωτημα, αν το κλιμα (fūdo) ως αμεσο, καθημερινο δεδομενο μπορει διχως αλλο να εξομοιωθει με ενα φυσικο φαινομενο. Βεβαιως δεν θα υπηρχε καμια ενσταση να χειριζεται η φυσικη επιστημη το κλιμα ως φυσικο φαινομενο, ομως ειναι αλλη υποθεση, αν τα κλιματικα φαινομενα μπορουν να ειναι ως προς την ουσια τους αντικειμενο επιστημονικης θεωρησης.

Για να ακολουθησουμε αυτο το ερωτημα, θα στραφουμε σ' ενα οπως φαινεται τελειως σαφες φαινομενο, αυτο του κρυου, το οποιο παντως δεν ειναι παρα ενα στοιχειο σε ενα κλιμα. Το οτι νοιωθουμε κρυο ειναι ενα αδιαμφισβητητο γεγονος. Ομως τι ειναι αυτο το κρυο που αισθανομαστε; "Κρυο" σημαινει για παραδειγμα οτι ο αερας μιας ορισμενης θερμοκρασιας, δηλαδη το κρυο ως φυσικο αντικειμενο, ερεθιζει τα αισθητηρια οργανα του σωματος μας ετσι ωστε εμεις, ως ψυχολογικα υποκειμενα, να το εμπειρωμαστε ως μια ορισμενη ψυχολογικη κατασταση; Αν ηταν ετσι, τοτε αυτο θα ειχε ως επακολουθο το οτι "κρυο" και "εμεις" υφισταμεθα χωριστα και ανεξαρτητα μεταξυ μας, και μαλιστα ετσι ωστε μονον οταν το κρυο επιδρα σ' εμας απο εξω, θα προεκυπτε μια "αναφορικη" σχεση η οποια θα μας εκανε να "παγωνουμε". Ιδωμενο ετσι, θα ηταν σωστο να μιλαμε για μια επιδραση του κρυου επανω μας.

Ομως εχουν οντως ετσι τα πραγματα; Πως μπορουμε να γνωριζουμε μια ανεξαρτητη παρουσια του κρυου προτου κρυωσουμε; Δεν μπορουμε. Πρωτα νοιωθοντας κρυο αναγνωριζουμε οτι υπαρχει κατι σαν κρυο. Η παρασταση οτι το κρυο μας ερχεται απο εξω, παραγνωριζει την αναφορικη σχεση, η οποια βασικα δεν προκυπτει δια του οτι πρωτα ενα αντικειμενο προσπιπτει απο εξω. Καθοσον προκειται για την ατομικη συνειδηση, το υποκειμενο ως αυτο τουτο εχει ηδη αυτην την αναφορικη δομη, και ως αυτο τουτο ειναι ηδη "στραμμενο προς κατι". Η αισθηση "να νοιωθεις κρυο" δεν ειναι κανενα "σημειο", απο το οποιο ξεκινωντας το υποκειμενο παραγει μια σχεση στρεφομενη προς το κρυο, αλλα ως αισθηση απο κατι ειναι ηδη μια σχεση, και ακριβως σ' αυτην την σχεση αντιλαμβανομαστε πρωτα το κρυο. Επομενως η αναφορικοτητα ως δομη σχεσης ειναι η δομη ενος υποκειμενου το οποιο βρισκεται σε σχεση με το "κρυο". Το οτι "αισθανομαστε κρυο" ειναι καταρχην και πρωτιστως μια τετοια "αναφορικη" εμπειρια.

Τωρα κανεις θα μπορουσε να αντιτεινει οτι σ' αυτην την περιπτωση το κρυο ειναι απλα ενα σημειο της υποκειμενικης εμπειριας· τοτε το ετσι αναγνωρισμενο κρυο θα ηταν μονο κρυο μεσα "μας". Και ομως αυτο που ονομαζουμε κρυο δεν ειναι απλα κρυο μεσα "μας" αλλα ενα αντικειμενο που υπερβαινει το "εμεις" και οχι απλη αισθηση μας. Πως ομως μπορει μια υποκειμενικη εμπειρια να υπεισελθει σε μια σχεση με ενα υπερβατικο αντικειμενο; Η: Πως συμπεριφερεται η αισθηση του κρυου (μεσα μας) με το κρυο εξω στον αερα κλπ.;

Αυτη η ερωτηση περιεχει μια παρανοηση ως προς το στην αναφορικη σχεση αναφερομενο. Το αντικειμενο αναφορας δεν ειναι καποιο ψυχολογικο περιεχομενο, γι' αυτο και το κρυο ως εμπειρια ανεξαρτητη απο το αντικειμενικο κρυο δεν ειναι αντικειμενο αναφορας. Οταν νοιωθουμε κρυο, τοτε δεν το νοιωθουμε ως "αισθηση" κρυου αλλα, ως "κρυο του εξωτερικου αερα", ακριβως αμεσα ως κρυο. Με αλλα λογια, το κρυο που νοιωθουμε στην αναφορικη εμπειρια δεν ειναι τιποτα "υποκειμενικο" αλλα κατι αντικειμενικο. Ετσι μπορει να ειπωθει οτι μια αναφορικη εμπειρια, οπως στην εμπειρια του κρυου, ηδη αναφερεται στο κρυο του εξωτερικου αερα. Κρυο ως κατι που υπαρχει υπερβατικα, γινεται δυνατο μονο σ' αυτην την αναφορικοτητα. Γι' αυτο η ερωτηση πως η αισθηση του κρυου (μεσα μας) σχετιζεται με το κρυο του εξωτερικου αερα, δεν μπορει καν να τεθει.

Σ' αυτην την οπτικη, η συνηθισμενη διακριση μεταξυ "υποκειμενου" και "αντικειμενου", επομενως και αυτη μεταξυ "του κρυου" και "εμας" ως μεγεθων που υπαρχουν ανεξαρτητα το ενα απο το αλλο, ειναι μια παρανοηση. Την στιγμη που νοιωθουμε κρυο, ειμαστε βεβαια ηδη εκτεθειμενοι στον κρυο αερα. Να περιερχεσαι σε μια σχεση με το κρυο δεν θα πει παρα το οτι εμεις οι ιδιοι εχουμε ηδη εξελθει στο κρυο. Μ' αυτην την εννοια, οπως τονιζει ο Heidegger, ο τροπος της υπαρξης μας χαρακτηριζεται απο την "εκ-σταση", η, οπως θα λεγαμε, απο την αναφορα.

[...] Νοιωθουμε το κρυο, ανακαλυπτουμε τον εαυτο μας στο κρυο καθαυτο. Ομως αυτο δεν σημαινει οτι μετατεθηκαμε στο κρυο, για να ανακαλυψουμε κατοπιν τον εαυτο μας ως κατ' αυτον τον τροπο μετατεθειμενο εξω. Διοτι την στιγμη στην οποια το κρυο γινεται πρωτη φορα αντιληπτο, εχουμε βεβαια ηδη εξελθει στο κρυο. Γι' αυτο και το "εξωθεν ον" ως προς την ουσια του δεν ειναι ενα πραγμα η ενα αντικειμενο αποκαλουμενο "κρυο", αλλα αυτο το "εξωθεν ον" ειμαστε εμεις οι ιδιοι. Η "εκ-σταση", το εξερχεσθαι, ειναι η θεμελιακη αρχη της υπαρξης μας, η αρχη στην οποια εγκειται η αναφορικοτητα. Η αισθηση του κρυου ειναι μια αναφορικη εμπειρια στην οποια αναγνωριζουμε τον εαυτο μας ως ηδη εξελθοντες στο κρυο.

Προηγουμενως ειδαμε την εμπειρια του κρυου στην οπτικη της ατομικης συνειδησης. Ομως καθως μπορουμε αναντιρρητα να χρησιμοποιησουμε την εκφραση "κρυωνουμε", τουτο σημαινει οτι δεν νοιωθω κρυο "εγω" μονο, αλλα "εμεις" απο κοινου. Γι' αυτο και κατα τον καθημερινο χαιρετισμο μπορουμε να χρησιμοποιουμε εκφρασεις που αναφερονται στην περιγραφη του κρυου. Το οτι ο καθενας αισθανεται το κρυο διαφορετικα, ειναι δυνατο πρωτιστως στη βαση μιας κοινης αισθησης. Χωρις αυτην την κοινη βαση, η γνωση οτι και οι αλλοι εμπειρωνται κρυο δεν θα ηταν καν δυνατη. Κατα τουτο εκεινος ο οποιος εχει εξελθει στο κρυο δεν ειναι μονον "εγω" αλλα και "εμεις", και ακριβεστερα, "εγω" ως "εμεις" και "εμεις" ως "εγω" βρισκομαστε εξω στο κρυο. Τουτο το "εμεις", και οχι το απλως "εγω" ειναι αυτο για το οποιο το "εξερχεσθαι" ειναι η θεμελιακη υπαρξιακη δομη. Το "εξερχεσθαι" δεν συνισταται κατα πρωτον στην εξοδο σε κατι οπως το κρυο, αλλα στο αλλο "εγω". Αυτο δεν ειναι πλεον μια αναφορικη σχεση αλλα μια αμοιβαια σχεση την οποια χαρακτηριζω με την εννοια του "μεταξυ". Και αυτο που ανακαλυπτουμε στο κρυο ως τον εαυτο μας, ειναι αυτη η πρωταρχικη σχεση του "μεταξυ".

Μ' αυτην την αναπτυξη μπορεσαμε βεβαια να διευκρινισουμε επαρκως το φαινομενο "κρυο". Παντως αυτο το ατμοσφαιρικο φαινομενο δεν το ζουμε μεμονωμενο αλλα σε σχεση με ζεστη, καυσωνα, και επισης με ανεμο, βροχη, χιονι, ηλιοφανεια κλπ. Αυτο θα πει οτι το κρυο ειναι απλα ενα απο μια σειρα φαινομενων που χαρακτηριζουμε συνολικα ως "καιρο". Οταν μετα απο μια βολτα στον κρυο αερα μπαινουμε σε ενα ζεστο δωματιο, οταν μετα το τελος του χειμωνα βολταρουμε στον ηπιο ανοιξιατικο αερα, η οταν σε μια καυτη καλοκαιρινη μερα αιφνιδιαζομαστε απο μια βραδυνη νεροποντη, τοτε σ' αυτα τα ατμοσφαιρικα φαινομενα, που δεν ειμαστε εμεις, κατανοουμε τον εαυτο μας. Και ετσι στις μεταβολες του καιρου κατανοουμε και τις δικες μας μεταβολες. Ομως και τον "καιρο" δεν τον ζουμε μεμονωμενα, αλλα μονο σε σχεση με το ευφορο του εδαφους, με την τοπογραφια και το τοπιο μιας ορισμενης περιοχης. Ζουμε τον κρυο αερα ως yamaoroshi, οταν φυσαει απο τα βουνα, η ως karakkaze, ως ξερο ανεμο. Ο ανοιξιατικος ανεμος μπορει να ειναι ο ανεμος που παρασερνει τα ανθη της κερασιας, η θωπευει τα κυματα της θαλασσας. Ο καλοκαιρινος καυσωνας ειναι μια καψα που ξεραινει το πλουσιο πρασινο, ομως και τραβαει τα παιδια στα παιχνιδια της θαλασσας. Οπως ανευρισκουμε τον χαρουμενο η λυπημενο εαυτο μας σ' εναν ανεμο που διασκορπιζει τα ανθη της κερασιας, ετσι κατανοουμε τον μαρασμο μας σ' εκεινον τον παραλυτικο καλοκαιρινο καυσωνα που κατακαιει τα φυτα και τα δεντρα. Με αλλα λογια: Ανευρισκουμε τον εαυτο μας – τον εαυτο μας ως στοιχειο στο "μεταξυ" – στο κλιμα.

[38] Το κλιμα της ερημου

Συνηθως κανεις χρησιμοποιει την ιαπωνικη λεξη sa-baku με την εννοια της "ερημου" (αγγλικα desert). Και εγω θα την χρησιμοποιησω μ' αυτην την γενικα συνηθισμενη σημασια οταν γινεται λογος για ενα τελειως ιδιαιτερο κλιμα, οπως υπαρχει στην Αραβια, στην Αφρικη, η στη Μογγολια. Παντως ο καθενας που συλλογιζεται τη σημασια αυτων των δυο λεξεων διαπιστωνει αμεσως οτι εννοουν κατι ουσιαστικα διαφορετικο. Να ονομαζεις το ιδιο κλιμα μια φορα sa-baku και την αλλη Wüste/desert ειναι σαν κανεις να χαρακτηριζε μια φιγουρα, τη μια φορα ισοπλευρο και την αλλη ισογωνιο τριγωνο. Στις δυο περιπτωσεις οι οπτικες γωνιες της κατανοησης ειναι διαφορετικες, και ηδη το απλο γεγονος οτι ειναι δυνατοι διαφορετικοι τροποι θεωρησης παραπεμπει σε ενα ανθρωπινο στοιχειο που περιεχεται στο φαινομενο sa-baku.

Οι Ιαπωνες δανειστηκαν τη λεξη sa-baku απο την Κινεζικη, διοτι η ιαπωνικη γλωσσα δεν εχει καμια δικη της λεξη για την "ερημο". Το [39] ιαπωνικο "suna-hara" (αμμωδης επιφανεια) δεν σημαινει το ιδιο με το sa-baku διοτι στην Ιαπωνια κατι οπως η "ερημος" ηταν αγνωστο. Ομως τι λεει το κινεζικο sa-baku, ακομα κι αν οι σημερινοι Κινεζοι στο μεταξυ οικειοποιηθηκαν την ιαπωνικη χρηση της λεξης και με τη λεξη sa-baku εννοουν γενικα "ερημο"; Στην αρχαια Κινα αυτη η λεξη μετεδιδε απλα μια παραστατικη περιγραφη της ερημου Gobi. Το Sa χρησιμοποιουνταν συχνα με την εννοια της "κινουμενης αμμου", κι επισης το baku ηταν μια περιγραφη της κινουμενης αμμου στον Βορρα. Sa-baku λοιπον χαρακτηριζει μια απεραντη θαλασσα αμμου που ανακατωνεται με τον ισχυρο ανεμο και περιερχεται σε κινηση. Καθως οι Κινεζοι ζουσαν εξω απο αυτην την κλιματικη ζωνη, εβλεπαν – ως απλοι παρατηρητες – στην ερημο Gobi απλα μια ατελειωτη θαλασσα αμμου.

Η ερημια των Ελληνων, η deserta των Ρωμαιων, η νεοτερες λεξεις οπως "Wüste", "waste", "wilderness" αντιθετως χαρακτηριζουν περισσοτερα απο μονο μια θαλασσα αμμου. Χαρακτηριζουν εναν ακατοικητο τοπο, γυμνο απο καθε ζωη, μια περιοχη αφιλοξενη, τραχια και εκφοβιστικη. Δεν περιγραφουν τοσο την εξωτερικη μορφη με την οποια εμφανιζεται αλλα περισσοτερο την ελλειψη ζωης σ' αυτον τον τοπο. Εδω η ερημος δεν εννοειται μονο ως θαλασσα αμμου αλλα και ως γυμνα ορη με τραχεις απειλητικους βραχους, η ως τεραστια κοιτη ποταμου που αντι για νερο κουβαλαει πετρες. Εδω πεφτεις σ' εναν κοσμο οπου δεν υπαρχει ουτε φυτικη ουτε ζωικη ζωη. Σ' αυτο το κλιμα δινεται η ιδια αψυχη και ερημη εντυπωση την οποια αφηνει κι ενα ακατοικητο σπιτι. Ομως οταν ενα κλιμα ονομαζεται "της ερημου" μ' αυτην την εννοια, τοτε δεν εννοειται μονο η εξωτερικη αποψη. Η λεξη σημαινει τη σχεση που ενωνει ανθρωπο και κοσμο, δηλ. οτι αυτη ακριβως η σχεση ειναι "ερημικη". Οπως ερημικο μπορει να ειναι ενα σπιτι, η μια πολη, ετσι μπορει κι ενα κλιμα. Η ερημος ειναι λοιπον ενας τροπος του ανθρωπινου Ειναι, του ανθρωπου ως ατομου οπως και ως ατομικου και κοινωνικου οντος. Επομενως στο φαινομενο ερημος δεν προκειται για μια οψη της φυσης που θα μπορουσε να θεωρηθει χωριστα απο τον ανθρωπο.

Ετσι θελουμε να κατανοησουμε την ερημο ως "τροπο του ανθρωπινου Ειναι". Οπου ξεκινουμε απο το οτι ο ανθρωπος πρωτα ζει ως μεμονωμενος και κοινωνικος ανθρωπος και οτι μπορει να υπαρχει ιστορικα μονο σ' αυτον τον διπτυχο τροπο του Ειναι. Η "ερημος" προβαλλει λοιπον χειροπιαστα μονο στο κοινωνικο και ιστορικο πλαισιο και δεν μπορει να ιδωθει απομονωμενη απο κοινωνικους και ιστορικους παραγοντες. Επομενως η ερημος εμφανιζεται συγκεκριμενα μονον ως ιστορικη κοινωνια του ανθρωπου. Για να χρησιμοποιηθει η "ερημος" με την εννοια των φυσικων επιστημων, κανεις πρεπει να παρει μια αφηρημενη θεση και να αφαιρεσει καθε τι ανθρωπινο απο [40] τη συγκεκριμενη ερημο, δηλ. απο την ως ερημο εννοημενη ανθρωπινη κοινωνια.

Βεβαια η ικανοτητα αφαιρεσης ανηκει στα μεγαλυτερα χαρισματα του ανθρωπου και τον καθιστα ικανο να κατανοησει καλυτερα τη συσταση ενος συγκεκριμενου δεδομενου. Ομως πρεπει να προσεχουμε να μην συγχεουμε αφηρημενο και συγκεκριμενο μεταξυ τους. Γι' αυτο και εδω δεν θα εξεταστουν και οι λεγομενες "επιδρασεις" που εχει αυτη η αφηρημενα εννοημενη ερημος στον ανθρωπο ως κοινωνικα-ιστορικα υπαρχον ον, αλλα η συγκεκριμενη ερημος στην κοινωνικη-ιστορικη της πραγματικοτητα, στη βαση της οποιας μια τετοια αφαιρετικοτητα γινεται δυνατη.

Ομως πως μπορουμε να συλλαβουμε την ουσια αυτης της συγκεκριμενης ερημου; Για τον κατοικο της ερημου αυτο θα ηταν ερωτημα της αυτοκατανοησης του. Τωρα ο ανθρωπος δεν ειναι φτιαγμενος ετσι που να κατανοει οπωσδηποτε ο ιδιος τον εαυτο του με τον καλυτερο τροπο. Κατα κανονα η αυτοσυνειδηση του αφυπνιζεται πρωτα με τη διαμεσολαβηση αλλων. Ετσι ο κατοικος της ερημου θα ανακαλυπτε την αυτοσυνειδηση του σωστα, πρωτα οταν θα μετακινουνταν σε μια βροχερη περιοχη. Εξ ου και καποιος, που δεν ειναι κατοικος της ερημου, που την περιδιαβαινει μονο, ειναι ισως περισσοτερο σε θεση να αντιληφθει τη συγκεκριμενη ερημο. Στην ερημο, του γινεται συνειδητο ποσο η εκαστοτε ιστορικη-κοινωνικη του πραγματικοτητα ειναι μακρινη και ξενη προς το ερημικο. Ακομα και αν αυτη η κατανοηση μπορει να βασιζεται μονο σε μια συντομη εμπειρια, μπορει ο ταξιδιωτης να καταφερει – στον βαθμο που αυτη η κατανοηση του ειναι ουσιαστικη – να "εγκλιματιστει" κοινωνικα-ιστορικα στην ερημο.

Ενας ταξιδιωτης στην ερημο ζει λοιπον "ερημικα" μονο για λιγο διαστημα και ποτε δεν γινεται αληθινος κατοικος της ερημου. Η ιστορια του στην ερημο παραμενει η ιστορια ενος μη κατοικου της ερημου. Ομως ακριβως γι' αυτο μπορει να του αποκαλυφθει η ουσια της ερημου, μπορει να κατανοησει τι ειναι η ερημος στο ιδιαιτερο της.

Η αποστροφη "Παντου υπαρχουν πρασινα βουνα για τον ανθρωπο" ("Ο ανθρωπος μπορει παντου να ειναι σπιτι του") εκφραζει την ανθρωπινη σοφια οτι ο ανθρωπος μπορει να κινειται ελευθερα στον μεγαλο κοσμο, ομως δεν λεει τιποτα για ενα κλιμα. Ομως μια τετοια φραση ειναι δυνατη μονον διοτι σε ενα ορισμενο κλιμα υπαρχουν παντου πρασινα βουνα και διοτι "βουνα", οπως τα δημιουργει εκεινο το κλιμα, ειναι συστατικο του εαυτου του. "Πρασινα βουνα" σημαινουν γι' αυτον πατριδα, σπιτικο, φωλια. Ιδωμενο ετσι, το "παντου πρασινα βουνα" ειναι και με κλιματικη εννοια εκφραση ενος τροπου ζωης. Ας υποθεσουμε για μια στιγμη οτι ενας τετοιος "ανθρωπος-πρασινων-βουνων" διασχιζει [41] τον Ινδικο Ωκεανο και αποβιβαζεται στην πολη Aden στο νοτιο ακρο της αραβικης χερσονησου. Εξαφνα υψωνονται εμπρος του γυμνα, αποκρημνα, βαθυκοκκινα βραχοβουνια, που δεν μοιαζουν σε τιποτα με ο,τι περιμενει απο ενα "βουνο", δηλαδη ζωντανια, χυμους, ηπιοτητα, καθαροτητα, δροσια, ανωτεροτητα, οικειοτητα κλπ. Στεκει εμπρος σε κατι τρομερο, σκοτεινο και απειλητικο. Σ' ενα κλιμα, στο οποιο τα βουνα ειναι παντα πρασινα, δεν υπαρχει ουτε ενα που να προξενουσε μια τοσο αποκρουστικη και ζοφερη εντυπωση. Εδω ο "ανθρωπος-πρασινων-βουνων" συναντα κατι περα για περα αλλο, οχι μονο την αλλη συσταση ενος αλλου βουνου, αλλα συναμα την αλλοτριοτητα του ανθρωπου εκει και της αλλης σχεσης του με τον κοσμο.

Οταν γινεται λογος για ενα "μη πρασινο βουνο", προκειται – μιλωντας αφηρημενα – για ενα βουνο χωρις καμια βλαστηση. Ενα βουνο που συνισταται απο χορτα και δεντρα, ειναι καλυμμενο μεσα σε φυτικη ζωη, κατι που αναγνωριζεται ηδη απο το χρωμα και τη μορφη. Ανεμος και βροχη πρωτα με τα φυτα ερχονται σε επαφη. Ενα γυμνο βουνο δεν δειχνει κανενος ειδους ζωη. Ανεμος και βροχη πεφτουν αμεσα στο αβιο βραχωδες πετρωμα. Βασικα δεν προκειται καν για βουνο, μαλλον για τον σκελετο ενος βουνου, για ενα νεκρο βουνο. Το αδρο του περιγραμμα, οι αποκρημνοι βραχοι, τα σκοτεινα του χρωματα ειναι εκφραση του θανατου, σημαδια του οτι δεν υπαρχει ζωη.

Για να μιλησουμε συγκεκριμενα, ενα τετοιο βραχοβουνι χωρις χορτα και δεντρα ειναι ζοφερο και αποκρουστικο. Ομως αυτη η καταθλιπτικη και ζοφερη εντυπωση εννοειται λιγοτερο ως ιδιοτητα της φυσης και πολυ περισσοτερο ως τροπος του Ειναι των ανθρωπων που ζουν εκει. Ο ανθρωπος ζει σε αναφορα προς τη φυση και σ' αυτην αναγνωριζει τον εαυτο του. Οσο νοστιμα φρουτα ανοιγουν την ορεξη του, ενα πρασινο βουνο τον ηρεμει, ετσι στη φοβερα των γυμνων βουνων τον συναπαντα το φοβερο και ζοφερο που ενυπαρχει στον ιδιο, ανακαλυπτει τον "ανθρωπο-των-μη-πρασινων-βουνων".

Ο τροπος του Ειναι αυτου του ανθρωπου μπορει βεβαιως να εννοηθει καλυτερα οταν δουμε την κλιματικα καθορισμενη "ξηρασια" προσεκτικοτερα. Παρα τον καυτο ηλιο, στο Aden βρεχει μονο τεσσερεις, η πεντε φορες τον χρονο. Ακομα και την εποχη των μουσωνων στον Ινδικο Ωκεανο, στον ουρανο επανω απο το Aden φαινονται μονο μεμονωμενα μικρα, λευκα συννεφα που δεν φτανουν καν για να μετριασουν για λιγο τον καυτερο ηλιο. Τις υπολοιπες εποχες του χρονου ο ουρανος ειναι συνεχως απολυτα καθαρος. Ακομα και στη δυση, οπου κατα κανονα ανεβαινει μια ελαφρια συννεφια, στο οριζοντα δεν υπαρχει κανενα ιχνος συννεφων. Αυτος λοιπον ειναι ο κανονικος καιρος στο Aden. Ομως εκεινος ο καθαρος ουρανος δεν ειναι ενα δροσιστικο ανοιχτογαλαζο, αλλα εχει ενα βαθυ σκοτεινο κυανο, που ουτε και στον [42] οριζοντα δεν γινεται πιο αδυναμο. Το εδαφος κατω απο αυτον τον ουρανο ειναι ατελειωτα ξερο, πουθενα δεν βρισκεις ουτε ιχνος υγρασιας. Στους δρομους της πολης πεφτεις εδω κι εκει πανω σ' ενα-δυο ζαμουριασμενα δεντρα που φυτευτηκαν απο ανθρωπους. Κατα τα αλλα πραγματι δεν υπαρχει παρα ξηρασια, ενας αποξηραμενος κοσμος χωρις ζωη. Αυτη η ξηρασια ευθυνεται για τα ζοφερα, διαβρωμενα βουνα και την στερφα, πλατια αμμοθαλασσα. Αναγκασε τους Ρωμαιους να χτισουν μεγαλες δεξαμενες νερου, για να παρασχουν στους κατοικους της ερημου νερο που μετεφεραν καμηλες· οδηγησε σε μια νομαδικη υπαρξη, στην εμφανιση του Κορανιου, εν συντομια αυτη η ξηρασια δημιουργησε αυτο που εννοουμε οταν μιλαμε για τον "ανθρωπο της Αραβιας", για "αραβικο πολιτισμο".

Η ουσια της ερημου ειναι λοιπον η ξηρασια· ολα τα υπολοιπα χαρακτηριστικα οπως το αφιλοξενο, η απουσια ζωης, το απωθητικο και το ζοφερο ειναι επακολουθα φαινομενα.

Τα ζοφερα βραχοβουνια του Aden δηλωνουν στον ταξιδιωτη την ουσια της ερημου ως "ξηρασια". Τουτο ειπωθηκε μεν απο παλια, οταν γινοταν λογος για την ερημο, γιατι ομως το συναπαντημα της εκπλησσει τον ταξιδιωτη παλι και παλι; Διοτι αυτος ο ιδιος για πρωτη φορα εκτιθεται σε μια τετοια ξηρασια και την ζει στο πετσι του. Αυτο ειναι αλλο απο το να κατανοησει κανεις την ξηρασια με τη βοηθεια ενος υγρομετρου ως ορισμενη υγρασια της ατμοσφαιρας. Εδω τον συναπαντα ως τροπος του Ειναι του ανθρωπου.

Οταν κατοπιν ο ταξιδιωτης φτανει στις ακτες της Ερυθρας Θαλασσας, το ιστορικο Σινα, η την αραβικη ερημο, αυτο το κλιμα, που πεφτει επανω του σαν ο ιδιος ο θανατος, τον εξαναγκαζει κατευθειαν να ξαναδιαβασει την Παλαια Διαθηκη: Αυτη ειναι λοιπον η διχως οικτο αμμο- και βραχοθαλασσα, μεσα απο την οποια καποτε πορευτηκε ο περιουσιος λαος· αυτο που ειδαν τα ματια τους ηταν σκελετωμενες κορυφογραμμες, ενα "νεκρο βουνο". Αυτη η ερημος ειναι ασυγκριτα τρομεροτερη απο εκεινη τη μανιασμενη θαλασσα, διοτι η θαλασσα, με την κινηση των κυματων, με το ζωντανο παιχνιδι των χρωματων του νερου, με τα φυτα και τα ψαρια που ζουν μεσα της, δινει παντα την εντυπωση απο κατι ζωντανο. Ακομα και ο φοβος των καταιγιδων δεν διαταρασσει την οικειοτητα με τη θαλασσα. Η θανατερη σιωπη, τα νεκρα χρωματα και οι νεκρες μορφες της ερημου αντιθετα, η ελλειψη καθε ζωης, μας συγκλονιζουν και μας απειλουν εκ θεμελιων. Και η ιδια η σκοτεινια της νυχτας της ερημου, που καταπινει ολες αυτες τις απειλητικες γηινες μορφες, κρυβει μια ανατριχιαστικη ησυχια που θυμιζει τον θανατο. (Μονο τα αστερια που λαμπουν εκτυφλωτικα στην ξερη ατμοσφαιρα μοιαζουν ζωντανα, μαλιστα ευθυμα. Ο ουρανος ειναι σαν υπερκορεσμενος. Λαμποκοπανε και λαμπυριζουν, αντανακλουν το ενα το αλλο, και μοιαζουν να ειναι σε διαρκη κινηση. Ο παρατηρητης νοιωθει στη θεα τους σαν να αφουγκραζεται [43] μια πελωρια συμφωνια. Ο νυχτερινος εναστρος ουρανος πανω απο την ερημο ειναι κατι μοναδικο: Καθαρος και ζωντανος, προσφερει καταφυγιο εμπρος στον θανατο που παραμονευει κατω.) Αυτη ειναι η χωρα λοιπον που καποτε διεσχισε ο περιουσιος λαος – μια χωρα που ειναι ολη της μια απειλη θανατου, μια χωρα στην οποια πανω απο οκτω μηνες τον χρονο ο ηλιος καιει απο εναν καθαρο ουρανο, οπου ακομα και στη σκια οι θερμοκρασιες ανεβαινουν εως του 45°Κ: η χωρα της χερσονησου του Σινα, της συριακης και μεσοποταμιακης ερημου. Ο Ευφρατης και ο Τιγρης δεν φερνουν καμια ανακουφιση, διοτι μεχρι να φθασουν στην πεδιαδα της Βαβυλωνας παρεχουν μονο μια λεπτη λωριδα ακτων υγρασιας. Εκτος απο αυτους τους δυο ποταμους και αυτους που εκπηγαζουν απο τα αρμενικα ορη, στην Αραβια δεν υπαρχουν ποταμοι. Οι σπανιες, εντονες βροχοπτωσεις γεμιζουν μεν τα wadi (ξερες κοιτες ποταμων), ομως μετα απο μια η δυο ωρες το νερο τους εχει απορροφηθει χωρις να αφησει ιχνη. Αν δεν υπηρχαν μικρες οασεις, στις οποιες νερο της ανοιξης, πηγες, η ανοιγμενα πηγαδια δεν αφηναν φυτα να βλαστησουν, ο ανθρωπος της Αραβιας – ο κατοικος της ερημου – δεν θα μπορουσε να υπαρχει.

Αυτη η ζωη στην ξηρασια ειναι "διψα", δηλ. ζωη σε αναζητηση νερου. Η φυση εξω ειναι αποκλειστικα θανασιμη απειλη. Σ' αυτον που καθεται με σταυρωμενα χερια και περιμενει, δεν δινει ουτε σταγονα νερο. Ο ανθρωπος πρεπει να σταθει αντιμετωπος μ' αυτην την απειλητικη φυση, και για την αναζητηση των θησαυρων της, δηλαδη βοσκοτοπων και πηγων, ειναι αναγκασμενος σε μια ακανονιστη περιπλανηση. Ετσι βοσκοτοποι και πηγες γινονται αντικειμενο συγκρουσεων μεταξυ μεμονωμενων ομαδων (Γενεσις 13:6, 26:20 κ.ε.) Ο ανθρωπος, για να μεινει ζωντανος, πρεπει λοιπον να πολεμα και εναντιον των συνανθρωπων του. Ετσι στον κατοικο της ερημου αναπτυχθηκαν ειδικες ιδιοτητες σε ανταποκριση με το περιβαλλον του: Η σχεση αυτου του ανθρωπου με τον κοσμο καθοριζεται εν πρωτοις απο αντισταση και πολεμο, διοτι η φυση τον απειλει με θανατο. Ομως στο μετρο στο οποιο εχει αντιληψη του θανατου του, αποκτα και συνειδηση της ζωης του. Το να παραγει κατι, επαφιεται στον ανθρωπο· αφου θα ηταν ματαιο να περιμενει τη φυση να του παρασχει κατι. Μονο με τη βοηθεια απο οασεις και πηγαδια, που εχει αποσπασει απο τη φυση, μπορει να βοσκει και να ποτιζει τα κοπαδια του. Η πολεμικη ιαχη της ζωης εναντια στον θανατο ειναι: "Αυξανεσθε και πληθυνεσθε!"

Ενα δευτερο χαρακτηριστικο στοιχειο συνισταται στο οτι οι ανθρωποι, στη μαχη εναντιον της φυσης, συσπειρωνονται, διοτι στην ερημο δεν μπορεις να επιβιωσεις μονος. Ο κατοικος της ερημου λοιπον διακρινεται απο πνευμα αλληλεγγυης, διοτι μονο μαζι μπορουν οι ανθρωποι να αποσπασουν απο την ερημο οασεις και πηγαδια. [44] Ομως σ' αυτον τον αγωνα πρεπει να αμυνεται και εναντιον των ομοειδων του· αν χασει εστω και ενα μονο πηγαδι απο μια αλλη φυλη, απειλειται η υπαρξη της δικης του φυλης. Ετσι εδω η σχεση του ανθρωπου με τον κοσμο γινεται μαζι σχεση με τον "κοσμο του αλλου ανθρωπου". Τουτο παλι αντανακλα την σχεση αντισταση και πολεμος, και απο εκει προκυπτει το συνθημα: "Αυξανεσθε και πληθυνεσθε!" Το οτι ο θεος της ερημου υπαγορευσε στον ανθρωπο την περιτομη, μαρτυρει επισης αυτην την ιδιοτητα του κατοικου της ερημου.

Ο ανθρωπος της ερημου ειναι λοιπον εξαναγκασμενος σε αντισταση και πολεμο με διπλη εννοια. Και παλι και αυτος μπορει να ζει μονον ως ιστορικο ον. Το πεδιο, στο οποιο αναπτυσσονται οι πολεμικες του ιδιοτητες, ειναι επομενως η ιστορια, και αυτες οι ιδιοτητες παλι σημαδευονται απο ιστορια.

Ο αγωνας εναντια στη φυση εκφραζεται και σε ολα τα πολιτιστικα εγχειρηματα, διοτι και μεσω αυτων ο ανθρωπος αντιπαρατιθεται στη φυση. Η σκεψη μιας καλοπροαιρετης φυσης που τον αγκαλιαζει, δεν μπορει καν να του περασει απο τον νου, κι ακομα λιγοτερο θα μπορουσε να του κολλησει να θελει να κανει τη φυση υποτελη του. Πολυ περισσοτερο τον ενδιαφερει να αντιταξει στη φυση τον εαυτο του και την δραση του με ολη του τη δυναμη.

Στην ερημο ηδη απο παντα καθε τι "ανθρωπινο" στεκει απεναντι στη φυση, ειναι ολοτελα διαφορετικο απ' αυτην. Κατι λιγοστα φωτα στον μακρινο νυχτερινο οριζοντα, περα στον οποιο κατα τα αλλα απλωνεται μονο μαυρη, αποκρουστικα νεκρη γη, ζωντανευουν εντονα τον κοσμο του ανθρωπου και θυμιζουν παλι ζωη, ζεστη και εγγυτητα. Αφηνουν μια ασυγκριτα εντονωτερη εντυπωση απο τα φωτα καπου ενος νησιου που διακρινει ο ναυτικος στον οριζοντα της θαλασσας. Μονο ο κατοικος της ερημου μπορει βεβαια να καταλαβει τη διεγερση χαρας που αισθανεται ενας ταξιδιωτης οταν, οπως περιγραφεται στην αρχαιοτητα, στο τελος ενος μακρινου και κοπιαστικου ταξιδιου απο την Ιουδαια στην Ηλιοπολη, οπου μενει μια μερα μονο μεχρι τη βαση του, διακρινει τα φωτα της πρωτευουσας.

Οταν λοιπον αυτο που ανηκει στον ανθρωπο τον εντυπωσιαζει τοσο πολυ, "γιατι του ανηκει", τοτε ειναι ολοτελα κατανοητο οτι στην ερημο ασκει ιδιαιτερη ελξη οχι αυτο που βρισκεται στη φυση, αλλα αυτο που εχει φτιαχτει απο τον ανθρωπο. Αυτη η εντυπωση επιβαλλεται στον ταξιδιωτη που αντικριζει π.χ. μια αραβικη πολη. Τον ταξιδιωτη που φτανει στο λιμανι του Aden, η πολη, που εκτεινεται στα πεδινα αριστερα του λιμανιου, τον εκπλησσει τοσο οσο και τα αποτομα ορη που ορθωνονται ζοφερα. Η χαμηλη πεδιαδα δειχνει σαν ενα αδυναμο καφετι περιγραμμα στον οριζοντα της θαλασσας, [45] τοσο αδυναμο που σχεδον αδυνατεις να την παρεις για γη. Απο τη θαλασσα διαφερει απλα απ' το χρωμα της. Καταμεσις σ' αυτην την καφε λωριδα αναλαμπει στον ηλιο μια σειρα απο μικρα, τετραγωνα σπιτια που μοιαζουν με μια μαζωξη γλαρων που κολυμπανε στα κυματα. Παρα τη μεγαλη αποσταση, οι λευκοι τοιχοι και η γωνιωδης μορφη αυτων των σπιτιων προκαλει βαθια εντυπωση διοτι εδω ειναι κατι φτιαγμενο απο ανθρωπινο χερι, κατι "ανθρωπινο" στην απεραντοσυνη της νεκρης φυσης. Νομιζεις πως ονειρευεσαι, τοσο ζωντανα και καθαρα ξεχωριζει η πολη η χτισμενη απο ανθρωπους απεναντι στη φυση του περιβαλλοντος.

Πως προκυπτει αυτη η οξεια αντιθεση; Εξηγειται μονο απο τη μορφη και το χρωμα αυτης της πολης, που κατα τα αλλα δεν απαντωνται πουθενα στο φυσικο περιβαλλον της. Τα αποκρημνα ορη εχουν μια ολοτελα φυσικη μορφη στην οποια δεν αναγνωριζεις ουτε κανονα ουτε σκοπο. Βεβαια και η θαλασσα, η μια ξερα, παρουσιαζουν ευθειες, οριζοντιες γραμμες, αλλα ειναι μονοτονες και διχως συσχετιση μεταξυ τους. Αλλιως ειναι τα σπιτια των ανθρωπων: Ως τετραγωνα, η ορθογωνια, με την κλειστη, γεωμετρικη τους κανονικοτητα, διαχωριζονται σαφως απο την περιβαλλουσα φυση.

Εδω ειναι μια μορφη φτιαγμενη απο τον ανθρωπο, οχι μορφη παραληφθεισα απο τη φυση, την οποια ο ανθρωπος παραλλαξε αντιστοιχα με τις αναγκες του και ενοποιησε υπερβαινοντας τη φυσικη μορφη. Εδω στεκουμε εμπρος σε κατι που δημιουργηθηκε ολοτελα εναντια στη φυση. Το ιδιο ισχυει για το χρωμα των σπιτιων. Το χωμα εχει ενα βρωμικο καφε· τα ζωα – π.χ. η καμηλα – εχουν το ιδιο χρωμα με τη γη. Μονο αυτο που ειναι φτιαγμενο απο τον ανθρωπο ειναι καθαρο λευκο. Με την πολη του λοιπον ο ανθρωπος μετατρεπει την θεληση του για συγκρουση με τη φυση σε μορφη και χρωμα.

Η αντισταση του κατοικου της ερημου εναντιον της φυσης δειχνεται με τον σαφεστερο τροπο στην τεχνη του. Τα εντυπωσιακα λαμπρα σχεδια των υφασματων, τα σχεδον ονειρικα, αποστασιοποιημενα απο τη φυση και συναμα ρωμαλεα περιγραμματα των τζαμιων ειναι ευφραδεις μαρτυρες αυτης της στασης.

Απο εδω γινεται περισσοτερο κατανοητη και η μορφη των Πυραμιδων. Οι ανθρωποι της αρχαιας Αιγυπτου δεν ηταν μεν τυπικοι κατοικοι της ερημου, παντως η θεση των Πυραμιδων παραπεμπει σε μια στενη σχεση με την ερημο. Η ερημος – εκεινα τα ατελειωτα κυματα αμμου διχως μορφη και κανονα – απειλουσε συνεχως να διεισδυσει στην κοιλαδα του Νειλου και να την "πλημμυρισει". Το ποταμι, ο Νειλος, που κυριαρχει σ' ολοκληρη την κοιλαδα, παριστανει μια ομοια πελωρια, αργη κινηση κυματων. Ουτε η ροη του νερου ουτε τα χωραφια δεν δειχνουν καποια κανονικοτητα, η ταξη. Ειναι παντελως συμπτωματικα. Και καταμεσις σ' αυτην την συμπτωματικοτητα ορθωνονται οι κραταιες Πυραμιδες με το ολοκληρωμενο τους μετρο. Καθαρες στεκουν εναντια στο αμορφο και ακανονιστο της φυσης και ειναι ακριβως ενσαρκωσεις της ανθρωπινης δυναμης, εκεινης της δυναμης με την οποια οι αρχαιοι Αιγυπτιοι ορθωσαν το αναστημα τους εναντιον της φυσης. Η Πυραμιδα, ακριβως με την απλη, αφηρημενη μορφη της, εγινε συμβολο ανθρωπινης δυναμης. Ετσι επρεπε να εχει προπαντων ενα ορισμενο μεγεθος, για να μπορει να επιβληθει στην ερημο. Ενωπιον της χωρις περιγραμμα, ατελειωτα εκτεινομενης αμμοθαλασσας, το μεγεθος και η μορφη των Πυραμιδων καταδεικνυουν τη δυναμη του ανθρωπου. Κανενας ταφος, οσο μεγαλος κι αν ηταν, δεν θα μπορουσε, χωρις αυτην τη μορφη, να εκφρασει τοσο παρατεταμενα την αντισταση του ανθρωπου εναντια στην ερημο.

Στις Πυραμιδες υπαρχει κατι επιπλεον, που δεν μπορει να παραβλεφθει: ο χαρακτηρας του μυστηριακου. Κανεις θα μπορουσε μεν να ισχυριστει οτι παραειναι απλες, για να θεωρουνται εργα τεχνης, ομως αυτο δεν θα ηταν σωστο. Η μυστηριακη εντυπωση, που προκυπτει απο τη θεση τους, δεν ειναι λιγοτερο δυνατη απο αυτην αλλων μεγαλων εργων τεχνης. Ποτε δεν τις βλεπουμε ολοκληρες, παρα μονο μερη τους παντα. Ομως τα "μερη τα κρυμμενα απο το ματι", ασκουν μια ακατανικητη ελξη πανω μας. Συνηθως διολου δεν μαγευομαστε απο αυτο που δεν βλεπουμε. Στην Αφροδιτη της Μηλου π.χ. καθολου δεν εχουμε την εντυπωση οτι οι πλευρες που εχουν αποσυρθει απο τα ματια ειναι κρυμμενες για τον παρατηρητη. Ομως στην περιπτωση των Πυραμιδων – ισως ακριβως με την ελλειψη καλλιτεχνικης μορφης – το στοιχειο του "κρυφου" κανει ιδιαιτερα δυνατη εντυπωση.

Σ' αυτες τις δυο αποψεις αναγνωριζουμε οτι ο ανθρωπος της ερημου εκφραζεται στις Πυραμιδες μεσα απο μια εσωτερικη αναγκαιοτητα. Η απλοτητα της μορφης των Πυραμιδων θα μπορουσε να εξηγηθει και απο την μνημειακοτητα τους, ομως ηδη η επιθυμια να αντιπαραθεσει κανεις στην ερημο τετοια μνημειωδη οικοδομηματα ειναι χαρακτηριστικο για τον κατοικο της ερημου.

Το τι θα πει αντιμετωπιση της φυσης, δειχνεται με τον πιο εντυπωσιακο τροπο στον τροπο παραγωγης των κατοικων της ερημου, δηλ. στη νομαδικοτητα. Ο ανθρωπος δεν περιμενει απλα τις ευλογιες της φυσης, πολυ περισσοτερο επελαυνει εναντιον της για να της αποσπασει μια μικρη λεια. Σ' αυτον τον πολεμο με τη φυση ο ανθρωπος συμμαχει με αλλους· ομως συναμα αυτοι οι αλλοι γινονται και οι εχθροι του. Ο πολεμος με τη φυση ειναι συναμα ο πολεμος με τον ανθρωπο. Ειναι δυο οψεις ενος νομισματος.

[47] Η ζωη του κατοικου της ερημου ηταν παντα σημαδεμενη απο μαχητικοτητα, απο τις παμπαλαιες εποχες μεχρι την ισλαμικη. Οι διαφορετικες φυλες της Αραβικης Χερσονησου, που στο βιβλιο Γενεσις χαρακτηριζονται ως Shem (Σημιτες) (ακομα κι αν σ' αυτο το ονομα συμπεριλαμβανονται Αραβες, Εβραιοι, Φοινικες κλπ.) συγγενευουν στενα ως προς χαρακτηρα, νοοτροπια και γλωσσα. Ετσι "ολη η πνευματικη ιδιαιτεροτητα των Σημιτων, η νοοτροπια τους, η θρησκεια τους, οι πολιτειακοι τους θεσμοι εξηγουνται απο τους ορους διαβιωσης ενος λαου της ερημου" (E. Meyer, Geschichte des Altertums, 1/2, S. 388). Αυτη η ζωη ειναι σημαδεμενη απο αγωνα.

Ας δουμε καταρχην την κοινωνικη δομη. Η φυλη αποτελει τη χαρακτηριστικη κοινωνικη μοναδα. Ο θεσμος της φυλης διατηρηθηκε ως μορφη της κοινωνιας απο περιπου το 1000 π.Χ. μεχρι τους σημερινους Βεδουινους. Αυτος ο τροπος συμβιωσης δεν ειναι απλα "πρωτογονος" αλλα εκφυεται τροπον τινα απο την αραβικη γη. Η τυπικη συνοχη προκυπτει απο την ιδεα της συγγενειας αιματος, της καταγωγης απο τον κοινο προγονο. Ολοι οι ενηλικες, δηλ. αξιομαχοι αντρες δημιουργουν μια στενη κοινωνια υπο τις αυστηρες εντολες του ηθους, του εθιμου και του νομου. Ιδωμενο απο μεσα, αυτη η συμπτυξη εξυπηρετει την αμυνα. Οταν επαπειλει ενας κινδυνος, τοτε αυτο αφορα καθε μελος της οικογενειας και ειναι υποχρεωμενο να προστατευσει τους αλλους απο αυτον τον κινδυνο, η να εκδικηθει γι' αυτους. Αυτος ο δεσμος της αμοιβαιας υποχρεωσης διατηρει τα συμφεροντα της κοινωνιας, οπως και του καθενα. Βοσκοτοπια και πηγαδια π.χ., η βαση υπαρξης της φυλης, προστατευονται απο αλλες φυλες, κατ' αναγκη με αιματηρες μαχες.

Αυτος ο τροπος ζωης ειναι ακριβες ειδωλο του αγωνα εναντιον της φυσης και των ανθρωπων. Στην ερημο ο καθενας μεμονωμενα δεν μπορει να επιβιωσει, πρωτα η κοινωνια της φυλης τον καθιστα ικανο να ζησει. Εξ ου και πιστη στην κοινοτητα και υποταγη στη θεληση της ειναι απαραιτητες. Ο τροπος δρασης της κοινοτητας καθοριζει λοιπον τη μοιρα του καθε ενα. Ηττα της κοινοτητας σημαινει για τον καθεκαστο θανατο, γι' αυτο καθε μελος της κοινοτητας πρεπει να εξαντλησει τη δυναμη και το θαρρος του μεχρις εσχατων. Απαιτειται ακουραστη ενταση της θελησης, δηλ. συνεχης εγρηγορση για πολεμο, αν ο ανθρωπος στην ερημο θελει να μεινει ζωντανος. Δεν μπορει να επιτρεψει στον εαυτο του συναισθηματικη μαλθακοτητα. Ο χαρακτηρας του σημαδευεται απο δυο τινα: υπακοη και μαχητικο πνευμα. Αυτα τα στοιχεια ειναι καθοριστικα για τον ανθρωπο της ερημου και τον τροπο ζωης του, στον οποιο εκφραζεται σαφως η εξαρτηση του ανθρωπου απο το κοινο.

Αυτοι ειναι λοιπον οι οροι, κατω απο τους οποιους διαμορφωθηκε ο ιδιαιτερος, κοινωνικα-ιστορικα [48] καθορισμενος χαρακτηρας του κατοικου της ερημου. Σ' αυτο το πλαισιο η ερημος ακριβως δεν πρεπει να κατανοηθει μονο γεωγραφικα, αλλα ως κοινωνικη πραγματικοτητα. Ακομα κι αν ο ανθρωπος – με χωρικη εννοια – μπορει να αφησει την ερημο πισω του, και παλι δεν ξεφευγει απο αυτην ως κοινωνικη-ιστορικη πραγματικοτητα, εκτος αν γινει ενας απο κοινωνικη και απο ιστορικη αποψη αλλος. Ομως και σ' αυτην την περιπτωση δεν απαρνειται την καταγωγη του, αλλα την διατηρει μεσα του. Οταν καπου εγκατασταθει σε μια περιοχη πλουσια σε νερο και γινει μονιμος αγροτης, ο τροπος ζωης του αλλαζει. Ομως αυτος εχει εξελιχθει απο τον προηγουμενο· αυτος ο ιδιος δεν μεταβαλλεται σ' εναν αλλο ανθρωπο.

Κανεις μπορει να παρακολουθησει μια τετοια εξελιξη στην ιστορια του λαου του Ισραηλ. Σ' εναν λαο νομαδων οπως αυτον, η Γη Κανααν πρεπει να φανηκε σαν ο παραδεισος. Ετσι εκανε εναν μακρυ και σκληρο πολεμο για να την κερδισει για τον εαυτο του και, αφου εγκατασταθηκε εκει, εμαθε την τεχνη της καλλιεργειας των αγρων. Ο πληθυσμος, λυτρωμενος απο τις κακουχιες της ζωης στην ερημο, αυξηθηκε γρηγορα. Προεκυψαν νεες φυλες, συμμαχιες σταθεροποιηθηκαν και τελικα ιδρυθηκε ενα βασιλειο. Θεμελιο αυτης της κοινωνιας δεν ηταν πλεον η συσπειρωμενη μοναδα της φυλης. Μια καθαρη διαμορφωση της θρησκειας και της θρησκευτικης κειμενογραφιας ελαβε χωρα πρωτα αφοτου οι Ισραηλιτες εγκατασταθηκαν στην Κανααν. Ομως ακριβως σ' αυτες τις πολιτισμικες μαρτυριες αναδυονται οι ιδιοτητες του ανθρωπου της ερημου αλανθαστες. Προσπαθησαν την αλλοτινη οργανωση της φυλης να την μεταφερουν στην οργανωση ενος λαου. Η θεοτητα, η οποια πρωτογενως εκπροσωπουσε την ενοτητα της φυλης, εγινε συμβολο για την ενοτητα του λαου. Για τον λαο του Ισραηλ εμεινε χαρακτηριστικη η απολυτη υπακοη σ' αυτον τον θεο και το ανευ ορων ετοιμοπολεμο απεναντι σ' αλλους λαους και μαζι σ' αλλους θεους. Τα κλιματικα δεδομενα της Κανααν οφελησαν απο καθε αποψη την κοινωνικη και πολιτιστικη του εξελιξη, παντως σ' αυτην την εξελιξη επροκειτο για αυτην του αλλοτε κατοικου της ερημου και οχι αυτην του μολις εγκατασταθεντος αγροτικου ανθρωπου.

Ακομη ας μην ξεχναμε οτι οι ιδιοι οι Ισραηλιτες στη διασπορα τους διατηρησαν τα χαρακτηριστικα τους, τα σημαδεμενα απο την ερημο. Αυτη η διασπορα ξεκινησε ηδη μερικους αιωνες π.Χ. Ομως ακριβως οι στη διασπορα ευρισκομενοι Εβραιοι ηταν που εφεραν στην Ευρωπη μια σταθερη θρησκευτικη συσπειρωση. Πλεον μια μορφη οργανωσης που προερχεται απο την ερημο θελει, δυναμικοτερα απ' οσο ποτε στην ιστορια της ανθρωποτητας, να πραγματωθει, [49] υπερβαινοντας τα ορια των λαων, στο ονομα της θρησκειας. Ομως αυτοι που φερνουν στην Ευρωπη αυτη τη μορφη της θρησκευτικης κοινοτητας, οι Εβραιοι, αποκλειονται απο αυτην την κοινοτητα και ετσι διατηρουν τον ιδιαιτερο χαρακτηρα του λαου τους. Σ' αυτο τους εξαναγκαζει, αφενος η καταδιωξη εκ μερους των Ευρωπαιων, αφετερου αυτην την καταδιωξη την προκαλουν και οι ιδιοι. Ακομα και αν πλεον η ερημος ως κοινωνικη-ιστορικη πραγματικοτητα μετατιθεται καταμεσις στην ευφορη ευρωπαϊκη χωρα των λιβαδιων, και συμμετεχει στις μεμονωμενες φασεις της ευρωπαϊκης ιστοριας οπως φεουδαλισμο, αστικη εξελιξη κλπ., απο μια εσωτερικη αναγκαιοτητα διατηρει την ιδιομορφια της. Ετσι ο υπακουος-μαχητικος χαρακτηρας του ανθρωπου της ερημου, που γοητευει τον Ευρωπαιο εξαρχης, ασκει μια δυνατη ελξη ακομα και στον ανθρωπο του παροντος.

Παντως αυτο δεν συμβαινει μονον οταν η ερημος εκτεινεται περαν των δικων της οριων. Οταν οι Ισραηλιτες εγκατασταθηκαν και αρχισαν να διαγουν μια αγροτικη ζωη, υπηρχαν μεταξυ τους και καποιοι που αυτο το θεωρουσαν περιφρονητικο και εβλεπαν σ' αυτο μια υποβαθμιση – καθως ηταν περηφανοι για το οτι μπορουσαν να διασχιζουν τη χωρα ελευθεροι και αδεσμευτοι σαν τα αρπακτικα ζωα. Η αποτολμη ελευθερια μετρουσε γι' αυτους περισσοτερο απο εκεινη την ανετη ζωη. Στα ματια τους η φτηνεια του βολεμενου που "χωνεται πισω απο τοιχους και υπηρετει τον μικρο του κυριο" ηταν απλα αξια περιφρονησης. Αυτη η νοοτροπια πρεπει να ηταν ακομη εκσεσημασμενη στο πρωιμο Ισλαμ: Ο εμψυχωμενος απο μια δυνατη θεληση, υπακουος-μαχητικος ανθρωπος της ερημου επεδραμε στις αγροτικα εξελιγμενες χωρες και τις υπεταξε. Μ' αυτον τον τροπο το Ισλαμ κατεκτησε τον κοσμο.

Το πως ο ανθρωπος της ερημου κατεκτησε τον κοσμο, γινεται σαφες οταν κανεις παρατηρει τις σημερα ακομη ζωντανες θρησκειες. Με εξαιρεση την ινδικη, ολες τους – Χριστιανισμος, Ιουδαϊσμος, Ισλαμ – ειναι προϊον της ερημου. Το Ισλαμ με την ανθεκτικη του ζωντανια ειναι σημερα ισως η δυνατοτερη απο αυτες τις θρησκειες. Παντως ιστορικα ιδωμενο δεν μπορει κανεις παρα να απορει για το οτι η ιστορια της μικρης φυλης Ισραηλ – ακομα και στην ακμη του κατειχε μια περιοχη που εκτεινονταν καπου σε 200 χλμ. μηκος και 120 χλμ. πλατος – για πανω απο 2000 χρονια θεωρουνταν απο την Ευρωπη ως η κατεξοχην ιστορια της ανθρωποτητας. Ετσι ο ανθρωπος της ερημου εγινε ο δασκαλος αλλων, διοτι χαρη στον ιδιαιτερο χαρακτηρα του κατειχε μια βαθυτερη ενοραση στην ουσια του ανθρωπου.

Η ανθρωποτητα του οφειλει τον προσωπικο θεο ως την ιδεατη διαμορφωση των ενορασεων του, κατι που συγκρινεται μονο με αυτην της Ινδιας, η οποια εμπειραται τον θεο ως το απολυτο μη-προσωπικο.

[50] Αυτος ο προσωπικος θεος ηταν καταρχην απλα ο θεος της φυλης. Στην αρχη υπηρχε η πιστη οτι στην κοινοτητα της φυλης ζει μια θεϊκη δυναμη η οποια καθιστα καν δυνατη την υπαρξη και την ανθιση της φυλης. Επομενως υπηρχαν τοσοι θεοι, η ονοματα θεων, οσες και φυλες. Ο Ιεχωβας ηταν καταρχην μονον ενας μεταξυ πολλων. Αυτοι οι θεοι ζουσαν και ετρωγαν με τον ανθρωπο, πολεμουσαν στο πλευρο του και ειχαν μεριδιο στη λεια του κυνηγιου η των πολεμων του. Σε μεγαλες γιορτες θυσιαζαν στον θεο ζωα, το κρεας των οποιων κατοπιν καταβροχθιζονταν απο την κοινοτητα της φυλης. Αυτο το κοινο θυσιαστηριο γευμα ηταν σημαντικο για τη διατηρηση και την ανανεωση της ειρηνικης συμβιωσης της κοινοτητας της φυλης. Σ' αυτο το τελετουργικο δεν ενυπαρχει μεν ακομα καποια ειδικη συνειδηση της σχεσης μεταξυ ατομου και κοινοτητας, ομως με το κοινο θυσιαστηριο γευμα δημιουργειται η πιστη μιας συγγενειας αιματος μεταξυ θεου και ανθρωπου και μαζι, μεσα απο την αισθηση της συνοχης, η συνειδηση μιας ενοτητας. Ηδη απο πολυ νωρις η ηθικη συμπεριφορα εννοειται ως εκτελεση της θεϊκης εντολης. Ο θεος υποσχεται στην κοινοτητα "ευφορη γη και πολλους απογονους", υποσχεται "να κατατροπωσει τους εχθρους και να εξαλειψει τις αρρωστιες", που θα πει οτι τους ταζει ευμαρεια και απελευθερωση απο εγνοιες. Παντως ως ανταποδωση απαιτει, οι ανθρωποι να προσεχουν τις εντολες του για την υγιεινη και την ηθικη. Με αλλα λογια: Η ζωη στην ερημο γινεται δυνατη πρωτα δια του οτι η φυλη αποκτα συνειδηση της ενοτητας της, και παλι αυτη η συνειδηση τρεφεται απο την αναγνωριση της θεϊκης εντολης. Για τον ανθρωπο της ερημου λοιπον συνιστα κατι που αποτρεπει τις καταστασεις αναγκης. Η θεοτητα της φυλης γινεται αναγκαιοτητα.

Για καθε πρωτογονη θρησκεια, οχι μονο για τη θρησκεια της ερημου, ισχυει οτι η ενοτητα της φυλης γινεται εμπειρατη ως θεοτητα και διαμεσου μιας θεοτητας. Βεβαια την φυλη δεν μπορει κανεις να την ονομασει απλα πρωτογονη· ειναι τροπος ζωης, ιδιαιτερα σημαντικος στην ερημο. Η πιστη στον θεο της φυλης σημαδευεται απο τις αναγκαιοτητες της ζωης στην ερημο. Οι ιδιαιτερες συνθηκες στην ερημο οδηγησαν στο οτι η θεοτητα της φυλης απεκτησε προσωπικα στοιχεια. Αυτος ο θεος ειναι η συνειδητοποιηση της ενοτητας των μελων μιας φυλης στον αγωνα τους εναντια στη φυση. Εδω δεν βρισκεται πουθενα μια θεοποιηση της φυσης, πολυ περισσοτερο η φυση υποτασσεται στον θεο. Τελειως αλλιως ειναι οι θεοι της Ελλαδας: Ειναι η θεοποιηση της εξωτερικης φυσης (Ζευς, Ποσειδων), η της εσωτερικης φυσης (Αφροδιτη, Απολλων). Θεοτητες που εκπροσωπουν την ενοτητα της φυλης, ηδη στην εποχη της δημιουργιας των μυθων ειχαν καταπεσει σε "Ηρωες". [51] Και οι θεοτητες των μυστικων θρησκειων, οπως ο Μιθρας, η ο Οσιρις, ηταν θεοποιησεις φυσικων δυναμεων και οχι εκφραση ανθρωπινου ομαδικου πνευματος. Οι περιοχες οπου τιμωνται τετοιες θεοτητες, ειναι λιγοτερο η περισσοτερο ευλογημενες απο τη φυση. Ομως στην ερημο φυση δεν σημαινει ζωη, αλλα θανατο· ζωη υπαρχει μονο απο την πλευρα του ανθρωπου. Επομενως εδω η θεοτητα πρεπει να φερει προσωπικα χαρακτηριστικα.

Ομως πως μπορεσε απο τον Ιεχωβα, θεο μιας φυλης, να γινει ο μοναδικος, προσωπικος θεος; Η παραδοση μιλαει για τα εργα του Μωυση: Ο Ιεχωβας δρα διαμεσου του Μωυση, κι ετσι κανει το Ισραηλ ηγετη ολων των φυλων. Αν παντως, οπως ισχυριζεται ενας λογιος, "Ισραηλ" δεν ηταν το ονομα μιας φυλης αλλα μιας συμμαχιας φυλων, που θα πει, αν "Ισραηλ" ονομαζε μια στρατιωτικη και θρησκευτικη συμμαχια, προστατης θεος της οποιας ηταν ο Ιεχωβας (M. Weber, Religionssoziologie III, S. 90ff.), τοτε, οταν δημιουργηθηκε αυτη η παραδοση, ο Ιεχωβας ειχε ηδη ενωσει τις φυλες. Αυτο δεν ειναι μεμονωμενη περιπτωση. Η προσωπικη θεοτητα, η οποια κατακτα τη συνειδηση των ανθρωπων πιο δυνατα, ενσωματωσε συγγενικους θεους αλλων φυλων. Ετσι ο θεος μιας φυλης, ο Ιεχωβας, εγινε θεος ολων των φυλων της ερημου. Στις εμπειριες απο δυστυχιες και συμφορες που επληξαν τον λαο, και με την φλογερη πιστη των προφητων, αυτος ο θεος πηρε ολο και σαφεστερη μορφη. Σαν τετοιος, μεσα απο εναν ελληνα μεσολαβητη, μεταφερθηκε πολυ περαν της ερημου εξω στον κοσμο του ανθρωπου της μη ερημου, και ετσι ο θεος Ιεχωβας εγινε θεος του ανθρωπου καθαυτου. Οπου δεν ειχε πια σημασια σε ποιες συνθηκες ζουσαν οι ανθρωποι που λατρευαν αυτον τον θεο, και οτι ο Ιεχωβας ηταν θεος της ερημου. Η Ευρωπη σταματησε να θετει τετοια ερωτηματα και πιστεψε πως βρηκε επιτελους τον θεο που αναζητουσε. Παντως μεσα απο τον Ιησου Χριστο εννοησε πλεον αυτον τον θεο ως θεο της αγαπης. Ομως ο θεος ως "προσωπο" μπορουσε να συναντησει μονο τον ανθρωπο της ερημου.

Ηταν ο Μωαμεθ που εδειξε με τον πιο εντυπωσιακο τροπο, ποσο πολυ αυτος ο προσωπικος θεος ανηκει στην ερημο. Καθως πηρε θεση εναντια στη λατρεια ειδωλων, που κυριαρχουσε στην τοτε Αραβια, αγωνιστηκε για μια επιστροφη στην πιστη στον "θεο του Αβρααμ". Ομως η επανασταση που κηρυξε δεν στοχευε στις φυλες της εποχης του (Goldzieher, Die Religion des Islams, Kultur der Gegenwart I, III, 1), διοτι ο κατοικος της ερημου μπορουσε να αντιμετωπισει την απειλη της φυσης μονο μεσα στην κοινοτητα αλληλεγγυης της φυλης. "Υπακοη" στη φυλη ως συνολο ηταν οπως παντα βασικη για τη ζωη στην ερημο. Ο Μωαμεθ επετυχε [51] να κανει αυτον τον προσωπικο θεο παλι ενωτικο συμβολο για την κοινοτητα της φυλης, διοτι υπακοη στη φυλη, ελεγε, ειναι ισλαμ (υπακοη) στον θεο. Πετυχε, οπως αλλοτε ο Μωυσης, να δεσμευσει τη φυλη του στην υπακοη στον θεο, και με εφοδιο αυτην τη δυναμη ξεκινησε τον πολεμο εναντιον αλλων φυλων. Ηταν ενας θρησκευτικος πολεμος καταδιωξης, τον οποιο διεξηγαγε οχι βεβαια ως μεμονωμενος, αλλα στη μορφη παραδοσιακων αψιμαχιων μεταξυ φυλων. Νικησε, και με την κατακτηση αλλων φυλων δια του ισλαμ στον θεο επετυχε την ενωση του αραβικου λαου. Οπου κατοπιν οι υπακοοι-μαχητικοι Αραβες ταχιστα ξεπερασαν τα ορια της ερημου και υπεταξαν το μεγαλυτερο μερος του τοτε πολιτισμενου κοσμου. Ετσι μπορουμε να πουμε οτι στο Ισλαμ ο "θεος του Αβρααμ" πηρε σαφη μορφη με τα δυο χαρακτηριστικα που ειναι τυπικα για την ερημο – υπακοη και πολεμικο πνευμα.

Προηγουμενως επεχειρησα να καταδειξω την ουσιακη δομη του ανθρωπου της ερημου. Το πλεον εκσεσημασμενο χαρακτηριστικο της ερημου ειναι η ξηρασια. Αυτη αφενος οδηγει σε μια ανταγωνιστικη σχεση ανθρωπου και κοσμου, αφετερου απαιτει την απολυτη υποταγη του καθεκαστου στην κοινοτητα της φυλης. Αυτα τα χαρακτηριστικα γινονται ακομη σαφεστερα σε μια συγκριση με τον τυπο ανθρωπου της αρχαιας Αιγυπτου.

Το αιγυπτιακο κλιμα εχει εναν ιδιομορφο διπλο χαρακτηρα. Ειναι ξηρο και υγρο. Βροχη πεφτει σπανια. Η βροχοπτωση στο Καϊρο πρεπει να ειναι το ενα εβδομηκοστο απο αυτην της Ιαπωνιας. Επομενως ο αερας ειναι ιδιαιτερα ξηρος. Ετσι ειναι και φυσικο το οτι η στενη, περιβαλλομενη απο ερημο κοιλαδα του Νειλου – η περιοχη της εκβολης δεν ειναι πλατυτερη απο 30 χλμ., το πλατυτερο σημειο στις πηγες καπου 8 χλμ. – ειναι υποταγμενη στο σχημα ξηρασιας της ερημου. Και παλι η κοιλαδα εφοδιαζεται πλουσιοπαροχα με υγρασια απο τον ποταμο που ερχεται απο την κεντρικη Αφρικη. Στα χωραφια εχει πολλα ειδη δημητριακων και λαχανικων, αναμεσα τους φυτρωνουν πλουσια τροπικα δεντρα. Σ' αυτην την ευφορη κοιλαδα το πρασινο μοιαζει μ' αυτο στην Απω Ανατολη και στη Νοτια Θαλασσα. Δεν ηταν υπερβολη που στην Αρχαιοτητα αυτη η χωρα υμνηθηκε ως η πιο ευφορη του κοσμου.

Στο αιγυπτιακο κλιμα κανεις μπορει να μιλησει για "υγρασια διχως βροχη", για "ξερη υγρασια". Απο αυτο προκυπτει οτι ο χαρακτηρας του αρχαιου αιγυπτιακου ανθρωπου σημαδευτηκε αφενος απο την αντισταση εναντια στην ερημο, ομως αφετερου απο την προτιμηση στο ποταμι. Στην αντισταση τους εναντια στην ερημο, αυτοι οι ανθρωποι ανταποκρινονταν βεβαια στον τυπο του κατοικου της ερημου· ομως ως προς την αφοσιωση τους στη φυση διεφεραν απ' αυτον ολοτελα. Ο Νειλος [53] για τους Αιγυπτιους παιρνει τη θεση την οποια εχει για τον ανθρωπο της ερημου η ενοτητα της φυλης. Ακομα και στις μερες μας, οπου στις πηγες του ποταμου ρυθμιζουν την ποσοτητα του νερου με τεχνητα φραγματα, ηδη μια πτωση της επιφανειας του νερου κατα 1½ μ. εχει καταστροφικες συνεπειες για την περιοχη του Δελτα. Ο ανθρωποι της αρχαιας Αιγυπτου, οι οποιοι ακομη δεν επενεβαιναν ρυθμιστικα στη ροη του ποταμου, ηταν εκτεθειμενοι στον Νειλο σε ακομη μεγαλυτερο βαθμο. Ο αρχαιος αιγυπτιακος πολιτισμος αναπτυχθηκε στη βαση αυτης της εκθεσης, δηλαδη ενεκειτο σε μια παθητικη-στοχαστικη σταση απεναντι στη φυση. Ετσι ο Αιγυπτιος προς τα εξω δειχνεται μαχητικος και θεληματικος, ομως στην καθημερινη του αισθηση ειναι μαλλον στοχαστικος και συναισθηματικος. Εδω συναντουμε μια πνευματικη εξελιξη και μια εκλεπτυνση της αισθητικης αντιληψης οπως δεν βρισκεται πουθενα στην ερημο. Μια πιστη στην αθανασια που φερεται απο εναν τρυφερο πλουτο συναισθηματων, ο αγαπητικος ποθος για την αιωνια ζωη κινουσε αυτους τους ανθρωπους, κατι που φανηκε προπαντων στην νηφαλια ασκηση της τεχνης του βαλσαμωματος. Στην τρυφερη παρασταση του πριγκηπα Ρεχοτεπ και της συζυγου του Νεφερτιτης π.χ. βλεπουμε πως η τρυφερη επιθυμια για αιωνια αγαπη και η ακριβης, ζωντανη συλληψη της ανθρωπινης μορφης και των χαρακτηριστικων της ιδιοτητων πηγαινουν χερι-χερι. Αυτη η συντηξη τρυφερης αισθαντικοτητας και νοημονος ενορασης στην πραγματικοτητα, που διακρινει τον ανθρωπο της αρχαιας Αιγυπτου, μπορει βεβαια να εννοηθει σωστα πρωτα μεσα απο την εσωτερικη του κλιση προς τον ποταμο και τις ευλογιες του που παρεχει. Ακριβως αυτα τα στοιχεια λειπουν στον ανθρωπο της ερημου.