Εισαγωγη

Σ' αυτο το σεμιναριο θα μελετησουμε μερικα κειμενα που αναφερονται σε μια εμπειρια μου του χρονου, ιδιαιτερα του χρονου της θεραπευτικης συναντησης, που χαρακτηριζει και καθοριζει την πορεια της. Καταρχην μερικα διασπαρτα στοιχεια απο την πρακτικη μου.

*

Ο επισκεπτης μου δεν μπαινει κατευθειαν στον χωρο της ψυχοθεραπειας, με τον αμεσο και βιαστικο τροπο του "Παμε για τη δουλεια!" Εστω και για μισο λεπτο θα μεινει στον χωρο της αναμονης. Ειναι μια παυση που επιτρεπει τη διακοπη απο ο,τι προηγηθηκε, μια ανασα που ελευθερωνει απο τη συνεχεια της καθημερινοτητας και αφηνει καποιον χρονο, καποιον κενο χρονο που, ως εναν βαθμο, μπορει να προσφερει μια απλα, μεσα απο την οποια θα ακολουθησει αυτο που θ' ακολουθησει.

*

Καποιες φορες, οταν μου ζητουν απαντησεις, λεω κατι σαν:

"Αυτα τα πραγματα δεν εχουν απαντησεις με τον τροπο που εχει ενα ιατρικο ζητημα, η ενα μαθηματικο προβλημα. Στα θεματα που μας αφορουν, οι απαντησεις ωριμαζουν."

*

Πολλες φορες, που ο χρονος τους πιεζει, η σταση μου, και τα λογια μου, ειναι:

"Εχουμε πολυ, εχουμε ατελειωτο χρονο μπροστα μας!"

*

Οταν ρωτανε για τη μια, η την αλλη εκβαση της καταστασης:

"Θα δειξει."

*

Εκει που το ζητημα, το συμπτωμα, του ειναι πιεστικο: Δεν παρασερνομαι απο τη βιασυνη του να ανακουφιστει, να γλυτωσει, ν' αλλαξει.

Αφηνομαι να με καθοριζει ο ρυθμος της υποθεσης.

*

Η υπτια θεση. Αδρανοποιει. Ακυρωνει τον χρονο ως χρονο διαδικασιας (process, procedere = προχωρω) και μεταφερει σ' εναν αλλο χρονο που δεν ειναι γραμμικος, δεν κατευθυνεται προς τα καπου αλλα ειναι αργος, τοσο αργος που το "καπου" ξεχνιεται.

*

Η ψυχοθεραπεια, οπως διαμορφωθηκε στην πρακτικη μου, δεν ειναι παραγωγη εργου, δεν "δουλευει" το προβλημα, δεν λογαριαζεται με ορους αποδοσης και επιδοσης. Δεν κοιτα ουτε προς τα μπρος ουτε προς τα πισω. Μενει στον τοπο της, εγκλιματιζεται στα εκαστοτε δεδομενα της ωρας της.

*

Δεν ανταποκρινομαι στα ακουομενα με καποιο "Γιατι;", που θα με ωθουσε στην κατανοηση και για ερμηνεια. Ακουω διχως να σκεφτομαι, διχως ν' αναζητω κατι αλλο. Αρκουμαι σε ο,τι δινεται. Αυτο με ζωογονει και στον αερα του με αφηνει, μας αφηνει να αναπνεουμε.

*

Απο την Επανεισαγωγη στην ψυχαναλυση

130: Ακουγοντας τετοια λογια ο συνηθισμενος ψυχολογος και ψυχαναλυτης, αλλα και ο ανθρωπος με "ψυχικα προβληματα" που βρισκεται σε αδιεξοδο και υποφερει, θα κουνησει το κεφαλι του και θα σκεφτει απογοητευμενος, αν μη και αγανακτισμενος ακομη: Εδώ καραβια χανονται, βαρκουλες αρμενιζουν. Πραγματι! Εχει απολυτο δικιο! Αυτό θα πει ψυχαναλυση! Μια βαρκουλα που αρμενιζει όταν χανονται τα καραβια.

*

Εκει που ο επισκεπτης μου εχει κλειστει σ' ενα αδιεξοδο και ασφυκτια, εγω συνεχιζω να ανασαινω. Ετσι και τα λογια μου αφηνουν ανασα.

01. Ο ποιητης Φερναζης το σπουδαιον μερος

02. του επικου ποιηματος του καμνει.

03. Το πως την βασιλεια των Περσων

04. παρελαβε ο Δαρειος Υστασπου. (Aπο αυτον

05. καταγεται ο ενδοξος μας βασιλευς,

06. ο Μιθριδατης, Διονυσος κ’ Ευπατωρ). Aλλ' εδω

07. χρειαζεται φιλοσοφια· πρεπει ν' αναλυσει

08. τα αισθηματα που θα ειχεν ο Δαρειος:

09. ισως υπεροψιαν και μεθην· οχι ομως - μαλλον

10. σαν κατανοησι της ματαιοτητος των μεγαλειων.

11. Βαθεως σκεπτεται το πραγμα ο ποιητης.

12. Aλλα τον διακοπτει ο υπηρετης του που μπαινει

13. τρεχοντας, και την βαρυσημαντην ειδησι αγγελλει.

14. Αρχισε ο πολεμος με τους Pωμαιους.

15. Το πλειστον του στρατου μας περασε τα συνορα.

16. Ο ποιητης μενει ενεος. Τι συμφορα!

17. Που τωρα ο ενδοξος μας βασιλευς,

18. ο Μιθριδατης, Διονυσος κ' Ευπατωρ,

19. μ' ελληνικα ποιηματα ν' ασχοληθει.

20. Μεσα σε πολεμο - φαντασου, ελληνικα ποιηματα.

21. Aδημονει ο Φερναζης. Aτυχια!

22. Εκει που το ειχε θετικο με τον "Δαρειο"

23. ν' αναδειχθει, και τους επικριτας του,

24. τους φθονερους, τελειωτικα ν' αποστομωσει.

25. Τι αναβολη, τι αναβολη στα σχεδια του.

26. Και ναταν μονο αναβολη, παλι καλα.

27. Aλλα να δουμε αν εχουμε κι ασφαλεια

28. στην Aμισο. Δεν ειναι πολιτεια εκτακτως οχυρη.

29. Ειναι φρικτοτατοι εχθροι οι Pωμαιοι.

30. Μπορουμε να τα βγαλουμε μ' αυτους,

31. οι Καππαδοκες; Γενεται ποτε;

32. Ειναι να μετρηθουμε τωρα με τες λεγεωνες;

33. Θεοι μεγαλοι, της Aσιας προσταται, βοηθηστε μας.-

34. Ομως μες σ' ολη του την ταραχη και το κακο,

35. επιμονα κ' η ποιητικη ιδεα παει κι ερχεται -

36. το πιθανοτερο ειναι, βεβαια, υπεροψιαν και μεθην∙

37. υπεροψιαν και μεθην θα ειχεν ο Δαρειος.

Η καθημερινοτητα του ποιητη Φερναζη. Ενας ποιητης εμφορουμενος απο το εμφατικο του εγω: Γραφει, σαν τον Ομηρο, ε π ι κ ο π ο ι η μ α. Μαλιστα βρισκεται στο σ π ο υ δ α ι ο ν μ ε ρ ο ς. Ποιημα που μοιαζει να εχει τελικο νοημα την εξυμνηση του ε ν δ ο ξ ο υ μ α ς β α σ ι λ ε ω ς. Επιστρατευει, για το σ π ο υ δ α ι ο ν μ ε ρ ο ς, κατι βαρυ: φ ι λ ο σ ο φ ι α. Β α θ ε ω ς σ κ ε π τ ε τ α ι τ ο π ρ α γ μ α.

Εδω ο χρονος της ποιητικης δημιουργιας ειναι ο χρονος της διαδικασιας. Γιατι διαδικασια; Διοτι η διαδικασια, process, το λατινικο procedere, ειναι πορεια, προχωρημα, προ-οδος. Εχει κατευθυνση προς εναν σκοπο. Αυτο συμβαινει με τον ποιητη μας. Ο ποιητης δουλευει το ποιημα: σ κ ε π τ ε τ α ι, α ν α λ υ ε ι.

Ο χρονος της διαδικασιας ειναι γραμμικος. Ο ποιητης προχωρα στο επος του βημα-βημα. Και η κατευθυνση; Ο σκοπος; να το υποβαλει στον βασιλεα (στ. 17-20), ν’ α ν α δ ε ι χ θ ε ι, κ α ι τ ο υ ς ε π ι κ ρ ι τ α ς τ ο υ, / τ ο υ ς φ θ ο ν ε ρ ο υ ς, τ ε λ ε ι ω τ ι κ α ν’ α π ο σ τ ο μ ω σ ε ι. Εδω τελειωνει ο χρονος της ποιητικης δημιουργιας, οταν θα κερδισει την ευνοια του ε ν δ ο ξ ο υ μ α ς β α σ ι λ ε ω ς, θα εδραιωσει την υπεροχη και την υστεροφημια του.

Το ιδιαιτερο της διαδικασιας ειναι οτι, συνεχως στραμμενη προς τον σκοπο, χρησιμοποιει ο,τι χρειαζεται ως οχημα. Ειναι το διαμετρικα αντιθετο απο ο,τι ο Καβαφης μας λεει για την Ιθακη.

...παντα στον νου σου...

Ο "Δαρειος" τωρα. Με τις παρωπιδες της διαδικασιας το ποιημα, το οχημα του Φερναζη προς την δοξα, ως ποιημα χανεται καθως τιθεται στην υπηρεσια του σκοπου.

- ιδιαιτερα ο σκοπος φαινεται οταν ξεσπα ο πολεμος.

Παντως εδω ερχεται μια παυση. Φιλοσοφια.

Δαρειος: εδω ματαιοτητα, στο τελος υπεροψια

Διαδικασια και ξαφνικος θανατος

Μα κατι τον δ ι α κ ο π τ ε ι. Η ειδηση ερχεται απο ενα πλασμα υποδεεστερο, που δεν εχει θεση στις σφαιρες στις οποιες κινειται ο ποιητης, και στις οποιες εισβαλλει χωρις καν να χτυπησει την πορτα αλλα τ ρ ε χ ο ν τ α ς, τον υπηρετη του. Α ρ χ ι σ ε ο π ο λ ε μ ο ς! Ο υπηρετης δ ι α κ ο π τ ε ι τον ποιητη, δηλαδη τον χρονο του. Η ειδηση ειναι ξερη και λιτη: Α ρ χ ι σ ε ο π ο λ ε μ ο ς μ ε τ ο υ ς P ω μ α ι ο υ ς. / Τ ο π λ ε ι σ τ ο ν τ ο υ σ τ ρ α τ ο υ μ α ς π ε ρ α σ ε τ α σ υ ν ο ρ α. Ως διακοπη στη γραμμη του χρονου του ποιητη θα μπορουσε να παρασταθει με ανω κατω τελεια [:].

Η διακοπη του χρονου εγκειται στην ακυρωση του στοχου: Π ο υ τ ω ρ α ο ... β α σ ι λ ε υ ς ... μ’ ε λ λ η ν ι κ α π ο ι η μ α τ α ν’ α σ χ ο λ η θ ε ι. Η απουσια του στοχου διαλυει την συνεχεια του χρονου του Φερναζη. Χανοντας τον στοχο χανει και την φωνη του. Μενει αφωνος, ε ν ε ο ς.

Τωρα βλεπει το πραγμα σαν αναβολη και του δευτερου στοχου του, που θα ηταν επακολουθο της ενασχολησης του βασιλια με το ποιημα του, δηλαδη ν’ α ν α δ ε ι χ θ ε ι, κ α ι τ ο υ ς ε π ι κ ρ ι τ α ς τ ο υ, / τ ο υ ς φ θ ο ν ε ρ ο υ ς, τ ε λ ε ι ω τ ι κ α ν’ α π ο σ τ ο μ ω σ ε ι. Η αναβολη τον ριχνει πλεον σ' εναν κενο χρονο - πρεπει να περιμενει να περασει ο πολεμος, που τον αφορα μονο ως εμποδιο στα σχεδια του. Εκει βρισκεται, δηλαδη, ως προς την παρουσα κατασταση, εν κενω. Ο κενος και στασιμος χρονος δεν προσφερει κανενα κρατημα. Κανεις κατακρημνιζεται προς το φανταστικο πλεον εδαφος που του υποσχεται η επανοδος στην προηγουμενη κατασταση. Αυτη η κατακρημνιση γινεται αισθητη και αρθρωνεται ως α δ η μ ο ν ι α.

Μια πιο πραγματικη εκτιμηση της καταστασης δειχνει πως πιθανα δεν προκειται για αναβολη, μα για καταστροφη. Η κατακρημνιση στο κενο του χρονου χανει ακομη και το φανταστικο εδαφος στο οποιο θα σταματουσε. Το κενο του χρονου φανταζει πλεον χωρις τελος, γινεται το κενο μιας ολοκληρης ζωης. Την αδημονια την διαδεχεται η απελπισια: Θ ε ο ι μ ε γ α λ ο ι, τ η ς A σ ι α ς π ρ ο σ τ α τ α ι, β ο η θ η σ τ ε μ α ς.

Η τελευταια ενοτητα εισαγεται μ' ενα ομως... που φερνει μιαν αλλη διασταση απο τ η ν τ α ρ α χ η κ α ι τ ο κ α κ ο. Προκειται για το θεμα των στιχων 6-8: A λ λ’ ε δ ω / χ ρ ε ι α ζ ε τ α ι φ ι λ ο σ ο φ ι α· π ρ ε π ε ι ν' α ν α λ υ σ ε ι / τ α α ι σ θ η μ α τ α π ο υ θ α ε ι χ ε ν ο Δ α ρ ε ι ο ς. Αυτο το θεμα τωρα αποκαλειται αλλιως. Δεν ειναι φ ι λ ο σ ο φ ι α και α ν α λ υ σ η α ι σ θ η μ α τ ω ν αλλα: π ο ι η τ ι κ η ι δ ε α. Το αλλο ονομα ειναι οπως το αλλο χρωμα που παιρνει η θαλασσα οταν ο ουρανος αλλαζει.

Ας φανταστουμε να απαγγελουμε το ποιημα. Η φωνη μεχρι την τελευταια ενοτητα ακολουθει ενα κρεσεντο και προς το τελος εχει τον τονο της υστεριας και του πανικου. Ανταποκρινεται στην κατακρημνιση στην αβυσσο του κενου χρονου.

Ξεκινωντας την απαγγελια της τελευταιας στροφης, δεν ησυχαζει; Δεν γινεται πιο αργη και μακροπνοη; Δεν ανασαινει; Ποια ειναι εδω η μορφη του χρονου; ε π ι μ ο ν α ... π α ε ι κ ι ε ρ χ ε τ α ι. Εδω ο χρονος δεν ειναι ουτε ο γραμμικος της διαδικασιας που κατευθυνεται προς τον στοχο του, ουτε ο κενος της ξεφρενης κατακρημνισης. Στο π α ε ι κ ι ε ρ χ ε τ α ι συμβαινει μια αλλου ειδους κινηση. Θυμιζει περισσοτερο την κινηση των φυσικων φαινομενων: ο ηλιος και το φεγγαρι, το σκασιμο των κυματων στην ακτη, ο παλμος της καρδιας. Εδω δεν υπαρχει ενα υποκειμενο, ενα εμφατικο εγω το οποιο β α θ ε ω ς σ κ ε π τ ε τ α ι τ ο π ρ α γ μ α (στ. 11). Η π ο ι η τ ι κ η ι δ ε α ... π α ε ι κ ι ε ρ χ ε τ α ι, και μαλιστα επιμονα, αγνοωντας τον ποιητη με τις εγνοιες και την ταλαιπωρια του. Ο Φερναζης της π ο ι η τ ι κ η ς ι δ ε α ς ειναι - κανεις.

Ο χρονος αυτος, ο α-προσωπος, ο απ-ανθρωπος, ειναι ενα ανοιγμα και μια ανασα. Το πλησιεστερο ονομα γι' αυτον ειναι η αρχαια μας λεξη ΣΧΟΛΉ, και η ζωη που της ανταποκρινεται ο ΒΙΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ, που δεν εχει τιποτε να κανει με την σημερινη "θεωρια".

Ο βασικος κανονας της ψυχαναλυσης αφηνει χωρο γι' αυτον ακριβως τον χρονο, αφηνει το π α ε ι κ ι ε ρ χ ε τ α ι, ακομα και μ ε ς σ’ ο λ η ... τ η ν τ α ρ α χ η κ α ι τ ο κ α κ ο. Ο θεραπευτης σ' αυτον τον χρονο κινειται, και στην ευρυχωρια του επιτρεπει, επι-τρεπει τον συνομιλητη του σ' ενα τετοιο ανοιγμα και σε μια τετοια ανασα.

Το στρες

Σχολιο

- Το στοιχειο του τριπ και της συγχυσης: Σαν μηχανη στο ρελαντι που δουλευει σε ψηλες στροφες, π.χ. η αϋπνια οπου με τριβελιζει για ενα θεμα "Πως θα γινει;", η "Τι θα γινω;", με την ιδια ανημπορια με την οποια το αυτοκινητο στο ρελαντι και με τις ψηλες στροφες δεν κουναει ρουπι. Η ανησυχη, η απραγη απραξια. Εγκλεισμος στον ΙΔΙΟΝ ΚΟΣΜΟΝ, τον αποκομμενο απο τον κοινο.

- Η υβρη της θελησης να εκμηδενιστει ο χρονος.

- Η "καταπονηση" με το νοημα της Φυσικης: ξεπερνιεται ενα μετρο: το σκουπιδιαρικο μπροστα μου να μην ηταν, το κοκκινο να μην ειχε αναψει, η επιμονη στον ΙΔΙΟΝ ΚΟΣΜΟΝ.

- Δεν πιεζει ο χρονος. Ο ΙΔΙΟΣ χρονος προχωρει γραμμικα, εκει που ο ΚΟΙΝΟΣ χρονος ειναι ενα table d' hote, οπου στο ιδιο τραπεζι καθονται ο χρονος του σκουπιδιαρικου και ο χρονος του κοκκινου και πολλοι αλλοι. Η πιεση ερχεται εκει που ο ΙΔΙΟΣ χρονος επιζητει να διαγκωνισει τους αλλους. Απο εδω και η καταπονηση: να κρατηθει ο δικος μου, ο αλλος ως εμποδιο [Ιαπωνες, πολεμικες τεχνες].

- Το στρες του ελευθερου χρονου: Εκει που ο ελευθερος χρονος μπαινει στην προκρουστεια κλινη του χρονου της εργασιας

- "Εχω καιρο"... Καιρος για λαχανα, καιρος για παραπουλια. Πραγματι εχω καιρο για το Α, οταν το Α ειναι στον καιρο του. Πραγματι δεν εχω καιρο για το Α, οταν το Α ειναι ακαιρο. Εκει που λειπει αυτο το παιχνιδισμα, εκει που το "εχω/δεν εχω καιρο" δεν αναβλυζει απο το καιριο η το ακαιρο των πραγματων που με αφορουν, τοτε καταπονουμαι εγω, καταπονουνται και τα πραγματα.

- "Στην ωρα του": Το βημα πισω στο πρωτο, π.χ. τρωω με τη γυναικα μου, αυτη τηλεφωνο, εγω θυμωνω. Πρωτο, ο πονος. Στιγμιοτυπο "ελατε να με βοηθησετε".

Απο: Byung-Chul Han, ''Duft der Zeit'' [''Ευωδια του χρονου'']. Σχολη.

Ενα φιλοσοφικο δοκιμιο για την τεχνη του να εχεις χρονο

- Οπισθοφυλλο

- Δελτιο τυπου

- Προλογος

- Λαθος χρονος

- Μια συντομη ιστορια της σχολης

- Η Vita contemplativa, η περι της στοχαστικης ζωης

Το Πριν και το Μετα και το Αναμεσο τους

Απο: Byung-Chul Han, ''Απ-ουσια''

Πραξη και συμβαν

Περαν ενεργητικου και παθητικου

Martin Heidegger, Aufzeichnungen aus der Werkstatt [Σημειωσεις απο το εργαστηρι] (GA 13, 152-153)

Ανενεργης πρεπει να μενει η στοχαστικη νοηση, και τουτο χωρις την επιφαση μιας δηθεν τραγικοτητας. Το κατα που μιλαει μια τετοια νοηση, της μενει συγκαλυμμενο. Και παλι ποτε δεν πρεπει να παρακαμπτει τη χαρη που της δοθηκε: Ο λογος της, εκει που, σπανια βεβαια, ευτυχει, ειναι σαν να μην λεγεται τιποτα. Η στοχαστικη νοηση διαφωτιζει τις ουσιαστικες περιοχες της εμπειριας σαν πρωινο φως, που διατηρει τη νυχτα ωστε να αποδιδει τη μερα - και ολα ετσι σαν να μην ηταν τιποτα.-

Και παλι κανεις θελει να κατευθυνει τα παντα, θα προτιμουσε να μην ανιχνευει κανενα ιχνος πια, που θα πει να ακολουθει μια αφανως ηδη δεδομενη κατευθυνση ωστε διαβλεποντας την να την ακουσει.-

Ακουσμα ειναι η συγκρατουμενη προ-νοια ενος προ-λογου ο οποιος απο το αλεκτο εκ-λεγει το λεκτεο.-

Βιαση και εκπληξη:

Εκεινη την απεργαζομαστε.

Αυτη μας βρισκει.

Εκεινη φτιαχνεται στον υπολογισμο.

Αυτη ερχεται απο το ανυποπτο.

Εκεινη ακολουθει ενα πλανο.

Αυτη επισκεπτεται μια σχολη.-

Απο τα "Τεσσερα Κουαρτετα" του T.S.Eliot

I said to my soul, be still, and wait without hope

Ειπα στην ψυχη μου, ησυχασε και περιμενε χωρις ελπιδα

For hope would be hope for the wrong thing; wait without love,

Αφου η ελπιδα θα 'ταν ελπιδα για το λαθος πραγμα. Περιμενε χωρις αγαπη

For love would be love of the wrong thing; there is yet faith

Αφου η αγαπη θα 'ταν αγαπη για το λαθος πραγμα. Υπαρχει ακομα πιστη

But the faith and the love and the hope are all in the waiting.

Μα πιστη κι αγαπη κι ελπιδα ειν' ολες τους στην αναμονη.

Wait without thought, for you are not ready for thought:

Περιμενε χωρις σκεψη, αφου δεν εισ' ετοιμος για σκεψη

Πως ειναι ελπιδα κι αγαπη και σκεψη για το λαθος πραγμα;

Η ελπιδα ειναι για το λαθος πραγμα καθως παραβιαζει το ανοιχτο του μελλοντος.

Η αγαπη ειναι αγαπη για το λαθος πραγμα καθως κλεινει σ' εναν μικροκοσμο.

Η σκεψη ειναι σκεψη για το λαθος πραγμα καθως δεν συμβαινει στον κοσμο αλλα σ' ενα "μεσα μου".