Η ψυχαναλυτικη ερμηνεια ως σωμα εν τω γεννασθαι

Το 1965 ο Martin Heidegger, σε ενα σεμιναριο στη Ζυριχη, κανει μια συντομη αναφορα στο σωμα. Εκει μιλα για την διαφορα του σωματος ως φυσικου σωματος, το οποιο τελειωνει στην επιδερμιδα, απο το ζωντανο σωμα, για το οποιο οι Γερμανοι εχουν μια ιδιαιτερη λεξη, Leib. Στους Αρχαιους ονομαζεται Δέμας. Ας το αποκαλεσουμε 'βιοσωμα'. Ποια ειναι τωρα τα ορια του βιοσωματος; Heidegger:

Καθομαι εδω στο τραπεζι και καταλαμβανω τον χωρο που περιβαλλεται απο την επιδερμιδα μου. Ομως τοτε δεν γινεται λογος για το εδω, που ειμαι, αλλα μονο για την θεση αυτου του φυσικου σωματος σ’ αυτο το σημειο. [...] Δειχνοντας με το δαχτυλο στο παραθυρο εκει περα, δεν τελειωνω στις ακρες των δακτυλων. Που ειναι λοιπον τα ορια του βιοσωματος; [...] Τα ορια του βιοσωματος ειναι ο οριζοντας [...] στον οποιο διαμενω. Γι’ αυτο και τα ορια του βιοσωματος μεταβαλλονται συνεχως με την μεταβολη της εμβελειας της διαμονης μου.

Οταν λοιπον δειχνω στο παραθυρο, το βιοσωμα μου εκτεινεται, περα απο τις ακρες των δακτυλων μου, μεχρις εκει. Αλλο παραδειγμα: 

βοτσαλο στη θαλασσα

Το βιοσωμα των παιδιων δεν τελειωνει στα ακροδακτυλα τους αλλα εκει που το βοτσαλο χτυπα το νερο, εκει που οι κυματισμοι απο την προσκρουση στο νερο χανονται. Τα παιδια, πετωντας βοτσαλα στο νερο, εμπειρωνται ακριβως αυτο το μαγευτικο, οτι το σωμα τους δεν τελειωνει στην επιδερμιδα τους. Γι' αυτο, μαγεμενα, παιζουν αυτο το παιχνιδι εμμονικα.

Τωρα ζωντανευουν παραξενα οι παρακατω στιχοι του Γιωργου Σεφερη απο το "Σαντορινη":

αφησε τα χερια σου αν μπορεις, να ταξιδεψουν 

εδω στην κοχη του καιρου με το καραβι 

που αγγιξε τον οριζοντα. (...)

αφησε τα χερια σου αν μπορεις, να ταξιδεψουν

και βουλιαξε.

Το ποιημα αναφερεται στην Νεκυια, στο καραβι του Οδυσσεα που φτανει στον Κατω Κοσμο. Τα χερια, δηλαδη το βιοσωμα, καλουνται να ταξιδεψουν, δηλαδη να φτασουν, μεχρις εκει, μεχρι τον τοπο των πεθαμενων.

Η φωνη. Οπως το σωμα μου εκτεινεται, ταξιδευοντας με το καραβι, η ακολουθωντας το βοτσαλο στην τροχια του, ετσι συμβαινει και με την φωνη μου, που τανυζει το σωμα μου, το βιοσωμα, μεχρις αυτον στον οποιο αποτεινομαι.

Ο ιαπωνας σκηνοθετης του θεατρου Toshiharu Takeuchi ανεπτυξε μια ασκηση γι' αυτο στο οποιο εγκειται καθε συνομιλια, οτι αποτεινεται καποιος σε καποιον. Σ' αυτην την ασκηση στεκονται δυο ανθρωποι αντικριστα. Ο Α αποτεινεται τον Β με μια συντομη φραση, π.χ. "Παμε στην καφετερια;", η: "Σημερα εισαι στις ομορφιες σου." Κατοπιν ο Β του γυριζει την πλατη, και ο Α αποτεινεται στην πλατη του Β. Οταν ο Β νοιωσει πως ο Α πραγματι του αποτεινεται, γυριζει και απαντα. Στην αρχη πολλοι δεν παρατηρουν τιποτα ιδιαιτερο, απλως γυριζουν και απαντουν. Ο δασκαλος, τους προτεινει ν’ ακουσουν τον Α να τους αποτεινεται ακομα μια φορα και να προσεξουν καλα, εαν πραγματι ο Α τους αποτεινεται. Και τοτε σιγα-σιγα οι μαθητευομενοι δειχνουν απορημενοι και δηλωνουν διαφορα, οπως:

- Μοιαζει σαν ο Α να μην αποτεινεται σ' εμενα αλλα σε καποιον διπλα μου. - Ο Α αποταθηκε σε καποιον που βρισκεται δυο-τρια βηματα πισω μου. - Ο Α αποταθηκε σε καποιον πανω και περα απ' το κεφαλι μου. - Η φωνη του Α δεν φτανει μεχρι εμενα. - Μου φανηκε πως ο Α μου αποταθηκε, μα δεν ειμαι τελειως σιγουρος.

Η ακομα, μεταξυ αλλων: - Η φωνη του Α αγγιξε την πλατη μου. - Αγγιξε το αυτι μου και πεταξε περα. - Γλιστρησε πανω στην πλατη μου. - Τωρα η φωνη του Α με χτυπησε δυνατα.

Κι εκεινοι που συμμετεχουν στην ασκηση ως παρατηρητες, παρατηρουν πως σιγα-σιγα μπορουν να βλεπουν τα ιχνη της φωνης. Αυτα πολλες φορες διαγραφουν μια καμπυλη και πεφτουν κατω. Διασπωνται σε διαφορες κατευθυνσεις. Πετυχαινουν τον στοχο και πετουν περα, προς τα εξω.

Ας επιχειρησουμε τωρα ν' αναγνωρισουμε το ετσι εννοουμενο βιοσωμα, εδω και τωρα. Σας μιλω, ομως μιλω στο μικροφωνο. Το σωμα μου εκτεινεται εως το μηχανημα που εχω μπροστα μου. Τωρα αφηνω το μικροφωνο. Με την φωνη μου, που τωρα μονο ακουτε πραγματικα, το σωμα μου εκτεινεται εως εσας. Το βιοσωμα μου εχει τα ορια του σ' εσας. Οριζεται απο εσας. Με το ακουσμα σας, που δεχεται την φωνη μου, το σωμα σας εκτεινεται εως εμενα. Το βιοσωμα σας εχει τα ορια του σ' εμενα. Οριζεται απο εμενα.

Ετσι το βιοσωμα μου δεν ειναι ποτε δικο μου, με την εννοια που θεωρω δικο μου το φυσικο μου σωμα. Οταν μιλαμε ο ενας στον αλλο, οταν ακουμε ο ενας τον αλλο, ειμαστε ενα σωμα, διαχεομαστε σε ενα σωμα. Σ' ενα ποιημα ο Paul Celan αναφερεται στον ρωσο ποιητη Ossip Mandelstamm:

τ’ ονομα Ossip ερχεται κατα σενα, του μιλας

για ο,τι ηδη γνωριζει, σου το παιρνει, με χερια,

του λυνεις απο τον ωμο το μπρατσο, το δεξι, τ’ αριστερο,

κολλας τα δικα σου στη θεση τους, με χερια, με δαχτυλα, με γραμμες,

- ο,τι αποσπαστηκε δενει και παλι -

να, τα 'χεις, να παρ’ τα, να, τα 'χεις και τα δυο,

τ’ ονομα, τ’ ονομα, το χερι, το χερι,

να, παρ’ τα ενεχυρο,

το παιρνει κι αυτο, κι εχεις

παλι ο,τι ηταν δικο σου, ο,τι ηταν δικο του

Ο Heidegger δεν φτανει μεχρις εδω. Εδω φτανει ο Merleau-Ponty, και μαλιστα 20 χρονια πριν, στο εργο του "Φαινομενολογια της αντιληψης":

Ειναι σαν η προθεση του αλλου ανθρωπου να κατοικουσε το σωμα μου, και το δικο μου το δικο του.

Υπνωτισμενοι απο τον κυριαρχο τροπο αισθησης και σκεψης, αγνοουμε τετοια πραγματα. Εκπεφρασμενες εμπειριες τους υπαρχουν, συνεχιζει ο Merleau-Ponty,

στο παιδι που μαθαινει να μιλα, η στον συγγραφεα που λεει και σκεφτεται κατι για πρωτη φορα, τελικα σε ολους που μεταμορφωνουν ενα ορισμενο ειδος σιωπης σε ομιλια. … Η οπτικη μας του ανθρωπου παραμενει επιφανειακη οσο παραλειπουμε να παμε πισω σ' εκεινη την προελευση, οσο παραλειπουμε να βρουμε, κατω απο την φλυαρια των λεξεων, την αρχεγονη σιωπη, και οσο δεν περιγραφουμε την πραξη που σπαζει αυτην την σιωπη.

Το αρχεγονο στρωμα. Μας ενδιαφερει διοτι η ψυχαναλυτικη συνομιλια κορυφωνεται ακριβως στις ωρες που ευτυχει η επανοδος σε μια τετοια "πρωτη φορα". Οπως στο παιδι και στον συγγραφεα. Για το συμβαν της πρωτης φορας μιλα και ο Ιαπωνας νοητης Keiji Nishitani:

Αυτο το αιτημα ειναι σαν τομη, διοτι μας καλει να επιστρεψουμε στον πηγαιο μας "εαυτο" […], να απεκδυθουμε απαξ δια παντος εκεινων των παγιωμενων σχηματων και προτυπων που εγκλειουν την σκεψη, την αισθηση και την βουληση μας σε τυποποιημενα και φαινομενικα αιωνια πλαισια. Καλουμαστε να επιστρεψουμε στο πλεον θεμελιακο επιπεδο, οπου ο ανθρωπος ειναι απλως ανθρωπος η πλεον μονο υιος του ανθρωπου, τιποτα λιγοτερο και τιποτα περισσοτερο· οπου ειναι ολοτελα εκθετος, ασκεπος, γδυτος, με αδεια χερια, ανυποδητος, ομως επισης οπου μπορει και ν' ανοιξει το ενδοτατο της καρδιας του απεριφραστα.

Μια λεξη που γεννιεται απο την σιωπη, δεν ειναι απλα λεξη. Ο Merleau-Ponty την αποκαλει geste, που, οπως και το αγγλικο gesture, δεν ειναι μονο χειρονομια αλλα αφορα την εκφραστικοτητα ολου του σωματος, αφορα το παλλομενο βιοσωμα. Η λεξη που γεννιεται απο την σιωπη, γραφει ο Merleau-Ponty,

ειναι geste, και το νοημα της ο κοσμος.

Τι θα πει "το νοημα της ο κοσμος"; Ο Σεφερης δινει μια απαντηση οταν μιλα για το εργο του ποιητη ως αγωνα

[...] για να βρει εκεινη την φωνη που ταυτιζεται [...] με τα πραγματα που θελει να δημιουργησει, η, αν θελουμε, που δημιουργει τα πραγματα ονομαζοντας τα. Το ακραιο οριο οπου τεινει ο ποιητης ειναι να μπορεσει να πει "γενηθητω φως " και να γινει φως.

Δηλαδη, ο Merleau-Ponty συνεχιζει,

(...) οταν παιρνουμε υποψη το συγκινησιακο περιεχομενο των λεξεων, αυτο που προηγουμενως αποκαλεσαμε την 'σωματικη τους εκφραστικοτητα', που ειναι σημαντικοτατη στην ποιηση, για παραδειγμα, θα μπορουσε να φανει οτι οι λεξεις, τα φωνηεντα και τα φωνηματα ειναι τοσο πολλοι τροποι να 'τραγουδιεται' ο κοσμος (...)

Στους Αρχαιους ἑρμηνεύω θα πει: μεταφραζω, ιδιαιτερα απο μια ξενη γλωσσα. Ομως η ξενη γλωσσα δεν ειναι μονο η γλωσσα που μιλανε αλλοι λαοι. Ξενη γλωσσα ειναι κι αυτη, προπαντων αυτη, της αρχεγονης σιωπης απο την οποια κατι λεγεται για πρωτη φορα. Ετσι ο Περικλης, γραφει ο Θουκυδιδης, μιλα για τον εαυτο του ως εναν αντρα ο οποιος ειναι σε θεση 

γνῶναί τε τὰ δέοντα καὶ ἑρμηνεῦσαι ταῦτα

να γνωριζει τα δεοντα και να τα ερμηνευει. Εδω τὰ δέοντα δεν ειναι καποιοι γραπτοι κανονες και νομοι. Ειναι η κατασταση του Πελοποννησιακου Πολεμου, ομως οχι στην οπτικη των γεγονοτων του, αλλα στην ακουστικη της σιωπης του, σιωπης που κυοφορει τὰ δέοντα. Η ερμηνεια μεταφραζει αυτην την σιωπη και η μεταφραση της ειναι ενας λογος της πρωτης φορας. 

Γι' αυτο και οι ποιητες, λεει ο Πλατωνας,

ἑρμηνῆς εἰσιν τῶν θεῶν

Μεταφραζουν σε λογο μιαν αλλη σιωπη.

Ο ψυχαναλυτης, οπως το βλεπω, ειναι ἑρμηνεύς: διερμηνεας, αν θελετε, οχι των λογων του πελατη του, αυτοι μεταφραζονται μονο σε τετριμμενη γλωσσα μοντελων, αλλα της σιωπηλης αλω, της σιγαλης αυρας τους. Κατα τουτο συγγενευει με το μικρο παιδι που πρωτοαρθρωνει τις λεξεις, με τον πολιτικο που ερμηνευει τὰ δέοντα, με τον ποιητη που αφουγκραζεται τις σιωπες στον αερα. Εδω ο ψυχαναλυτης μιλα οχι με το κεφαλι μονο, ουτε με την καρδια μονο, και οχι βεβαια με το στομα του μονο. Μιλα με ολο το σωμα του, καλυτερα, μιλα το σωμα του ολο. Κι αυτο ειναι ενα ζητημα που, οσο γνωριζω, η ψυχολογια και η ψυχαναλυση αγνοουν. Διοτι αυτες ειναι εγκλωβισμενες στην γνωστικη διχοτομια ψυχης και σωματος και δεν υποψιαζονται καν εκεινο που αναφερθηκε ως το βιοσωμα. Το γνωριζουν, οχι ως γνωση αλλα ως εμπειρια οι ποιητες. Σεφερης:

Κατα βαθος, ο ποιητης εχει ενα θεμα: το ζωντανο σωμα του.

Και ο Celan σε μια επιστολη:

Μονο αληθινα χερια γραφουν αληθινα ποιηματα. Δεν βλεπω καμια βασικη διαφορα μεταξυ χειραψιας και ποιηματος.

Ακουστε κι αυτο απο τον Peter Handke:

Σηκωσα το χερι να χαιρετησω το πουλι στον θαμνο, κι ενιωσα την μορφη του χαιρετουμενου στην παλαμη μου.

Στο εργο του Ingmar Bergman "Persona"