ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων (Ηρακλειτος, απ. 119)

Η λεξη ἦθος αφορουσε τοσο τον τοπο διαμονης οσο και την συν-ηθεια. Δεν μιλουμε για δυο σημασιες χωριστες μεταξυ τους. Στον τοπο της διαμονης, στην ιδιομορφια του, εχει συνυφανθει η συνηθεια. Ο τοπος της διαμονης δεν ειναι νοητος διχως συνηθεια, η συνηθεια δεν ειναι νοητη διχως τον τοπο διαμονης. Το ρημα "συνηθιζω" υποβαλλει την εντυπωση οτι προκειται για μια ενεργητικη διαδικασια που επιτελειται απο το "εγω". Ειναι οι τοποι, που μας συν-ηθιζουν, που διαμορφωνουν το ποιοι ειμαστε. Ο Martin Heidegger γραφει:

Ομως το ιδιομορφο των τοπων υπολανθανει στο οτι ο καθενας τους, με τον τροπο του, σημαδευει και ενδιαθετει τους ανθρωπους που τον κατοικουνε στα εργα και στις ημερες τους, στην ποιηση και στην νοηση τους.

Ευκολα το βλεπουμε οτι στον χαρακτηρα των ορεσιβιων εκφραζονται εκεινα τα βουνα που κατοικουνε, στον χαρακτηρα των νησιωτων εκφραζεται εκεινη η θαλασσα που τους περιβρεχει, στον χαρακτηρα των πολιτων εκφραζεται το τσιμεντο της μεγαλουπολης που κατασκευασαν και πατανε. Μαλιστα δεν χρειαζεται πρωτα να δεις τα βουνα και τη θαλασσα και το τσιμεντο ως αντικειμενα. Θα τα δεις ζωντανα επανω στον ορεσιβιο, στον νησιωτη, στον πολιτη, στη μορφη τους, αλλα και, Heidegger, "στα εργα και στις ημερες τους, στην ποιηση και στην νοηση τους". Αυτο λεει η λεξη ἦθος. Αυτο, δηλαδη την αδιαμφισβητητη, πρωτογενη, την αρχαϊκη συν-ουσια ανθρωπων και τοπων, πριν απο καθε χωριστη μεταξυ τους παρασταση.

ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων

Κλασσικες μεταφρασεις του αποσπασματος οπως "Για τον ανθρωπο η ιδιαιτεροτητα του ειναι ο δαιμονας του" (Diels), η "Ο χαρακτηρας του ανθρωπου ειναι η μοιρα του" (Kirk / Raven) ειναι ψυχολογιστικες. Βιαζουν τον αρχαιο λογο στην προκρουστεια κλινη σημερινων παραστασεων. Ο Martin Heidegger γνωριζει αυτον τον κινδυνο. Τουλαχιστον τρεις φορες επιχειρησε μια αναγνωση του αποσπασματος. Η τελευταια:

Η (οικεια) διαμονη ειναι στον ανθρωπο το ανοιγμα για την παρ-ουσιαση του θεου (του αν-οίκειου).

Γραφει σχετικα:

ἦθος σημαινει κατοικηση. Τοπο της διαμονης. Η λεξη ονομαζει την ανοιχτη περιοχη στην οποια διαμενει ο ανθρωπος. Το ανοιχτο της κατοικησης του αφηνει να εμφανιστει αυτο το οποιο προσερχεται στην ουσια του ανθρωπου και, κατ' αυτον τον τροπο ερχομενο, κατοικει στην γειτονια του. Η κατοικηση του ανθρωπου περιεχει και διαφυλασσει την ελευση αυτου στο οποιο ανηκει ο ανθρωπος στην ουσια του. Αυτο ειναι, συμφωνα με εναν λογο του Ηράκλειτου, δαίμων, ο θεος. Η ρηση λεει: ο ανθρωπος, καθοσον ειναι ανθρωπος, κατοικει στην γειτνιαση του θεου.

Για τον Heidegger ο θεος ειναι το αν-οικειο. Μαλιστα η γερμανικη λεξη (Ungeheuer) ειναι πολυ εμφατικοτερη: το τρομακτικο, το τερατωδες σχεδον. Στην σκεψη του Heidegger ο θεος παραμενει σκοπιμα ανωνυμος, ακαθοριστος, μετεωρος. Και το "ανοικτο" του τοπου ειναι ανοικτο ακριβως για το αλλοτριο του θεου που "προσερχεται" στον ανθρωπο και τον εξ-ουσιαζει. Παντως μενει ερωτημα, αν αυτος ο χαρακτηρας του θεου του Heidegger συναδει με τους θεους των Αρχαιων.

Ποιοι ηταν οι θεοι των Αρχαιων; Ο ιδιος ο Heidegger, σε ενα σεμιναριο για τον Ηρακλειτο, λεει:

Θυμαμαι ενα απογευμα κατα την παραμονη μου στην Αιγινα. Ξαφνικα αντιληφθηκα μια και μοναδικη αστραπη, την οποια δεν ακολουθησε καμια αλλη. Η σκεψη μου ηταν: Ζευς.

Τι μας λεει αυτη η "σκεψη"; Μιλαμε για μια εμπειρια οπου αστραπη και Ζευς δεν ειναι ξεχωριστες οντοτητες, η αστραπη δεν ειναι κατι που "κανει" ο Διας. Αστραπη και Ζευς ειναι - το αυτο! Εδω, μακρια απο το χαρτι και το μολυβι, ο Heidegger μοιαζει να βρισκεται κοντυτερα στην αρχαια εμπειρια των θεων. Ενα παραδειγμα αυτης της εμπειριας των θεων: η εκφραση "πευκάενθ᾽ Ἥφαιστον" (Αντιγονη, 126) δεν μιλαει για τον θεο Ηφαιστο αλλα για τη φωτια που θεριευει απο το ρετσινι του πευκου. Φωτια και Ηφαιστος - το αυτο.

Αυτην ακριβως την θεωρηση των αρχαιων θεων τονισε ο αυστριακος κλασσικιστης Walter Pötscher. Την αποκαλεσε "ενοτητα προσωπου-περιοχης":

Πολλα παραδειγματα οπως Θέμις-θέμις, Ἥλιος-ἥλιος, Ἔρις-ἔρις, Ἔρως-ἔρως, η Ὠκεανός ως προσωποποιημενος θεος και συναμα κυκλοτερης ποταμος, Ἄρης ως προσωποποιημενος θεος και ως πολεμος, η Ἑστία ως θεα και εστια και πολλα αλλα δειχνουν το φαινομενο της ενοτητας-προσωπου-περιοχης το οποιο περιγραφει εναν τροπο εμπειριας της ελληνικης θρησκειας, συμφωνα με την οποια μια θεματικη περιοχη, κατα εναν λογικα μη κατανοησιμο τροπο, εννοουνταν συναμα και ως θεϊκο προσωπο. Σ' αυτην την βαση μπορουσε και ο Ευριπιδης στην Ελενη του, 560, να χαρακτηρισει ακομα και την αναγνωριση των αγαπημενων ως θεο (θεὸς γὰρ καὶ τὸ γιγνώσκειν φίλους).

Αυτην την ενοτητα προσωπου-περιοχης ο συγγραφεας δεν μπορει να την κατανοησει λογικα.

Πως μεταβαλλονται ουρανος και γη, θαλασσα και φωτια, εριδα και ερωτας, σπιτι και πολεμος οταν στα ονοματα τους συνονομαζεται ενας θεος; Μεταβαλλονται κατα το οτι πλεον αφορουν τον ανθρωπο. Και τον αφορουν κατα το οτι, οπως ειπωθηκε πρωτυτερα, τον ουσιαζουν. Τον ουσιαζουν καθοτι, ως τοποι κατοικησης, δρομολογουν ἦθος και διαμορφωνουν τον εκει κατοικουντα αντιστοιχα. Η φραση του Heidegger ελεγε:

Το οτι οι τοποι πρωταρχικα δεν ειναι γεωγραφικες, η αλλου ειδους αντικειμενικες περιοχες, αλλα εξαρχης σημαδευουν και ενδιαθετουν αυτους που τους κατοικουν, το οτι δρομολογουν ἦθος, αυτο το συμβαν λεγεται με το ονομα του εκαστοτε θεου. Στους θεους, σ' αυτην τους την εκφανση, στο ονομα τους, συντελειται η συνουσια ανθρωπων και τοπων που θεσπιζει μια κατοικηση. Κατοικηση τοπων. Ομως και οι "θεματικες περιοχες" που αναφερει ο αυστριακος κλασσικιστης: εριδα, ερωτας, ειναι κι αυτες τοποι καθοσον εριδα και ερωτας δεν ειναι "εσωτερικες συναισθηματικες καταστασεις" αλλα ονομαζουν τροπους με τους οποιους εμφανιζονται και μιλουν στους ανθρωπους τα πραγματα. Κατοικουμε την εριδα και τον ερωτα και ολα τα συναφη. Και σε μια τετοια κατοικηση ανηκουν ἤθη. Και το ονομα μιας τετοιας κατοικησης ειναι Ἔρις, Ἔρως.

Τοτε το αποσπασμα του Ηρακλειτου θα διαβαζονταν ως εξης:

ἦθος ἀνθρώπῳ [ανω κατω τελεια]: δαίμων