Φαινομενολογια φροϋδικων ορων
Εισαγωγικα
Μια θεωρια της ψυχοθεραπειας εχει πολυ διαφορετικη θεση απο μια επιστημονικη θεωρια. Στην επιστημη μια υποθεση, π.χ. ο σχεδιασμος ενος εμβολιου για τον κορωνοϊο, ο σχεδιασμος της δοκιμης για την επαληθευση, δηλαδη ασκησεις επι χαρτου, υπαγορευουν την πραξη της δοκιμης και της συνακολουθης εφαρμογης. Στην δοκιμη και στο πειραμα ο γραπτος, εστω ψηφιακος, λογος ειναι επι το εργον. Το επιστημονικο εργο ειναι by the book.
Η πραξη της ψυχοθεραπειας ειναι αμιγως προφορικος λογος. Και ιστορικα η θεωρια της ψυχοθεραπειας υπηρξε η υστεροτερη εκλογικευση αυτου που πρωτα ελαβε χωρα στην συνεδρια. Θα το δουμε και παρακατω στην συζητηση του "ελευθερου συνειρμου". Ετσι ενω στην επιστημη καθοριστικος ειναι ο γραπτος θεωρητικος λογος, στην ψυχοθεραπεια καθοριστικος ειναι ο προφορικος λογος στον οποιο η ψυχοθεραπεια ανελισσεται. Γι' αυτο η ψυχοθεραπεια δεν ειναι by the book.
Η θεωρια της ψυχοθεραπειας δεν καθοδηγει την ψυχοθεραπεια. Θεωρει, με την αρχαια εννοια της λεξης, (θεῶμαι < θέα και ὁρῶ) δηλαδη βλεπει, αυτο που συμβαινει στην ψυχοθεραπευτικη πραξη. Η αποστολη της δεν ειναι να καθορισει και να κατευθυνει την πραξη, αλλα να την αναδειξει. Εδω το εργο του ψυχαναλυτη συγγενευει με αυτο του ποιητη. O Γιωργος Σεφερης χαρακτηριζει το εργο του ποιητη αγωνα
για να βρει εκεινη τη φωνη που ταυτιζεται [...] με τα πραγματα που θελει να δημιουργησει, η, αν θελουμε, που δημιουργει τα πραγματα ονομαζοντας τα.
Η πραξη της επιστημης υπακουει στον επιστημονικο λογο. Στην ψυχοθεραπεια ο λογος ειναι αυτος που ακουει την πραξη, την υπ-ακουει. Ο επιστημονικος λογος με τα μοντελα του παρασταινει τα πραγματα. Η θεωρια που θεωρει την ψυχοθεραπεια, ονομαζει τα πραγματα.
Η ψυχαναλυτικη θεωρια, παραδοσιακα ακολουθωντας το ιατρικο επιστημονικο μοντελο, χανει αυτην την διαφορα. Η φροϋδικη θεωρια, παγιδευμενη στον επιστημονισμο, αγνοει την διαφορα επιστημονικου ορισμου και ονομαζοντος ονοματος. Δινει την προτεραιοτητα στην επιστημονικη υποθεση. Freud:
Κατα την αποψη μας, τα αντιληπτα φαινομενα πρεπει να υποχωρουν εμπρος στις ορεξεις τις οποιες απλως υποθετουμε.
Και αλλου:
Ομως κερδος σε νοημα και συσχετιση ειναι ολοτελα δικαιολογημενο κινητρο το οποιο μπορει να μας οδηγησει περαν της αμεσης εμπειριας.
Η θεωρια, η οποια ονομαζει τα πραγματα, χανεται η ιδια χαριν των πραγματων που ονομαζει. Η θεωρια πρεπει να φερνει μεσα της την δυνατοτητα να ξεχνιεται ο γραφων. Ο επιστημονικος, η επιστημονικοφανης λογος δεν χανεται. Βαζει την δικη του σφραγιδα επανω στα πραγματα. Γι' αυτο εχουμε τους φροϋδικους, τους κλαϊνικους, τους λακανικους κλπ. κλπ.
Για την διαφορα επιστημονικης αποφανσης και ονομασιας ο Martin Heidegger γραφει:
Στην απλη ονομασια αφηνω τα παροντα να ειναι αυτα που ειναι. Αναμφισβητητα η ονομασια περιλαμβανει αυτον που ονομαζει - ομως το ιδιομορφο της ονομασιας ειναι ακριβως οτι ο ονομαζων υπεισερχεται εντος της ετσι ωστε ο ιδιος να αποσυρεται ενωπιον του οντος. Τοτε το ον ειναι καθαρο φαινομενο.
Αντιθετα στην αποφανση ο αποφαινομενος συμμετεχει παρεμβαινοντας - και παρεμβαινει ως αυτος που σκυβει επανω στο ον, για να μιλησει επι αυτου. Οταν συμβαινει αυτο, το ον μπορει πλεον να κατανοηθει μονον ως αντικειμενο και το ονομα ως υπολειμμα της αποφανσης.
Εδω λοιπον θα επιχειρηθει μια πορεια αναγωγης, ενα βημα πισω απο ορους της ψυχαναλυτικης θεωριας προς στα πραγματα που συμβαινουν στην ψυχοθεραπεια, και θα επιχειρηθει, αυτα τα πραγματα να βρουν ενα ονομα, να αποληξουν, να ησυχασουν σε ενα ονομα. Να αναδειξουν την ιδια την εμπειρια της θεραπευτικης συναντησης.
Συστημικοι οροι
Το "ψυχικο"
Οι Αρχαιοι δεν εχουν "εσωτερικο κοσμο" οπως τον γνωριζουμε εμεις. Ο Richard Broxton Onians, καθηγητης Λατινικων Σπουδων, στο βιβλιο του The Origins of European Thought, στο κεφαλαιο Some Processes of Consciousness, γραφει:
Πως διαφερουν οι ομηρικες ιδεες για τις κυριες δεργασιες της συνειδησης απο τις δικες μας; Ενα μεγαλο μερος τους ειναι εμφανες. Η σκεψη περιγραφεται ως 'ομιλια' και καποιες φορες εδραζεται στην καρδια, ομως συνηθως στην φρήν, η φρένες, που παραδοσιακα ερμηνευονται ως 'το διαφραγμα'. Να θεωρεις κατι, να εχεις γνωμη, ειναι φάναι η φάσθαι [φημί, λεγω]. [...] Αυτη η θεωρηση της σκεψης ως ομιλιας συνεβαλε στην μεταγενεστερη χρηση του λογου ως ισοδυναμου τοσο του ratio [λογικο] οσο και του oratio [προσφωνηση]. Η εκφραση μπορει να ειναι λιγοτερο η περισσοτερο αρθρωμενη. Η καρδια του Οδυσσεα, καθως ηταν ξυπνητος στο κρεβατι, γαβγιζε στις υπηρετριες οπως μια σκυλα με κουταβια γαβγιζει αγρια σ' εναν ξενο, ομως ο Οδυσσεας
χτυπουσε το στηθος του και επεπληττε την καρδια του με τα λογια:
"Αντεξε καρδια μου· αλλοτε αντεξες και πιο ξεδιαντροπα πραγματα". Κι η ανθεκτικη καρδια του συμμορφωθηκε γρηγορα.
Η παιδικη σκεψη φαινεται πως ειναι ακομη κοντα στην ομηρικη. Ο συγγραφεας παραθετει τον εξης διαλογο:
Πατερας. Αληθεια, τι ειναι η σκεψη;
Hilda (ηλικιας τεσσαρων ετων, εννεα μηνων). Δεν ξερω.
Πατερας. Ενταξει, με τι σκεφτομαστε;
Hilda. Τα ζωα σκεφτονται με τα στοματα τους.
Πατερας. Και οι ανθρωποι;
Hilda. Με τις γλωσσες τους.
Πατερας. Τι κανει ενας ανθρωπος οταν σκεφτεται;
Hilda. Μιλα.
Ο συγγραφεας αναφερει και μια εμπειρια με τον ανιψιο του:
Οταν ο μικρος ανιψιος μου F. R. S. (τριων ετων, πεντε μηνων) εκανε καποια δηλωση και τον ρωτουσαν 'Πως το ξερεις;' συνηθιζε να απαντα 'Με τη γλωσσα μου'.
Αν προσεξουμε, θα δουμε οτι αυτο συμβαινει και σε ολες τις ηλικιες, και σημερα! Ειμαστε, αυτοι καθαυτους, εκει εξω! Δεν υφισταται καμια εσωτερικοτητα, καμια συνειδηση, καμια σκεψη. Καμια ψυχη. Αριστοτελης:
ἡ ψυχὴ τὰ ὄντα πως ἐστι πάντα
Η ψυχη ειναι, κατα εναν τροπο τα οντα! Οχι κατι αλλο απ' αυτα. Τουτο σημαινει
πληρης ανοιχτοτητα στο περιβαλλον [...] μια κατασταση βελτιστης επιγνωσης και εγρηγορσης, και μια συνεχομενη ρεουσα ανταλλαγη αισθητικων εντυπωσεων και αντιδρασεων μεταξυ του περιβαλλοντος και αυτου του ιδιου.
Αυτη η ανοιχτοτητα, και οχι καποια εσωτερικη διανοητικη διεργασια, ειναι ο,τι οι Αρχαιοι αποκαλουν το νοεῖν. Απο εδω μπορουμε να παρακολουθησουμε τον λογο του Παρμενιδη
τὸ γὰρ αὐτὸ νοεῖν ἐστίν τε καὶ εἶναι
Ο ανθρωπος δεν ειναι "μεσα στον κοσμο". Τιποτα δεν παρεμβαλλεται αναμεσα στον ανθρωπο και στον κοσμο. τὸ γὰρ αὐτὸ λεει ο Παρμενιδης. Ο ανθρωπος ειναι κοσμος.
Με τον Διαφωτισμο και τον Descartes επερχεται η αποφασιστικη διακριση res cogitans / res extensa, νοουντος οντος και εκτατου οντος, και η διαμορφωση του ανθρωπου σε ενα Εγω στο οποιο εντελλεται να γινει "κυριος και κατοχος της φυσης" μεσω της επιστημης. Αυτη η εντολη ολοκληρωνεται τον 19ο αιωνα οπου, τελευταιο, αναλαμβανεται απο την επιστημη το ιδιο το Εγω: ειναι η γενεση της ψυχολογιας και η εξερευνηση του ψυχικου κοσμου.
Η πλανη: Το "σκεφτομαι = μιλω" απορριπτεται διοτι εχει χαθει το αισθητηριο για την απουσα παρουσια, δηλαδη για μια σκεψη που δεν ειναι ακουστη, για μια καρδια που δεν εντοπιζεται, για ενα μιλημα που δεν ειναι αισθητηριακα αντιληπτο και επομενως δεν αντικειμενοποιειται, δεν εργαλειοποιειται. Σκεψη και καρδια υποστασιοποιουνται και παρασταινονται ως "ψυχικη" οντοτητα "μεσα μου". Καταντουν "ψυχικο οργανο".
Martin Heidegger:
Η δικαιωση της Ψυχολογιας συνισταται στο οτι αναγνωρισε κατι το μη-σωματικο και ο περιορισμος της συνισταται στο οτι θελησε να το καθορισει με την μεθοδο της σωματικης ερευνας, της φυσικης επιστημης.
Το προβληματικο αυτης της διατυπωσης για την διακριση σωματικου και μη-σωματικου, οπως και της προηγουμενης για την διακριση αισθητηριακα αντιληπτου και μη-αισθητηριακα αντιληπτου ειναι οτι αυτη η διακριση ειναι διανοητικη κατασκευη στην κατευθυνση της διακρισης ψυχη-σωμα. Δεν μας αφορα αληθινα διοτι δεν μας αγγιζει, δεν ειναι εμπειρια μας, οπως π.χ. αυτη των Αρχαιων και των παιδιων. Το νοεῖν του Παρμενιδη και του Ομηρου θα ηταν μια λεξη που θα μπορουσε να δειξει ενα δρομο προς το ζητουμενο.
Ludwig Wittgenstein, Tractatus
6.341 Η μηχανικη του Νευτωνα π.x. δινει στην περιγραφη του κοσμου μια ενιαια μορφη. Ας σκεφτουμε μια λευκη επιφανεια στην οποια υπαρχουν ακανονιστες μαυρες κηλιδες. Λεμε λοιπον: Οποια εικονα και να προκυψει ετσι, παντα μπορω να προσεγγισω την περιγραφη της λιγοτερο η περισσοτερο κατα βουληση, εαν καλυψω την επιφανεια με ενα αντιστοιχα λεπτο διχτυ τετραγωνων, και τωρα πω για καθε τετραγωνο οτι ειναι λευκο η μαυρο. Μ' αυτον τον τροπο θα εχω φερει την περιγραφη της επιφανειας σε μια ενιαια μορφη. (...)
6.342 (...) Το οτι μια εικονα, οπως αυτη που αναφερθηκε, μπορει να περιγραφει με ενα διχτυ δεδομενης μορφης, δεν λεει για την εικονα τιποτα. (...)
Ετσι και δεν λεει τιποτα για τον κοσμο, το οτι μπορει να περιγραφει με τη νευτωνικη Μηχανικη· (...)"
Δεν ξερω εαν ο Wittgenstein γνωριζε οτι η παρομοιωση του διχτυου οντως εφαρμοστηκε στις απαρχες της επιστημονικης συλληψης του κοσμου. Ο Albrecht Dürer στο βιβλιο του "Underweysung der Messung" ("Οδηγιες για τη μετρηση"), ενα διδακτικο βιβλιο για "νεους με εφεση στην τεχνη", παραθετει μια ζωγραφια
Ο σχεδιαστης της ξαπλωμενης γυναικας θελει να παραστησει τη γυναικα. Σταθεροποιει το ματι του με τη βοηθεια απο ενα στερεα τοποθετημενο ραβδι και παρατηρει το περιγραμμα της γυναικας μεσα απο ενα ραστερ απο κλωστες. Καθως το χαρτι στο τραπεζι εχει το ιδιο ραστερ, ο αντρας μπορει να αντιγραψει το περιγραμμα τετραγωνο προς τετραγωνο.
Τα ψυχιατρικα και τα ψυχολογικο μοντελα μοιαζουν επισης με ενα τετοιο ραστερ. Η υφανση του ειναι η δομη του εκαστοτε μοντελου. Οπως στην εικονα του Dürer, ο ψυχιατρος και ο ψυχολογος υψωνουν απεναντι σ' ενα ονειρο, σ' ενα συμπτωμα, σε μια συμπεριφορα, το ραστερ του μοντελου τους. Η περιγραφη που προκυπτει δεν μιλα πλεον για το ονειρο, το συμπτωμα, τη συμπεριφορα. Αποτυπωνει σημεια του ραστερ. Το ραστερ π.χ. του Freud περιλαμβανει την υποθεση οτι ενα ονειρο καθοριζεται απο ασυνειδητες ορεξεις οι οποιες, περνωντας απο "λογοκρισια" και απο φιλτρα "αμυντικων μηχανισμων", κανουν το ονειρο να αναδυεται στην επιφανεια του συνειδητου και του αντιληπτου αποσπασματικο, παραλλαγμενο, μεταμφιεσμενο. Το ραστερ που θα τοποθετηθει απεναντι σ' αυτο, το "φανερο" ονειρο, θα το "ερμηνευσει", δηλαδη θα το περιγραψει στους δικους του ορους των ασυνειδητων ορεξεων. Ακουσαμε τον Freud:
Κατα την αποψη μας, τα αντιληπτα φαινομενα πρεπει να υποχωρουν εμπρος στις ορεξεις τις οποιες απλως υποθετουμε.
Ο Ralph Greenson, διασημος ψυχαναλυτης της δεκαετιας του '60 και του '70, σ' ενα δημοφιλες εγχειριδιο της εποχης γραφει:
Η πιο σημαντικη δεξιοτητα που πρεπει να κατεχει ο ψυχαναλυτης ειναι η ικανοτητα του να μεταφραζει τις συνειδητες σκεψεις, συναισθηματα, φαντασιωσεις, παρορμησεις και συμπεριφορα του ασθενη του στους ασυνειδητους προγονους τους. Πρεπει να ειναι ικανος να μυριζεται τι βρισκεται πισω απο τα διαφορα θεματα, για τα οποια μιλα ο ασθενης του στην αναλυτικη συνεδρια.,
Το ραστερ, το μοντελο ειναι ενα αυτιστικο μορφωμα που "μεταφραζει" τα παντα στην γλωσσα του, απορροφα και αφομοιωνει τα παντα. Η ερμηνεια ενος ονειρου, η διαγνωση μιας συμπεριφορας δεν λεει πλεον για το ονειρο, τη συμπεριφορα τιποτα. Για την πραξη της ψυχοθεραπειας, που ειναι πρωταρχικα συναντηση και συνομιλια, τουτο σημαινει οτι ο θεραπευτης, στον βαθμο που προχωρα by the book, ειναι σαν τον σχεδιαστη του Dürer. Βλεπει και ακουει μεσα απο το ραστερ του. Ο συνομιλητης του, ως Αλλος, εξαλειφεται. Απεναντι στον σχολαστικο ψυχιατρο η ψυχολογο η ψυχαναλυτη ειναι σαν να πεφτω σε μια ερημο, σ' ενα σεληνιακο τοπιο.
"Ψυχικη διεργασια"
Ludwig Wittgenstein και Sigmund Freud σε δικη μου αντιπαραβολη:
Wittgenstein:
Πως φθανουμε στο φιλοσοφικο προβλημα των ψυχικων διεργασιων και καταστασεων (...); - Το πρωτο βημα ειναι αυτο που δεν προκαλει την προσοχη καθολου. Μιλαμε για διεργασιες και καταστασεις κι αφηνουμε τη φυση τους ανοιχτη!
Freud:
Η πλεον προσωπικη καθημερινη μας εμπειρια, μας γνωστοποιει ιδεες, την προελευση των οποιων δεν γνωριζουμε, και συμπερασματα σκεψεων, η διεργασια των οποιων μας εχει μεινει κρυφη.
Και αλλου:
Ασυνειδητη ονομαζουμε μια ψυχικη διεργασια, την υπαρξη της οποιας πρεπει να δεχτουμε, καπου διοτι την συμπεραινουμε απο τις επενεργειες της, για την οποια ομως δεν γνωριζουμε τιποτα.
Wittgenstein:
Ισως καποτε γνωρισουμε περισσοτερα γι' αυτην - λεμε.
Freud:
Και τι δεν θα 'δινε κανεις να γνωρισει αυτα τα πραγματα περισσοτερο!
Wittgenstein:
Ομως ακριβως μ' αυτο εχουμε καθηλωθει σε εναν ορισμενο τροπο θεωρησης. Διοτι εχουμε μια ορισμενη ιδεα γι' αυτο, τι θα πει: να γνωρισω μια διεργασια καλυτερα. (Το αποφασιστικο βημα στο ταχυδακτυλουργικο νουμερο εχει γινει, και αυτο ακριβως μας φανηκε αθωο.)
Ειναι η προκαταληψη της διεργασιας, της διαδικασιας. Το εχω ακουσει πολλες φορες και απο πελατες μου, και απο συναδελφους να μιλουν για την αναλυση ως "η διαδικασια", χωρις φυσικα να ξερουν τι λενε. Και πρωτιστως ο ιδιος ο Freud μεθερμηνευει και αποκαλει π.χ. το ονειρο "Traumarbeit", "διεργασια του ονειρου", το πενθος "Trauerarbeit", "διεργασια του πενθους" κλπ.
H καθηλωση σ' αυτην την προκαταληψη ξεκινησε με την παρασταση του κοσμου ως μηχανης. "Machina mundi", κοσμικη μηχανη. Η εκφραση απανταται ηδη σε λατινικα χριστιανικα κειμενα των ελληνιστικων χρονων και αρχικα συμπεριλαμβανε τον θεο ως τον αρχιμηχανικο της κοσμικης μηχανης. Αργοτερα, στο διαστημα μεταξυ 15ου και 18ου αιωνα, η μηχανη απολυει τον μηχανικο της. Οι πρωτοι σταθμοι στη δομηση της νεας εικονας του κοσμου ακουν στα ονοματα Κοπερνικος, Γαλιλαιος, Descartes, Leibniz, Νευτωνας. Η επιστημονικη παρασταση του κοσμου καθισταται κυριαρχη.
Αυτη ειναι, με ακρα συντομια, η προκαταληψη που ανεφερα. Την εχουμε παρει οχι μονο με το μητρικο γαλα, οπως ελεγε ενας δασκαλος μου, αλλα και με το γαλα των γιαγιαδων και των προ-προγιαγιαδων μας. Η συμβολη, οχι του θεραπευτη αλλα του συγγραφεα Freud εγκειται στο οτι με αποφασιστικο τροπο ενεταξε τη σφαιρα του ψυχικου στην machina mundi. Ο τιτλος υπο τον οποιο εδω το ψυχικο εντασσεται στην κοσμικη μηχανη ειναι: "ψυχικο οργανο", οπου η λεξη "οργανο" ειναι μεταφραση του γερμανικου "Apparat", που θα πει "συσκευη", οπου δηλαδη ειναι περισσοτερο εκδηλη η μηχανιστικη, εργαλειακη φυση του.
Το Ασυνειδητο
Σε ποιο ερωτημα, σε ποιαν απορια απαντα ο Freud με τη θεωρια του για το ασυνειδητο; Την κατευθυνση την δινει ο ιδιος. Στο κειμενο με τιτλο "Το ασυνειδητο" γραφει:
[Η υποθεση του ασυνειδητου] ειναι αναγκαια γιατι τα δεδομενα της συνειδησης εχουν σε μεγαλο βαθμο κενα· συχνα τοσο σε υγιεις οσο και σε ασθενεις συμβαινουν ψυχικες ενεργειες που προϋποθετουν για την εξηγηση τους αλλες ενεργειες, τις οποιες ομως η συνειδηση δεν μαρτυρει. Τετοιες ενεργειες δεν ειναι μονο οι παραπραξεις και τα ονειρα σε υγιεις, καθως και ολα οσα κανεις αποκαλει ψυχικα συμπτωματα […] σε ασθενεις. - Η πλεον προσωπικη καθημερινη μας εμπειρια, μας γνωστοποιει ιδεες, την προελευση των οποιων δεν γνωριζουμε, και συμπερασματα σκεψεων, η διεργασια των οποιων μας εχει μεινει κρυφη. Ολες αυτες οι συνειδητες ενεργειες θα εμεναν ασυνδετες και ακατανοητες αν επιμενουμε στην αξιωση να πρεπει να γνωριζουμε με τη συνειδηση οσες ψυχικες ενεργειες συμβαινουν μεσα μας. Τις εντασσουμε σε μια καταδειξιμη συσχετιση οταν συμπεριλαμβανουμε τις ασυνειδητες ενεργειες που αποκαλυφτηκαν. Ομως κερδος σε νοημα και συσχετιση ειναι ολοτελα δικαιολογημενο κινητρο, το οποιο μπορει να μας οδηγησει περαν της αμεσης εμπειριας.
Θα εξετασουμε αυτα τα λογια με προσοχη.
[Η υποθεση του ασυνειδητου] ειναι αναγκαια γιατι τα δεδομενα της συνειδησης εχουν σε μεγαλο βαθμο κενα· Για ποια κενα μιλα ο Freud; Τα βλεπει στις παραπραξεις, στα ονειρα, στα ψυχικα συμπτωματα, αλλα και σε περιστατικα της καθημερινοτητας μας, την προελευση των οποιων δεν γνωριζουμε. Με ποιον τροπο υπεισερχεται εδω ενα κενο; Μια "παραπραξη" ειναι π.χ. το ξεχασμα: Μια γυναικα, φευγοντας απο το δωματιο ενος γνωστου της, αφηνει την τσαντα της εκει. Στον δρομο καποια στιγμη συνερχεται, ειναι σαν να ξυπνα απο ενα ονειρο, βλεπει πως στο χερι της, εκει που θα 'πρεπε να κρεμεται η τσαντα, δεν εχει τιποτα. Στο χερι της – ενα κενο. Ταραζεται, ξαφνικα βρισκεται η ιδια στο κενο, η ιδια κενωνεται, την πιανει κατι σαν ζαλη, αυτην, και τον Freud.
Καποτε η γυναικα μου ονειρευτηκε πως ημασταν στη Σουματρα – ενα μερος που ποτε δεν πηγε, δεν πηγα, δεν σκεφτηκαμε και δεν αναφεραμε. Η ζωη της στην Ελλαδα, η ιστορια της, οι οριζοντες της απο τη μια και η Σουματρα απο την αλλη, και μεταξυ τους – ενα κενο.
Κενο υπαρχει καθε φορα που ενα λεγομενο "ψυχικο συμπτωμα", μια ιδεα, μια πραξη, μια αποφαση ερχεται, οπως λεμε, "απο το πουθενα". Βεβαια λεμε "απο το πουθενα", ομως δεν το πιστευουμε. Πολυ περισσοτερο τεινουμε να το αντιμετωπισουμε οπως ο Freud, δηλαδη να θεωρησουμε οτι το πουθενα δεν ειναι πραγματικο πουθενα αλλα οτι εμεις δεν γνωριζουμε ακομα τη συνδεση, την διαδικασια, την εξηγηση που γεφυρωνει το χασμα αναμεσα στη γυναικα με την τσαντα και τη γυναικα χωρις τσαντα, αναμεσα στην Ελλαδα του ξυπνου και τη Σουματρα του ονειρου.
Δεν παιρνουμε το κενο ως κενο. Ηδη το οτι ενα ξεχασμα, ενα ονειρο κλπ. μας ξαφνιαζουν, μαρτυρει οτι ειμαστε προκατειλημμενοι. Διοτι μονο σ' εναν κοσμο οπου κυριαρχει η εξηγηση, η συνδεση, το νοημα και η συσχετιση κανεις θα ξαφνιαστει απο ενα ξεχασμα κι απο ενα ονειρο, θα κανει λογο για κενα, θα ανησυχησει.
Μιλησα ηδη για την"machina mundi", τον κοσμο ως μηχανη. Ενα χαρακτηριστικο της μηχανης ειναι οτι τα γραναζια της δεν επιτρεπουν κανενα κενο μεταξυ τους. Η λειτουργια της, οσον αφορα το θεμα μας, επιτελειται με την εξηγηση - την ερμηνεια. Η ενεργεια για την οδωση της ερμηνειας παρεχεται απο τις ορμες και τις επιθυμιες. Στο "ψυχικο οργανο" με τους "μηχανισμους" του συμβαινει μια αεναη και πολυσχιδης αλληλεπιδραση των μερων του. Η δομη του ειναι κατατεθειμενη στο μοντελο της φροϋδικης μεταψυχολογιας.
Ο Freud κλεινει το αποσπασμα που σας διαβασα με τη φραση:
Ομως κερδος σε νοημα και συσχετιση ειναι ολοτελα δικαιολογημενο κινητρο το οποιο μπορει να μας οδηγησει περαν της αμεσης εμπειριας.
Η φραση ειναι ολεθρια. Ουτε λιγο ουτε πολυ αναγορευει σε αληθες αυτο που για μενα εχει νοημα και συσχετιση. Δηλαδη αληθινο ειναι αυτο που αισθανομαι πως ειναι αληθινο. Το ακουσα και απο τον Donald Trump. Οι πυλες της αυθαιρεσιας εχουν ανοιξει διαπλατα. Η "αμεση εμπειρια", η αναφορα στα ιδια τα πραγματα, που μονη αυτη μπορει να ειναι το μετρο για μια κοινοτητα αξια του ονοματος της, παραμεριζεται βαναυσα.
Το ερωτημα του Freud ειναι: "Που πηγε αυτο που ξεχαστηκε; Απο που ερχεται το ξεκαρφωτο ονειρο;" Ηδη το ερωτημα ειναι ατοπο καθοτι προϋποθετει ενα "που;" το οποιο εχει προκαταλαβει το οτι υπαρχει νοημα και συσχετιση. Η απαντηση του ειναι το σαλτο μορταλε στο ασυνειδητο.
Ψυχικη συγκρουση
Byung-Chul Han:
Το ψυχικο οργανο του Freud ειναι ενα συστημα της αρνητικοτητας. Το Υπερεγω παρουσιαζεται ως αρχη αυστηρων εντολων και απαγορευσεων.
Το "αρνητικο" εδω εννοειται ως ορος της διαλεκτικης του Hegel. Σημαινει το εχθρικο, το καταστροφικο που εισβαλλει στο οικειο, στην comfort zone και την απειλει. Κοινωνικα το αρνητικο εμφανιζεται με την μορφη της καταπιεστικης και ληστρικης εξουσιας. Χαρακτηριζει την δομη των κοινωνιων της προηγουμενης εποχης με την απαγορευση, την καταπιεση, την τιμωρια, την ενοχη, την επανασταση. Ο Han μιλα σχετικα για την "κοινωνια της πειθαρχιας". Στο κλιμα εκεινης της εποχης ειναι που η ψυχαναλυση φτανει να θεωρει την "ενδοψυχικη συγκρουση" συστατικη για την γενεση των "ψυχικων διαταραχων". Han:
Το Υπερεγω θα διατηρησει τον χαρακτηρα του πατερα, και οσο δυνατοτερο ηταν το οιδιποδειο συμπλεγμα, οσο ταχυτερα [...] συνεβη η απωθηση του, τοσο αυστηροτερα το Υπερεγω αργοτερα θα κυριαρχει στο Εγω ως συνειδηση, ενδεχομενως ως ασυνειδητο αισθημα ενοχης.
Το Υπερεγω εξωτερικευεται ως "κατηγορικη επιταγη" με το "σκληρο, φρικτο στοιχειο του επιτακτικου πρεπει", με το "χαρακτηριστικο της σκληρα περιοριστικης, φρικτης απαγορευσης". "Λυσσομανα" εναντιον του Εγω "με ανελεητη δριμυτητα". Το κυριο βοηθητικο του ρημα "πρεπει" καθιστα το Εγω υποκειμενο υπακοης: "Οπως το παιδι ηταν αναγκασμενο να υπακουει στους γονεις του, ετσι το Εγω υποτασσεται στην κατηγορικη επιταγη του Υπερεγω του." Το Υπερεγω ειναι ενα εσωτερικευμενο κεντρο εξουσιας που αντιπροσωπευει τον θεο, τον κυριαρχο λαο η τον πατερα. Ειναι ο Αλλος στον εαυτο. Η βια ειναι βια της αρνητικοτητας καθοσον προερχεται απο τον Αλλο. Εκφραζεται ως καταπιεση σε μια συνθηκη εξουσιας.
Αντισταση, αρνηση και απωθηση οργανωνουν το ψυχικο οργανο του Freud ως συστημα της αρνητικοτητας. Βρισκεται συνεχως στην ανταγωνιστικη ενταση διεγερσεων των ορμων και απωθησης. [...] Μοιαζει με πεδιο μαχης οπου λαμβανουν χωρα επιχειρησεις οπως αμυνα, κατοχη, φυγη, υποχωρηση, παραλλαγη, εισβολη και διεισδυση. Τελικα Εγω, Αυτο και Υπερεγω συμπεριφερονται ως πολεμικα στρατοπεδα που σχηματιζουν ενα σαφες μετωπο. Βεβαια κατα καιρους κανουν ειρηνη, ομως αυτη βασιζεται σε μια πολυ ασταθη συσχετιση δυναμεων.
Η αρχη της ψυχικης συγκρουσης βρισκεται σε απολυτη συμφωνια με το πνευμα εκεινης της εποχης, της κοινωνιας της πειθαρχιας. Ολα τα μηλα που πεφτουν απο την μηλια επιβεβαιωνουν τον νομο του Νευτωνα. Η ισχυς του ειναι καθολικη και αδιαμφισβητητη. Με τον ιδιο τροπο η ψυχαναλυση αναγορευει το κυριαρχο πνευμα μιας εποχης σε νομο. Ομως εδω, σε μια συναντηση που προσβλεπει σε ενα καποιο ανοιγμα, σε μια καποια απελευθερωση, το κυριαρχο δεν ειναι και το αληθινο. Τουτο εχει να ιχνηλατηθει σε δρομους απομερους και αγνοημενους. Εχει τυχει να με ρωτησουν: "Μα ετσι δεν κανουν ολοι;" και να απαντησω "Ακομα κι αν ολοι το εκαναν ετσι, εγω παλι το ιδιο θα σας ελεγα!"
Στο κλιμα της κοινωνιας της πειθαρχιας διαμορφωνεται το "οιδιποδειο": Η ψυχαναλυτικη θεωρια ειναι δομημενη επανω στο νομο της εκδικησης, οπου η αγαπη του γιου προς τη μητερα προκαλει τον "ευνουχισμο" του εκ μερους του πατερα και τουτος παλι το "φονο" του πατερα απο τον γιο, ακομα κι αν ολα συμβαινουν, οπως λεγεται, "συμβολικα".
Ο Οιδιποδας του Σοφοκλη
Ας δουμε το δραμα του Οιδιποδα με τα ματια, οχι μιας μεταγενεστερης εποχης, αλλα του ιδιου του Σοφοκλη. Στην "Αντιγονη" η αδελφη της Αντιγονης Ισμηνη, μιλωντας για τον δυσκλεή, τον δυσμοιρο πατερα τους, λεει οτι γι’ αυτον: μήτηρ καὶ γυνή, διπλοῦν ἔπος [στ. 53]. "Μητερα" και "γυναικα" ειναι διπλοῦν ἔπος, διπλο ονομα. Η μητερα ειναι για τον ιδιο ανθρωπο και γυναικα, η γυναικα ειναι για τον ιδιο ανθρωπο και μητερα. Για τους Αρχαιους κυρια πηγη των κακων ειναι αυτο που με μια λεξη θα μπορουσαμε να αποκαλεσουμε "συγχυση". Πιασμενος στο διχτυ αυτης της συγχυσης σπαρταραει ο δυσκλεής Οιδιπους. Σε τουτο εγκειται το τραγικο του.
Πουθενα δεν υπαρχει ιχνος επιθυμιας. Θα μου πεις, η επιθυμια ειναι ασυνειδητη. Και θα σου πω, αυτο ειναι η αποθεωση τη αυθαιρεσιας.
Μια δυνατοτητα να δουμε τι συμβαινει εδω, οδηγει στην ιστορια του Οιδιποδα. Ο Οιδιποδας ζητα απο το μαντειο να μαθει για τους γονεις του. Ο χρησμος δεν του λεει ποιοι ειναι. Ομως του λεει οτι θα σκοτωσει τον πατερα του και θα παντρευτει τη μητερα του. Ο Οιδιποδας, για να αποφυγει τη μοιρα του, φευγει απο την Κορινθο, στην οποια ζουσε υιοθετημενος απο τον εκει βασιλια που νομιζε πατερα του, και πηγαινει στη Θηβα. Οδευει κατευθειαν προς τη μοιρα του. Και οχι μονο σκοτωνει τον πατερα του και παντρευεται τη μητερα του. Μεσα απο τις δικες του ερωτησεις, μεσα απο τον δικο του τροπο να ερμηνευει ο,τι ακουει, καταληγει να αναγνωρισει τον ενοχο - αυτον τον ιδιο.
Αραγε θα μπορουσε καπως ετσι να μας αφορα το Οιδιποδειο - οχι του Freud, αλλα του Σοφοκλη; Να υπογραμμιζει δηλαδη οτι εκει που εννοουμε να παιρνουμε την τυχη στα χερια μας, σκαβουμε οι ιδιοι τον λακκο μας; Ας το αποκαλεσουμε, το "αρχαϊκο οιδιποδειο". Θα το δουμε καθαροτερα σε μερικα παραδειγματα:
- Το λεγομενο "αιτημα" του ανθρωπου που απευθυνεται στον ψυχοθεραπευτη, δηλαδη η εικονα που εχει για τον τροπο με τον οποιο θα λυθει το προβλημα του. Ομως το αιτημα αναγκαστικα προκυπτει απο την ιδια νοοτροπια που εχει γεννησει και το προβλημα! Δεν οδηγει στη λυση του, αλλα ειναι μερος του προβληματος και η εκπληρωση του, αν ηταν καν δυνατη, θα εκανε το προβλημα ακομη οξυτερο.
- Εκεινος που κυριαρχειται απο την αναγκη της ασφαλειας θα καταληξει να εχει ματια μονο για ο,τι θα την διαταρασσει. Περιφρουρωντας την ασφαλεια ζει σε διαρκη ανασφαλεια.
- Εκεινος που θελει τον συντροφο του "δικο του", τον θελει κτημα του, τον εκμηδενιζει ως Αλλον και, ακριβως ετσι, θα τον χασει - ειτε αυτος συνεχισει να μενει κοντα του χαμενος ως Αλλος, ειτε φυγει και χαθει για τα καλα.
- Εκεινος που λαχταρα για τους δικους του, γονεις, συντροφους, παιδια, να μην τους αγγιζει τιποτα στεναχωρο, θα κανει ανθρωπους δυσφορικους, ανικανοποιητους και δυσαρεστημενους.
- Η επιστημονικη ερευνα και η χιμαιρα μιας εξαντλητικης εξηγησης του κοσμου: Χρονια, αιωνες τωρα η καθε απαντηση που δινεται δεν ησυχαζει, αλλα γεννα πολλαπλασια ερωτηματα.
- Η κατακλυσμικη πληθωρα των πληροφοριων που αντι για μεγαλυτερη καθαροτητα, τελικα αρρωσταινει: Information Fatigue Syndrome.
- Η δυναμη ειναι δυναμη μονο οταν συνεχως υπερβαινει τον εαυτο της, οταν γινεται μεγαλυτερη. Το ιδιο συμβαινει με την εξουσια και τον πλουτο. Στον αυχενα αυτων των ανθρωπων δεν απλωνεται μαξιλαρι, αλλα επικρεμαται η δαμοκλειος σπαθη της αδυναμιας, της υποτελειας, της φτωχειας. (Καποτε, και πολυ πριν απο την οικονομικη κριση, στη Χαλκιδικη ενας αντρας καθοτανε μεσα στο αυτοκινητο του, μια Jaguar, και τραγουδουσε με παθος: "... στη Δραπετσωνα πια δεν εχουμε ζωη …")
- Η ιδια μοιρα διεπει τις φουσκες των ακινητων και των υπερακτιων συναλλαγων, την χιμαιρα της ευμαρειας, το πλανερο παραμυθι ενος τελικου εφησυχασμου, που καποτε θα θαψει τον πλανητη κατω απο τα ιδια του τα σκουπιδια.
Το μετρο του Απροσπελαστου Απαρακαμπτου
Ανηκει στην μοιρα του αγοριου να γνωριζει την γυναικα κατα κανονα για πρωτη φορα στο προσωπο της μητερας του. Και πως γνωριζει τη γυναικα στο προσωπο της μητερας του; Απο το ζωντανο της παραδειγμα: Βλεπει τη μητερα, απεναντι στο πατερα να μην ειναι μητερα αλλα γυναικα. Και παλι, αυτη η γυναικα, η πρωτη γυναικα που γνωριζει στον κοσμο, ειναι η μονη η οποια δεν μπορει να ειναι δικη του γυναικα - ειναι δικη του μητερα, ομως γυναικα του πατερα του. Για το παιδι δεν μπορει να ειναι και δικη του γυναικα, να εχει "διπλο ονομα". (Το αντιστροφο ισχυει βεβαιως για το κοριτσι).
Για το αγορι η μητερα ως γυναικα, για το κοριτσι ο πατερας ως αντρας, ειναι συναμα απροσπελαστοι και απαρακαμπτοι.
Ομως τα παιδια αναγνωριζουν και στον εαυτο τους τον αντρα και τη γυναικα απο την σταση των γονιων απεναντι τους, καθως αυτοι δεν μπορει να βλεπουν τα παιδια μονο ως παιδια, αλλα στο αγορι βλεπουν και τον εκκολαπτομενο αντρα, στο κοριτσι βλεπουν και την εκκολαπτομενη γυναικα. Και παλι ορθωνεται ο απαγορευτικος τοιχος του "διπλου ονοματος": για τη μητερα ο γιος ειναι ο αντρας που ποτε δεν θα γινει δικος της, για τον πατερα η κορη ειναι η γυναικα που ποτε δεν θα γινει δικη του.
Τα παιδια, το αγορι ως αντρας για τη μητερα, η κορη ως γυναικα για τον πατερα, ειναι συναμα απροσπελαστα και απαρακαμπτα.
Οροι της ψυχαναλυτικης πρακτικης
Οπως ειπωθηκε, η πρακτικη της ψυχαναλυσης προηγειται της θεωρητικης της παραστασης. Θα το δουμε με μια συντομη αναφορα σε ο,τι κατεληξε να αποκαλειται "ελευθερος συνειρμος".
Ελευθερος συνειρμος
Η εννοια του ελευθερου συνειρμου αρχικα διαμορφωνεται στις "Μελετες επι της υστεριας" απο το 1895, και μαλιστα εξελικτικα στα περιστατικα που αναφερονται εκει. Το παλαιοτερο ειναι η Anna O, που κουραρεται απο τους Breuer και Freud σχεδον αποκλειστικα με υπνωση. Στο χρονολογικα δευτερο περιστατικο, την Emmy N., ο Freud εφαρμοζει την υπνωση μονος του. Στις κουβεντες που γινονται πριν και μετα, ο Freud παρατηρει οτι οσο αδιαφορες και να φαινονται, περιεχουν
την σχεδον πληρη αναπαραγωγη των αναμνησεων και νεες εντυπωσεις απο την τελευταια μας συνομιλια που την επηρεασαν, και συχνα τελειως απροσμενα επεκτεινεται σε παθογονες ενθυμησεις τις οποιες εκφραζει χωρις να της ζητηθουν. Ειναι σαν να ειχε ιδιοποιηθει τον τροπο μου και χρησιμοποιει την φαινομενικα αβιαστη και τυχαια συνομιλια για να συμπληρωνει την υπνωση.
Ακομη:
Η ομιλια πριν απο την υπνωση αποκτα ολο και μεγαλυτερη σημασια.
Και ακομη για την Emmy N:
Και τωρα μου ειπε με εντονη δυσφορια να μην ρωτω συνεχως απο που ερχεται αυτο κι εκεινο αλλα να την αφηνω να μιλησει για ο,τι εχει να μου πει.
Το επομενο περιστατικο, η Elisabeth R, φαινεται πως δεν πεφτει στην υπνωση. Ο Freud εφαρμοζει την μεθοδο του γαλλου ψυχιατρου Hippolyte Bernheim:
ακουμπησα το χερι μου στο μετωπο της, για να διαλογιστει, και για δες, τελικα τα αφηγηθηκε ολα.
Ο Freud απλα ζητησε "μονο συγκεντρωση" και συστησε την υπτια θεση και το εκουσιο κλεισιμο των ματιων ως μεσα για να επιτευχθει αυτη η "συγκεντρωση". Ο ιδιος ο Freud εκπλησσεται απο το αποτελεσμα. Στις "Μελετες επι της υστεριας" μιλα για εναν τροπο "τον οποιο αργοτερα προηγα σε μεθοδο και εισηγαγα σκοπιμα". Στην "Ερμηνεια των ονειρων" μιλα για μια νεα μεθοδο, τις "αυτοαναδυομενες σκεψεις". Σ' αυτο το εργο γραφει:
Επιδιωκουμε σ' αυτον δυο πραγματα, μια τονωση της προσοχης του για ψυχικες αντιληψεις και εναν αποκλεισμο της κριτικης με την οποια κατα τα αλλα συνηθιζει να βλεπει τις σκεψεις που αναδυονται.
Προς το τελος του εργου ερχεται πλεον η ονομασια, και η θεωρητικη κατασκευη, για την νεα μεθοδο: "ελευθερος συνειρμος". Ας δουμε τωρα αυτο που ο Freud συστηνει στους ασθενεις του οπως ακουγεται στην ωρα της συνεδριας, δηλαδη χωρις την μεταγενεστερη αναγορευση του σε μεθοδο εξερευνησης του ασυνειδητου. Ο αναλυομενος, γραφει ο Freud,
δεν πρεπει να μας ανακοινωνει μονο αυτα που λεει σκοπιμα και προθυμα [...] αλλα και ο,τι αλλο του παρεχει η αυτοπαρατηρηση του, ο,τι του ερχεται στον νου, ακομη και αν του ειναι δυσαρεστο να το πει, ακομη και αν του φαινεται ασημαντο η ακομα κι ανοητο.
Δεν ειναι καλεσμα σε μια αυτιστικη λογοδιαρροια. Ειναι καλεσμα σε μια φιλικοτητα, στην οποια ολα τα ετεροκλητα που αφορουν καποιον συνυπαρχουν ελευθερα. Και αυτη η φιλια, ελευθερη συνυπαρξη, στον βαθμο που κανεις θα εξοικειωθει, θα εγκλιματιστει σ' αυτην, ειναι και το ιαματικο.
Ομως αυτο το καλεσμα εχει νοημα μονο στον βαθμο που ο καλων ηδη εμφορειται απο αυτην την φιλικοτητα. Τοτε ο καθενας δανειζει στον αλλο το στομα και την φωνη του. Η συνεδρια γινεται, ιδανικα, ερωτικη συναντηση.
Μεταβιβαση
Στο "Αποσπασμα μιας αναλυσης της υστεριας" απο το 1901 ο Freud γραφει:
Τι ειναι οι μεταβιβασεις; [...] Μια ολοκληρη σειρα πρωιμοτερων, ψυχικων βιωματων ξαναζωντανευει, οχι ως παρελθουσα αλλα ως επικαιρη σχεση με το προσωπο του ιατρου.
Οπως ο ορος "ελευθερος συνειρμος", ετσι και η "μεταβιβαση" ειναι τιτλος μιας εξηγησης. Αυτη κανει λογο για μεταβιβαση συναισθηματων κτλ. απο τους γονεις στον θεραπευτη. Δεν ειναι ονομα διοτι δεν ονομαζει ενα πραγμα. Το πραγμα μενει αφανες. Εχει εξαρχης καταχωθει κατω απο την εξηγηση του. Ομως το ξεχναμε. Μιλαμε για τη "μεταβιβαση" οπως μιλαμε για το ποτηρι που εχω μπροστα μου η για την αγαπη που εχω για τη γυναικα μου η για την ενοχληση που μου προξενει ο γειτονας.
Αν προσεξουμε καλυτερα το τι συμβαινει εδω, θα δουμε οτι σε τετοιες στιγμες ο αναλυομενος αποτεινεται σε μια υβριδικη μορφη. Ενας εικαστικος θα την απεδιδε με χαρακτηριστικα τοσο του αναλυτη οσο και π.χ. του πατερα του.
Ο πελατης μας δεν μας μεταβιβαζει τιποτε. Ομως πολλες φορες, οταν μας αποτεινεται, η φωνη του, αν την προσεξουμε, δεν αποτεινεται σ' εμας, η μονο σ' εμας, αλλα και σε καποιον αλλο, διπλα μας, πισω μας, περα μακρια. Ποιον; Η ψυχοθεραπεια καλειται να τον φανερωσει, και να καταδειξει την συγχυση και την πλανη του, εφοσον δεν γνωριζει σε ποιον πραγματικα αποτεινεται.
Κι ακομα εμεις, ως θεραπευτες, χρειαζεται ν' αναρωτιομαστε και να εχουμε οξυμμενο το αισθητηριο: οταν μιλουμε στον πελατη μας, αποτεινομαστε πραγματι σ' αυτον, και μονο σ' αυτον; Και μπορουμε ν' αναρωτηθουμε γενικοτερα: Οταν οι ανθρωποι μιλουν μεταξυ τους, μιλουν πραγματι σ' αυτον στον οποιον καθε φορα αποτεινονται;
Freud:
Ο,τιδηποτε διαταρασσει την προοδο της [θεραπευτικης] εργασιας, ειναι αντισταση.
Η "αντισταση" ειναι, με τον ενα η τον αλλο τροπο, καθε παραβιαση του λεγομενου "βασικου κανονα", δηλαδη της συστασης στον ασθενη να ακολουθει τον "ελευθερο συνειρμο" του. Μορφες των αντιστασεων ειναι πολλες και ποικιλλες: να ξεχνας μια συνεδρια, να σε παιρνει ο υπνος, να σωπαινεις, να φλυαρεις, να διαφωνεις με τις ερμηνειες, να συμφωνεις με τις ερμηνειες σαν καλο παιδι, να μιλας σαν να δινεις αναφορα, να διακοπτεις την ψυχαναλυση.
Οπωσδηποτε ολα αυτα συμβαινουν. Ομως ποτε εννοουνται ως αντισταση; Οταν ο βασικος κανονας ανακοινωνεται ως εντολη. Οταν διατυπωνεται μεσα απο μια θεση εξουσιας. Μονον εκει που υπαρχει εξουσια υπαρχει και αντισταση.
Αν θυμηθουμε οτι το ζητουμενο του "ελευθερου συνειρμου" ειναι μια υποθεση κοινη μας, τοτε ο βασικος κανονας δεν ειναι εντολη. Ολα τα παραδειγματα "αντιστασης" που αναφερθηκαν ειναι πραγματα που ανηκουν στην συναντηση μας και καλως εχουν τον χωρο τους. Εαν καλουμαστε να ανταποκριθουμε σ' αυτο που ερχεται καθε φορα, τοτε θα ανταποκριθουμε και σε περιστασεις οπως οι παραπανω. Και τουτο ειναι δυνατο οταν εχουμε αποποιηθει, ερχομαι στα λογια του ιδιου του Freud, καθε "θεραπευτικη φιλοδοξια", οταν φυγουμε απο την παρασταση του πως πρεπει να πορευεται μια θεραπευτικη συναντηση.
Καποιες φορες η "αντισταση" ονομαζει περιστασεις οπου δεν επικοινωνουμε. Θα το ονομαζαμε "αντισταση" αν αποδιδαμε την μη επικοινωνια μας στην ψυχικη διαταραχη του πελατη μας, και σε προθεση του. Ομως η μη επικοινωνια μας αφορα και τους δυο. Ειναι κοινη μας υποθεση και ειμαστε και οι δυο βουτηγμενοι στις ομιχλες της. Μονο απο εκει μεσα, και με την τεχνη μας, θα μπορεσουμε ισως να φτασουμε σ' ενα ξανοιγμα.
Μηχανισμοι αμυνας
Στο "Η δυσφορια στον πολιτισμο" ο Freud γραφει:
Η ζωη, οπως την εχουμε επιφορτιστει, ειναι δυσκολη για μας, μας φερνει υπερβολικους πονους, απογοητευσεις, αλυτα ζητηματα. Για να την αντεξουμε, δεν μπορουμε να κανουμε χωρις παρηγορητικα μεσα. (...) Τετοια μεσα υπαρχουν ισως τριων ειδων: δυνατες αποσπασεις, που μας κανουν να υποβαθμιζουμε το βασανο μας. Υποκαταστατες ικανοποιησεις, που το ελαττωνουν, ναρκωτικες ουσιες, που μας αναισθητοποιουν γι' αυτο. Ενα κατι αυτου του ειδους ειναι απαραιτητο.
Ο Freud εκπροσωπει τον ανθρωπο του πονου, τον homo dolorosa. Φαινεται και σχεδον σε ολες τις φωτογραφιες του: συνοφρυωμενος, αγελαστος, βαρυς. Το βασανο της ζωης τον λυγιζει. Το υποφερει. Αναπτυσσει μια περα για περα αμυντικη σταση: επινοει τροπους που κανουν την πραγματικοτητα υποφερτη - υποβαθμιζοντας, ελαττωνοντας, αναισθητοποιωντας, δηλαδη τελικα στρεβλωνοντας την. Η αμυντικη σταση του homo dolorosa επιδιωκει ακριβως την φυγη απο τον πονο, την απαλυνση του. Το τιμημα ειναι η στρεβλωση της πραγματικοτητας. Αυτο το κλιμα ειναι που επινοει και θεσπιζει τους "αμυντικους μηχανισμους".
Ο πονος δεν ειναι ψυχολογικοποιημενο συναισθημα. Στον πονο διανοιγεται ενα χασμα, ο πονος ειναι σχισμα, π.χ. ο πονος του χωρισμου - χωρισμου απο μια απομακρυνση, απο εναν θανατο, χωρισμου απο δυνατοτητες που δεν πραγματωθηκαν και που ειναι πλεον πολυ αργα γι' αυτες. Οι αμυντικοι μηχανισμοι που θα υποβαθμισουν, θα ελαττωσουν τον πονο, θα αναισθητοποιησουν απ' αυτον, δεν θα ξεκανουν τον χωρισμο. Θα σε φερουν σε εναν τοπο του βασανιστικου και-ναι-και-οχι στον οποιο μπορεις να βολοδερνεις μια ζωη πεφτοντας ξανα και ξανα πανω σε τοιχους.
Το τιμημα της απαλυνσης του πονου μεσω των αμυντικων μηχανισμων, της απωθησης, της εξιδανικευσης, της εκλογικευσης, της μεταθεσης, της προβολης, της αρνησης κλπ. ειναι η στρεβλωση της πραγματικοτητας και η συγχυση. Τα λεγομενα "προβληματα" δεν εχουν να κανουν με τα καλα και τα κακα που θα μας ερθουν αλλα με το οτι, προσκολλημενοι στην ολεθρια ιδιοτελεια της "αρχης της αρεσκειας", κυνηγαμε τα μεν, αποποιουμαστε τα δε επιστρατευοντας αμυνες που θα αποβουν τοξικες. Οι λεγομενοι "αμυντικοι μηχανισμοι" δεν ειναι προστασια και λυση αλλα καταρα.
Στον πονο κανεις πετιεται εξω απο το αυταρεσκο κλεισιμο στον εαυτο του, απο την αυτοερωτικη του εσωτερικοτητα και ανοιγεται για τον Αλλο, για το Αλλο που αποχωρησε. Διχως τον πονο διαιωνιζεται βασανιστικα το ιδιο, το οικειο, η συνεχεια. Ο πονος, και μονον αυτος, θα σε αποσπασει απο τον εγκλωβισμο στα συνηθισμενα, που δεν υφιστανται πια, και θα προσφερει την εμπειρια του ανοιγματος για το Αλλο. Αυτο το Αλλο θα ερχονταν, μεταξυ αλλων, με τον ενστερνισμο του οχι-πια, του ποτε-πια.
Στον πονο ειναι ολα κρυσταλλινα. Ο πονος δεν επιζητει την φυγη σε αμυντικους μηχανισμους. Αντεχει την απ-ουσιαση του οχι-πια, αλλα και του οχι-ακομη ως αυτου τουτου. Μονον ετσι ουσιωνεται το απον ως απον και διανοιγεται πραγματι το πεδιο για το παρον χωρις τα παρασιτα του και-ναι-και-οχι, ως καθαρη εμπειρια. Ο Heidegger ειναι που εννοει την εμπειρια μεσα απο αυτην την συνθηκη:
Η εμπειρια [...] στην ουσια της ειναι ο πονος στο οποιο αποκαλυπτεται το ουσιαστικα αλλοτριο των οντων ως προς το συνηθες.
Το σχισμα του πονου ειναι ανοιγμα, φερνει σε μιαν αλλη καθαροτητα διοτι το Οχι που τον τρεφει κρατα παρελθον (οχι-πια), παρον και μελλον (οχι-ακομα) μαζι, ως χωριστα. Ειναι η πληγη, γραφει ο Elias Canetti, που γινεται πνευμονας και διαμεσου του ανασαινεις. Απο μια αποψη η ψυχοθεραπεια θα ηταν η αργη και πολυδαιδαλη μαθητεια στον πονο.
Απωθηση
Θεωρειται ως η μητερα των "αμυντικων μηχανισμων". Καθε αμυντικος μηχανισμος ενεχει ενα στοιχειο απωθησης. Ο ορος "απωθηση" ειναι μια λεξη για την υποτιθεμενη διαδικασια που λαμβανει χωρα στο ξεχασμα, και συνιστα μια εξηγηση του, μια απαντηση στο "Γιατι ξεχασα;". Η απαντηση ειναι: "Το απωθησες".
Για το ξεχασμα γινεται λογος στα "Σεμιναρια του Zollikon":
Αναγκαιο για την κατανοηση ειναι το βλεμμα για το ειναι-στον-κοσμο. Οταν κανεις ειναι καθηλωμενος σε παραστασεις υποκειμενου-αντικειμενου, το ξεχασμα εκλαμβανεται ως ενα οχι πλεον συλληπτο υπολειμμα στον εγκεφαλο: ακριβως οχι ως κατι που λανθανει.
Ο Nietzsche λεει στο "Morgenröthe" (ν. 126): "Το οτι υπαρχει ενα ξεχασμα, δεν εχει αποδειχθει ακομη. Αυτο που γνωριζουμε ειναι μονο οτι η επαναθυμηση δεν ειναι στο χερι μας. Σ' αυτο το κενο της δυναμης μας θεσαμε προσωρινα εκεινη την λεξη 'ξεχνω': σαν να υπαρχει και μια ικανοτητα ακομη στο ευρετηριο. Μα τι ειναι τελικα στο χερι μας!"
[...]
Boss: Συμφωνα με την ψυχαναλυτικη θεωρια ομως, το οτι μια γυναικα, φευγοντας απο το δωματιο ενος γνωστου, αφηνει π.χ. την τσαντα της, εκφραζει την ασυνειδητη επιθυμια να μπορει να ξαναγυρισει εκει. Πως πρεπει να περιγραφει φαινομενολογικα ενα τετοιο ξεχασμα;
Heidegger: Στο ξεχασμα της τσαντας δεν υπαρχει καμια υποσυνειδητη σκοπιμοτητα. Πολυ περισσοτερο, φευγει τελειως αλλιως απ' ο,τι εφυγε απο τον κομμωτη. Ακριβως επειδη ο αντρας που επισκεφτηκε δεν της ειναι αδιαφορος, φευγει ετσι ωστε φευγοντας ειναι ακομη, και τωρα περισσοτερο απο ποτε, εκει. Επειδη φευγοντας ειναι ακομη στον αντρα, η τσαντα δεν ειναι καθολου εδω. Φευγοντας ετσι, η τσαντα μενει, επειδη οσο ακομη ηταν στο δωματιο ηταν τοσο πολυ στον φιλο της, ηδη η τσαντα διολου δεν ηταν εκει.
Εδω το που πηγαινε δεν υπαρχει καθολου.
Εαν η ιδια γυναικα ειχε φυγει απο καποιον αδιαφορο για να παει στην αγορα, τοτε δεν θα ειχε ξεχασει την τσαντα αλλα θα την ειχε παρει μαζι της γιατι η τσαντα ανηκει στην αγορα, και σ' αυτην την αναφορα η γυναικα θα βρισκοταν πραγματικα. Εδω υπαρχει μονο το οτι πηγαινει στην πολη. Το οτι ηταν στον αδιαφορο γνωστο εχει τακτοποιηθει.
Το θεμα της ασυνειδητης σκοπιμοτητας ειναι, απεναντι στην φαινομενολογικη ερμηνεια, μια εξηγηση. Η εξηγηση αυτη ειναι μια καθαρη υποθεση. Με κανενα τροπο δεν προαγει την κατανοηση του ιδιου του φαινομενου του αφηματος [της τσαντας].
Στην φροϋδικη υποθεση το αφημα [της τσαντας] απομονωνεται σαν ενα δεδομενο, και τωρα τουτο πρεπει να εξηγηθει. Ενα τετοιο δεδομενο αφηματος το διαπιστωνουμε απεξω. Η ιδια η γυναικα δεν την αφηνει ασυνειδητα, γιατι η τσαντα δεν υπαρχει καθολου, και κανεις μπορει ν' αφησει κατι που υπαρχει.
Ας μείνουμε στην περιγραφή της κατάστασης. Όταν κάποια στιγμή η γυναίκα συνέλθει, δηλαδή διαπιστώσει πως όντως έχει φύγει από το δωμάτιο, θα δει ότι η τσάντα της λείπει. Τότε, αυτήν την έλλειψη, θα την πει, κι εμείς μαζί της, "ξέχασμα", να το κενό για το οποίο μιλά ο Freud, κι αυτό το "ξέχασμα" θα το παραστήσουμε ως "ψυχική ενέργεια", θα το "εντάξουμε σε μια καταδείξιμη συσχέτιση", δηλαδή θα το παραστήσουμε ως έργο και διεργασία, π.χ. με την ψυχαναλυτική ερμηνεία όπου το ξέχασμα "εκφράζει την ασυνείδητη επιθυμία να μπορεί να ξαναγυρίσει εκεί". Στην ψυχαναλυτικη θεωρηση τιποτα, και κανενα ξεχασμα, και κανενας λογος δεν ησυχαζει στον εαυτο του. Παντου αποδιδεται μια προθεση.
Τι μπορουμε να πουμε εδω; Η γυναικα στο δωματιο του φιλου της ειναι μια αλλη απο αυτην που θα κυκλοφορησει στην αγορα [και οχι "ηταν στον αντρα"]. Η τσαντα δεν υπαρχει γιατι αυτη η αλλη δεν εχει τσαντα, δεν κυκλοφορει, ειναι κουρνιασμενη, και παραμενει ετσι και οταν ανοιγει την πορτα. Φευγει αλλα φευγει ως εκεινη που βρισκεται κουρνιασμενη στον φιλο της. Φευγει σαν υπνοβατης.
Αυτο, αν ηταν σε αναλυση, θα το αναγνωριζε. Κι εμεις θα μπορουσαμε να το δουμε και να το πουμε, εφοσον δεν ειμασταν εγκλωβισμενοι στην ιδεα της μιας και μονης ταυτοτητας. Και ακομη θα μπορουσαμε να μιλησουμε μαζι της για την σχεση των "δυο" γυναικων μεταξυ τους, καθως και για πολλα αλλα.
Κι εδω εχω τον πειρασμο να μοιραστω μαζι σας, ξεκουδουνα, μια φραση της συγχρονης αγγλιδας ποιητριας Alice Oswald που διαβασα προσφατα:
It’s good to remember how to forget. / Ειναι καλο να θυμασαι πως να ξεχνας.
Και αλλου:
The whole art of everything, whether it’s living or reciting or writing, is about forgetting yourself. Once you’ve forgotten yourself, you are okay.
Ολη η τεχνη για ο,τιδηποτε, ειτε για τη ζωη, ειτε την απαγγελια, ειτε το γραψιμο, ειναι να ξεχνας τον εαυτο σου. Απο την ωρα που εχεις ξεχασει τον εαυτο σου, εισαι ΟΚ.
Προβολη
Στο "Λεξιλογιο της Ψυχαναλυσης" των Laplanche και Pontalis διαβαζουμε:
Λειτουργια μεσω της οποιας το υποκειμενο εκβαλλει απο τον εαυτο του και εντοπιζει στους αλλους (προσωπα η πραγματα) ιδιοτητες, συναισθηματα, επιθυμιες, η ακομη και "αντικειμενα" που παραγνωριζει η αρνειται στον εαυτο του.
Παραδειγμα, αυτο που ο Freud αποκαλει "προβλητικη ζηλοτυπια":
το υποκειμενο αμυνεται απεναντι στις δικες του επιθυμιες απιστιας καταλογιζοντας την απιστια στον συντροφο του: αποσπα ετσι την προσοχη του απο το ασυνειδητο του, την μεταθετει στο ασυνειδητο του αλλου και μπορει να επιδειξει εντονη οξυδερκεια σε ο,τι αφορα τον αλλο, παραγνωριζοντας ο,τι αφορα τον εαυτο του.
Freud:
Υπαρχει μια ταση να τις χειριστει [τις ασυνειδητες διεγερσεις] σαν να δρουσαν οχι απο το εσωτερικο αλλα απο το εξωτερικο, ετσι ωστε να καθισταται δυνατο να δρασει η ασπιδα εναντια στα ερεθισματα ως μεσον αμυνας εναντιον τους. Αυτη ειναι η προελευση της προβολης.
Και εδω παλι, ο ορος "προβολη" δεν αφορα το φαινομενο, π.χ. τον ζηλοτυπο αντρα, αλλα την εικαζομενη διαδικασια. Ειναι μια εξηγηση, απαντηση στην ερωτηση "Γιατι ζηλευει;" η οποια απαντηση, καθοτι βρισκεται "περαν της αμεσης εμπειριας", παραμενει κατασκευη.
Τι συμβαινει εδω οπου, ο ζηλοτυπος ανδρας, χωρις σχετικα σημαδια απο την γυναικα του, υποψιαζεται και το αρσενικο κουνουπι; Ειναι σαν να φορα γυαλια ηλιου με φακους που χρωματιζουν καθε αρσενικο ον ετσι που να φανταζει στην γυναικα του σαγηνευτικο.
Και η ζηλεια; Εδω ειναι η γλωσσα που μας δινει μια κατευθυνση. Ο ζηλωτης, π.χ. ο ζηλωτης του Χριστου, ειναι αυτος που επιδιωκει να κανει μια ζωη ολοϊδια με αυτην του Χριστου. Ο ζηλοφθονος αντρας ειναι ο ματαιωμενος και βασανισμενος ζηλωτης που δεν βλεπει την γυναικα του σαγηνευμενη απ' αυτον οπως φανταζεται οτι σαγηνευεται απο το αντικειμενο των υποψιων του. - Φυσικα ολα αυτα δεν συνιστουν μοντελο ερμηνειας του φαινομενου της ζηλειας. Ειναι ενα ενδεχομενο που εδω παρουσιαζεται ως παραδειγμα και μονον.
Σε μιαν αλλη οπτικη: Το φαινομενο που παρασταινεται ως "προβολη" συνιστα την εκαστοτε προκαταληψη, συμφωνα με την οποια μας εμφανιζονται τα πραγματα. Δειτε για παραδειγμα το "προβλητικο" τεστ Rorschach.
Κηλιδες στις οποιες ο καθενας, αναλογα με την προκαταληψη του, θα δει την μια μορφη, η την αλλη. Με τον ιδιο τροπο π.χ. μια γυναικα σε καποια ματια ειναι κουκλα και σε καποια πανουκλα. Οσο εντονοτερη η προκαταληψη, τοσο περισσοτερο μονοσημαντος γινεται ο κοσμος, τοσο περισσοτερο κανεις βυθιζεται σε καποιας μορφης παρανοια.
Συμφωνα με την Αμερικανικη Ψυχολογικη Ενωση η προβλητικη ταυτιση στην ψυχαναλυση ειναι
αμυντικος μηχανισμος στον οποιο το ατομο προβαλλει ποιοτητες απαραδεκτες για τον εαυτο του στο αλλο προσωπο, και αυτο το προσωπο εσωτερικευει τις ποιοτητες που προβληθηκαν και πιστευει οτι χαρακτηριζεται απ' αυτες καταλληλα και δικαιωματικα.
Παραδειγμα ενος θεραπευτη:
Αισθανθηκα την προοδευτικη εξωθηση της εσωτερικευμενης μητερας του προς εμενα, οχι σαν θεωρητικη κατασκευη αλλα στην πραγματικη εμπειρια. Ο τονος της φωνης μου αλλαξε, εγινε υψηλοτερος με την διακριτη ποιοτητα της αρχαϊκης μητερας.
Τι συμβαινει εδω; Ο καθενας που ερχεται σ' εμας εχει, μεσα απο το δικο του ιδιαιτερο υφος, εναν ιδιαιτερο τροπο επικοινωνιας μαζι μας, π.χ. ο ανθρωπος του παραπανω παραδειγματος αποτεινεται, ισως παντου, σε μια μητρικη μορφη. Ενας αλλος μπορει να ειναι ετοιμος για καυγα. Μια αλλη μπορει να σαγηνευει. Ενας αλλος μπορει να παρουσιαζεται σαν αναξιος σημασιας. Αν τσιμπησουμε και μπουμε στον τροπο τους, συμβαινει αυτο που οι ψυχαναλυτες θα αποκαλουσαν "προβλητικη ταυτιση".
Ομως υπαρχει και μια αλλη οπτικη σ' αυτο το φαινομενο, και αυτη αφορα τον θεραπευτη. Διοτι ιαματικο ειναι το ζωντανο του παραδειγμα. Μια θεραπευτικη συναντηση θα ευτυχησει στον βαθμο που η συνομιλια μας θα εγκλιματιστει σ' αυτο το κλιμα.
Και σε τι θα συνιστατο εδω το ζωντανο του παραδειγμα; Ο πελατης μου θα με δει και θα μου φερθει σαν πατερα, φιλο, εραστη κλπ. Στην προβλητικη ταυτιση τσιμπαω και μπαινω ο ιδιος στο παιχνιδι ως πατερας, φιλος, εραστης. Ομως, και εδω βρισκεται η ιδιαιτεροτητα της ανταποκρισης του θεραπευτη: ουτε ακριβως ταυτιζομαι ετσι που να γινω πατερας, φιλος, εραστης, ουτε τα απαρνουμαι και τα αποδιωχνω. Περιερχομαι σ' εκεινη την σταση που γνωρισαμε στο ονομα του Απροσπελαστου Απαρακαμπτου: με την ιδια δεκτικοτητα, με την ιδια τρυφεροτητα με την οποια ο πατερας στεκει απεναντι στην κορη, ως ο πρωτος αντρας που ποτε δεν μπορει να ειναι αντρας της, και η μητερα στον γιο της, ως η πρωτη γυναικα που ποτε δεν μπορει να ειναι γυναικα του, ειμαι ακριβως εκεινος ο πατερας, φιλος, εραστης που ποτε δεν μπορει να υπεισελθει σε μια τετοια σχεση μαζι του.
Ενα αλλο προβληματικο στοιχειο της λεγομενης "προβλητικης ταυτισης", οπως γενικα των αμυντικων μηχανισμων, περαν του οτι και εδω το ονομα ειναι επεξηγηματικο, δηλωτικο μιας διεργασιας, ειναι το οτι ανελισσονται στην σφαιρα της διυποκειμενικοτητας: Δικο μου, δικο σου. Δεν εχουν ακουσει ακομα τον λογο του Γιωργου Σεφερη
Ειναι παιδια πολλων ανθρωπων τα λογια μας
Ειναι κι αυτο μια εκφραση για το Συνειναι. Και το Συνειναι ειναι ονομα για ο,τι μας αφορα ως ανθρωπους και παρασταινεται ως "προβλητικη ταυτιση".
Τιποτα δικο μου, τιποτα δικο σου. Θεμα γινεται οταν καποια απο αυτα τα λογια, π.χ. του πατερα, της μητερας, των δασκαλων, της κοινης γνωμης καθιστανται κυριαρχικα και αξιωνουν να σε εξουσιαζουν, σαν να σου ελεγαν: "Εισαι δικος μου". Εδω το ζητουμενο θα ηταν το λυσιμο απο τα δεσμα αυτης της εξουσιας, οχι για να βρεις το δικο σου, αλλα για να αφεθουν τα λογια σου να ειναι λογια πολλων ανθρωπων.
Επιλογος
Στην "Αυτοπαρουσιαση" του ο Freud γραφει για τους παλιους του δασκαλους:
Μου ειχαν πει περισσοτερα απ' οσα οι ιδιοι γνωριζαν κι ηταν προθυμοι να εκπροσωπησουν.
Ισως ο ιδιος ο λογος του Freud κρυβει περισσοτερα απο οσα ο Freud γνωριζε και ηταν προθυμος να εκπροσωπησει. Ισως γι αυτο μπορει ο Freud να ειναι και σημερα για μας ενας δασκαλος.