Ανασες

Το 1964, σε ενα σεμιναριο, ο Martin Heidegger μιλησε για την διαφορα εμπειριας και επιστημονικης σκεψης. Το εκανε με το παραδειγμα μιας πετρας στον ηλιο. 

Η εμπειρια: "Οταν λαμπει ο ηλιος, η πετρα ζεσταινεται.". 

Η αιτιοτητα (επιστημονικη σκεψη): "Επειδη λαμπει ο ηλιος, η πετρα ζεσταινεται." 

Το σχετικο αποσπασμα ειναι το εξης:

Τι ειναι η αιτιοτητα; Πως εννοειται στις φυσικες επιστημες; Ας παρουμε ενα παραδειγμα: "Οταν λαμπει ο ηλιος, η πετρα ζεσταινεται." Αυτο βασιζεται σε μια παρατηρηση, ειναι ενα γεγονος που διαπιστωνεται αμεσα απο την αισθητηριακη αντιληψη. Προκειται για μια ακολουθια. - Ομως αν κανεις πει: "Επειδη λαμπει ο ηλιος ...", τοτε δεν προκειται για εμπειρικη προταση. Το "Οποτε λαμπει ο ηλιος ..." χαρακτηριζει μονο μια χρονικη ακολουθια. — Ομως το 'επειδη' δεν σημαινει μονο ακολουθια, αλλα εναν ορο, μια αναγκαια ακολουθια! Αυτη ειναι η αιτιοτητα οπως συνανταται στις φυσικες επιστημες. Απο τον Γαλιλαιο και τον Νευτωνα κι εκτοτε κυριαρχει στην σκεψη των Νεοτερων Χρονων. 

Το σεμιναριο απευθυνονταν σε ψυχιατρους και προσεβλεπε σε μια πρωτη επερωτηση του μονοπωλιου της επιστημονικης σκεψης μεσα απο την αντιπαραβολη της με την εμπειρια. Εδω ο Heidegger μιλα για μια "εμπειρικη προταση" ως "παρατηρηση, ... ενα γεγονος που διαπιστωνεται αμεσα απο την αισθητηριακη αντιληψη". Η "εμπειρικη προταση" λεει: "Οταν λαμπει ο ηλιος, η πετρα ζεσταινεται." Και τουτο ειναι, λεει ακομα, μια "χρονικη ακολουθια" την οποια διαπιστωνει η παρατηρηση - πρωτα δηλαδη λαμπει ο ηλιος και κατοπιν η πετρα ζεσταινεται.

Ειναι ενα ερωτημα, κατα ποσον η "παρατηρηση" και η "αισθητηριακη αντιληψη" ειναι ο τροπος με τον οποιο επιτελειται μια εμπειρια. Σαφως ο Heidegger μιλα για την εμπειρια και σε αλλα εργα του, ομως εδω θα μεινω στα λεγομενα του σεμιναριου. "Οταν λαμπει ο ηλιος, η πετρα ζεσταινεται." Αυτη η "εμπειρικη προταση", το "οταν…", συσχετιζει την λαμψη του ηλιου με την θερμοτητα της πετρας. Η συσχετιση, στο αποσπασμα μας χρονικη συσχετιση, μπορει να μην ειναι επιστημονικη με την εννοια οτι δεν ειναι αιτιολογικη, ομως ως συσχετιση ειναι αποτελεσμα σκεψης, υπολογισμου. Κατα τουτο δεν περιγραφει, δεν αποδιδει την σχετικη εμπειρια. Μια εμπειρια συμβαινει πριν απο καθε συσχετιση. Παρατακτικα:

Ο ηλιος λαμπει. Η πετρα ζεσταινεται.

Ομως τουτο οχι σαν ηλιος και πετρα να εστεκαν απομονωμενα, αυτιστικα θα λεγαμε, κλεισμενα το καθενα στον εαυτο του: ο ηλιος να λαμπει, η πετρα να ζεσταινεται.

Τι θα πει, η πετρα ζεσταινεται; Ο ηλιος διαπερνα την πετρα, την διαποτιζει. Η πετρα τον δεχεται φιλοξενα. Ο ηλιος εγκαθισταται και φωλιαζει εντος της. Η πετρα, προσδεχομενη τον ηλιο, αλλοτριωνεται. Δεν ειναι μονο πετρα. Στην πετρα ο ηλιος ειναι παρων. Πως; Μορφοποιουμενος στην πετρα. Πετρωνοντας. Η συναντηση ηλιου και πετρας ειναι ερωτικη.

Θα χρειαστει να παρακολουθησουμε τα παραπανω χωρις να προσφυγουμε στην μεταφορα, στον ανθρωπομορφισμο, στον ανιμισμο. Πουθενα δεν υπαρχει ενα δρων υποκειμενο, δεν υπαρχει καμια εφεκτικοτητα, καμια προθετικοτητα. Ολα συμβαινουν ανυποκειμενικα, στον αερα μιας φιλιας, απροσμετρητης κενοτητας.

Θρασυβουλος Γεωργιαδης, απο το Μουσικη και ρυθμος στους Ελληνες

Η μαγεια, την οποια εδω [στην λυρα] η μουσικη ασκει, συγκρινεται περισσοτερο με τον θαυμασμο για αυτο τουτο το συμβαν του ηχου. Ο,τι εδω αποτυπωνεται ως τεχνη, ειναι ακριβως αυτος ο θαυμασμος για το θαυμα των ηχων, ο θαυμασμος για το οτι ενα αντικειμενο ηχει, οτι ενα οργανο μπορει να παραγει ηχους - ακομη και συνηχησεις. [...] 

Ο θεος Ερμης λεγεται οτι εφηυρε την λυρα, οταν ειδε το καβουκι της χελωνας και σκεφτηκε οτι μπορει να παραγει ηχο, εαν χρησιμοποιηθει ως ηχειο (Ομηρικος Υμνος στον Ερμη, στ. 20-64). Μ’ αυτον τον μυθο λοιπον δεν λεγεται τιποτε αλλο παρα το οτι η εφευρεση της λυρας ισοδυναμει με την ανακαλυψη του κοσμου ως ηχου, με την ανακαλυψη του "ηχουντος κοσμου".

Ο κοσμος ως ηχος … Μα δεν ειναι αυτονοητο; Τι χρειαζεται να ανακαλυψεις κατι που ειναι αυτονοητο, καθημερινο; Και ομως, ας προσεξουμε καλυτερα. Ο Γεωργιαδης γραφει για

αυτο τουτο το συμβαν του ηχου

Μιλα για 

το θαυμα των ηχων, [...] για το οτι ενα αντικειμενο ηχει

Αυτο που γνωριζουμε απο την καθημερινοτητα μας δεν ειναι οι ηχοι, αλλα τα πραγματα στα οποια παραπεμπουν: το κουδουνι, το ποτηρι που σπαει, το σφυριγμα του αερα, το πεσιμο της βροχης, στα μουσικα οργανα η μελωδια. "Αυτο τουτο το συμβαν του ηχου", "το θαυμα [...] οτι ενα αντικειμενο ηχει" προσπερναται. Ο κοσμος ως "ηχων κοσμος" θα ανακαλυφθει οταν γινει ενα βημα πισω απο τον ηχο των πραγματων, πισω προς τον ηχο των πραγματων.

Ο "ηχων κοσμος" ειναι αυτος τον οποιο κατοικει ο John Cage. Λεει σε μια συνεντευξη:

Ο κοσμος περιμενει απο το ακουσμα να ειναι περισσοτερο απο ακουσμα. Κι ετσι καποιες φορες μιλουν για εσωτερικο ακουσμα, η για το νοημα του ηχου.

Οταν μιλαω για μουσικη, τελικα ο κοσμος αντιλαμβανεται οτι μιλω για ηχο που δεν σημαινει τιποτα, που δεν ειναι εσωτερικος αλλα απλα εξωτερικος. Και αυτοι, οι ανθρωποι που το καταλαβαινουν αυτο, τελικα λενε: “θελεις να πεις οτι ειναι απλα ηχοι;” — σκεφτομενοι οτι κατι, με το να ειναι απλα ηχος, θα ειναι αχρηστο. Ενω εγω αγαπω τους ηχους ακριβως οπως ειναι. Και δεν εχω καμια αναγκη να ειναι αυτοι τιποτα περισσοτερο απ' ο,τι ειναι. Δεν τους θελω ψυχολογικους, δεν θελω ο ηχος να παριστανει οτι ειναι ενας κουβας, η οτι ειναι προεδρος, η οτι ειναι ερωτευμενος μ' εναν αλλο ηχο. Τον θελω να ειναι απλα ηχος.

… οὖλος ... ἀκούει ...

Ο ηχος ως ηχος… Τι συμβαινει οταν επιτελειται το βημα πισω προς "αυτο τουτο το συμβαν του ηχου"; Πως ακουω τοτε;

Τις προαλλες σε μια μαλλον βαρετη συναυλια πιανου. Οπου ακριβως το βαρετο της με απομακρυνε απο την συγκεντρωση στο παιξιμο, στην μουσικη. Αυτο που ανεφερα πριν ως μεταβαση απο τον ηχο των πραγματων στον ηχο των πραγματων, επαναληφθηκε ως μεταβαση απο τον ηχο του πιανου στον ηχο του πιανου. Οπου παρατηρησα ενα φαινομενο που με εντυπωσιασε: Παραμενοντας στον ηχο μεταβληθηκε ο τροπος της ακοης μου. Την μουσικη, τις φρασεις, την μελωδια την ακουγα με τα αυτια μου. Ο ηχος, μια νοτα, οταν εμενα στην ηχηση της, διηγε μια παρουσια ολοτελα αλλη απο την μουσικη. Αυτη η παρουσια με συναπαντουσε οχι μεσα απο τα αυτια μου αλλα μεσα απο το σωμα μου ολοκληρο. Και μου ηρθε στον νου ενα αποσπασμα του προσωκρατικου Ξενοφανη:

οὖλος ... ἀκούει.

Να ακους χωρις να υποτασσεται το ακουσμα στην γνωση του "τι".

Ομως αυτο το οὖλος ειναι διαφορετικο απο την περιπτωση που το σωμα μου κινειται ολοκληρο στον ρυθμο - οταν κινειται, δεν κατοικει τον ηχο. Στο οὖλος το σωμα μενει ολοτελα ακινητο, διαποτισμενο περα για περα απο τον ηχο ο οποιος, καθοτι δεν παραπεμπει πουθενα, αποκτα μια ποιοτητα αποκοσμη.

Η ταμπελα με την ενδειξη ΕΙΣΟΔΟΣ ΕΔΩ. Μια ομαδα περιστεριων μοιαζει να παρακολουθει τις δραματικες εξελιξεις τις τελευταιες ημερες στην Ευελπιδων, οπως φαινεται στα φωτογραφικα στιγμιοτυπα των ημερων.

Σε αυτες τις φωτογραφιες της Τατιανας Μπολαρη δεν κυριαρχουν οι αστυνομικοι, η οι οργισμενοι φιλοι της Χρυσης Αυγης, η οι συλληφθεντες, αλλα οι βουβοι, διαφορετικοι μαρτυρες οσων συμβαινουν εκει: τα πανταχου παροντα περιστερια των Αθηνων.

Δημοσιογραφοι και φωτορεπορτερ εξω απο τα δικαστηρια. Οι ατελειωτες ωρες της αναμονης, η πληξη, η κουραση, η εξουθενωση. Καποιες φορες, ακριβως τοτε, εμπρος στα ματια, απροσμενα, ανοιγεται μια αλλη θεα. Η φωτορεπορτερ Κατερινα Μπολαρη στρεφει το βλεμμα της προς τον ουρανο και προσεχει τα περιστερια επανω απο την εισοδο των δικαστηριων. Η εικονα τους προφανως την σαγηνευει. Συγκρατει την εικονα στον φακο της, την παραδιδει στο πρακτορειο της, και απο εκει η φωτογραφια φτανει σε διαφορα μεσα ενημερωσης.

Τι σαγηνευει την Κατερινα Μπολαρη στην εικονα των περιστεριων που στεκουν ακινητα και σιωπηλα πανω απο την ταμπελα; Πιστευω οτι για μια στιγμη βλεπει τις "εξελιξεις" με τα ματια τους. Μα τι βλεπουν αυτα τα ματια;

Αυτα τα ματια βλεπουν. Γι' αυτα τα ματια, και μονο γι' αυτα, το "βλεπω" ειναι κυριολεκτικο. Φωλιαζει στη λεξη του. Εμεις συνηθως δεν μενουμε στο "βλεπω", διοτι βλεπουμε ακριβως οπως το υπαγορευει η γραμματικη - ως ενεργητικο ρημα: Βλεπουμε κατι. Βλεπουμε και παραυτα αναγνωριζουμε, συσχετιζουμε ο,τι βλεπουμε με αναφορες στον τοπο και στον χρονο. Το ανθρωπινο βλεμμα θαβεται κατω απο τις αφηγησεις που το συνοδευουν. Το ανθρωπινο βλεμμα διασκορπιζεται σε αφηγησεις. Ειναι φλυαρο.

κι ητανε μεσημερι και η σιωπη μεγαλη του ζωου

Το βλεμμα του ζωου σωπαινει. Ομως αυτη η σιωπη δεν ειναι καποια ενεργεια, διοτι η ενεργεια προϋποθετει ενα Εγω ως φορεα της. Πισω απο αυτο το βλεμμα δεν υπαρχει τιποτα – κανενα Εγω, καμια ψυχη. Το ανθρωπινο βλεμμα προσδενεται στις παραστασεις του βλεποντος, και γι' αυτο ειναι περιορισμενο, καθηλωμενο σ' αυτες τις παραστασεις, εγκλωβισμενο μεσα τους. Ο ανθρωπος βλεπει, και συναμα αλλοιθωριζει προς τα ποικιλλα νοηματα οσων βλεπει. Οταν βλεπει κατι, δεν βλεπει. Δεν βλεπει ολοκληρος.

Ο προσωκρατικος Ξενοφανης λεει για τον θεο: 

οὖλος ὁρᾷ, οὖλος δὲ νοεῖ, οὖλος δε τ' ἀκούει 

Ολος βλεπει και ολος εννοει και ολος ακουει. Καθως δεν εγκλωβιζεται σ' ενα Εγω, το βλεμμα του ειναι σαν των περιστεριων: δεν υπαρχει η λεξη που ιδιοποιειται το βλεμμα - "Χρυση Αυγη", "δικη", "Ευελπιδων". Αυτο, η απουσια των λεξεων, ειναι που αποκλειει την φλυαρια του βλεμματος τους και κανει τη σιωπη τους μεγαλη. Ειναι η σιωπη του Κομφουκιου που, στην παροτρυνση των μαθητων του να μιλησει για να κρατησουν σημειωσεις, απαντησε: 

Αληθεια, μιλαει ο ουρανος; Οι τεσσερεις εποχες παιρνουν τον δρομο τους, ολα τα πραγματα γινονται. Αληθεια, μιλαει ο ουρανος;

Αν μπορουσαμε να παρακολουθησουμε το βλεμμα μας σε αργη κινηση, θα αναγνωριζαμε οτι σε κατι εκατομμυριοστα του δευτερολεπτου ετσι βλεπουμε, και οτι μονο κατοπιν ειναι που εισβαλλουν οι παραστασεις. Ετσι καπου υποψιαζομαστε, λιγοτερο η περισσοτερο ευδιακριτα, οτι οι εξελιξεις στα δικαστηρια της Ευελπιδων, και τουτο φυσικα διολου δεν αφορα μονο τουτο το γεγονος, οτι οι εξελιξεις στα δικαστηρια της Ευελπιδων δεν καλυπτονται, δεν ικανοποιουνται ολοτελα απο τις αποψεις μας, τις ερμηνειες μας, τις πραξεις, τις αναταραξεις και τις συγκρουσεις μας. Καπου μενει αδιορατο ενα ιχνος σιγης, καπου απλωνεται ενα βλεμμα σιγαλινο, αταραχο, ενα ολοτελα βλεμμα. Για τουτο μιλα μια βουδιστικη παροιμια:

Ο ουρανος ξερει, και η γη ξερει επισης, εγω ξερω, και οι αλλοι ξερουν.

Τα περιστερια ξερουν. Ειναι η αχνη, περιφρονημενη, σμπαραλιασμενη φωνη της συνειδησης μας, που μας κανει να τα προσεξουμε.

Παντου μαζι μας, παντου μαζι μας

Σε τουτο το αρχαϊκο βλεμμα το πραγματα δεν εχουν νοημα. Ομως τωρα τουτο δεν ειναι στερητικο. Αντιθετα, το νοημα που επιφορτιζει το βλεμμα με παραστασεις ειναι αυτο που στερει στα πραγματα τον εγγενη πλουτο τους, τον κοσμο τους. 

Σαγηνευτικο ειναι ακριβως αυτο που δεν εχει νοημα. Σαγηνευτικα ειναι τα περιστερια που κοιτανε, εκει στην ταμπελα που δειχνει την εισοδο του δικαστηριου. Ξερουν. Οταν τα προσεχουμε, ξερουμε κι εμεις. Κι εκει ειναι, απο εκει ειναι, που ειμαστε ο ενας για τον αλλο φιλοξενοι, μια φιλικη κοινωνια, ενας φιλικος κοσμος. 

ξερω, / ξερω και ξερεις, ξεραμε, / δεν ξεραμε, / αλλωστε εδω ειμασταν κι οχι εκει, / και καποτε, οταν / μονο το τιποτα εστεκε αναμεσα μας, βρισκαμε / ο ενας τον αλλο ολοτελα.

Τα περιστερια στα δικαστηρια φερνουν τη μεγαλη ανατροπη. Οχι οι δικαστικες και οι κοινωνικες διαμαχες. Ανατροπη που τρεπει οχι προς κατι νεο, αλλα προς το λανθανον αρχαϊκο, ανατροπη λοιπον που επιτελειται με ενα "βημα πισω". Ανατροπη σιγαλινη και πελωρια.

Σκεψεις που ερχονται πανω σε ποδια περιστεριων, κατευθυνουν τον κοσμο.

Η μπαλκονοπορτα και εξω τα δεντρα. Μια συγκλονιστικη στιγμη: τα φυλλα τρεμοπαιζαν στον αερα. Ζητησα να τα προσεξω, να προσεξω αυτο που με συγκλονισε, περισσοτερο. Ειχαν κατι απο χορο, απο αναλαφρο χορο που τον χορευαν μαζι με τον ανεμο. Κι εγω ειχα ρυθμιστει στον χορο τους.

Το πρωτογνωρο σ' αυτην μου την εμπειρια; Ηταν το λυσιμο απο την υπολανθανουσα και πανταχου παρουσα παρασταση της Μηχανικης Φυσικης, οπου τα φυλλα συνιστουν αδρανη σωματα στα οποια μεταδιδεται η κινητικη ενεργεια του ανεμου.

Αλλο-παρμενοι.

Το φθινοπωρο του 1895 ο Freud εχει μια συναντηση με τον φιλο του ωτορινολαρυγγολογο Wilhelm Fliess. Ηδη στο τραινο της επιστροφης, σε εναν πυρετο δημιουργιας, γραφει τα δυο πρωτα κεφαλαια απο ενα κειμενο με τον τιτλο "Σχεδιο μιας ψυχολογιας". Σε μια παραγραφο του δευτερου κεφαλαιου γραφει: 

Ας υποθεσουμε οτι το αντικειμενο, το οποιο παρεχει η αντιληψη, ειναι παρομοιο με το υποκειμενο, ενας πλησιον. [...] τα αντιληπτικα συνολα που εκπορευονται απ' αυτον τον πλησιον θα ειναι εν μερει νεα και μη συγκρισιμα, τα χαρακτηριστικα του, π.χ. στην περιοχη του οπτικου· ομως αλλες οπτικες αντιληψεις, π.χ. αυτες των χειρονομιων του, στο υποκειμενο θα συμπεσουν με την μνημη δικων του, τελειως ομοιων εντυπωσεων απο το δικο του σωμα, με τις οποιες θα συνδεονται συνειρμικα οι μνημες απο κινησεις βιωμενες απο τον ιδιο. Ακομη αλλες αντιληψεις του αντικειμενου, π.χ. οταν κραυγαζει, θα αφυπνισουν την μνημη απο δικες του κραυγες και μαζι απο δικα του βιωματα πονου. Κι ετσι το συμπλεγμα του πλησιον διαχωριζεται σε δυο συστατικα, το ενα απο τα οποια εντυπωσιαζει με σταθερη δομη, μενει συγκεντρωμενο στον εαυτο του, σαν πραγμα, ενω το αλλο μπορει να κατανοηθει μεσω μνημονικου εργου, δηλαδη να αναχθει σε μια πληροφορια απο το δικο σωμα. 

Το, οπως το αποκαλει, "συμπλεγμα του πλησιον", χωριζεται σε δυο συστατικα. Το ενα ειναι "αυτο που μπορει να κατανοηθει [απο το υποκειμενο], δηλ. να αναχθει σε μια πληροφορια απο το δικο του σωμα". Αυτο το συστατικο του πλησιον τον φανερωνει σαν παρομοιο προς εμενα, καθως οι χειρονομιες του συνδεονται συνειρμικα με μνημες απο κινησεις του δικου μου σωματος, οι κραυγες του απο δικα μου βιωματα πονου. Αυτο το συστατικο του πλησιον ειναι κατανοητο. Εχει νοημα. Επιτρεπει μια σχεση μαζι του.

Κι ερχομαστε στο αλλο συστατικο του δευτερου ανθρωπου. Εδω ο Freud αναφερεται στα "χαρακτηριστικα του", π.χ. στην εμφανιση του. Αυτα ειναι "νεα και μη συγκρισιμα", δηλαδη δεν μου παρεχουν κανεναν συνειρμο, καμια "πληροφορια", δεν υπαρχει τιποτα το αναλογο τους σ' εμενα, δεν εχουν νοημα, μενουν ακινητα και απροσιτα, "με σταθερη δομη", οπως γραφει. Αυτο το συστατικο του πλησιον, συνεχιζει ο Freud, "εντυπωσιαζει". Ακολουθει μια ωραια εκφραση για αυτο, που θα μπορουσε να αποδοθει καπως ετσι: "μενει συμμαζεμενο στον εαυτο του, σαν πραγμα."

Ο πλησιον λοιπον δεν εξαντλειται στην υποκειμενικοτητα του, στο κατανοησιμο και ενσυναισθητο μερος του. Προβαλλει και ως πραγμα, απροσιτο και ακατανοητο στην ενικοτητα των χαρακτηριστικων του, τοσο μακρινο και τοσο κοντινο, και ακριβως ως πραγμα ειναι που εντυπωσιαζει, που, με μια εκφραση του Jean Baudrillard, σαγηνευει. Το κατανοητο δεν εντυπωσιαζει.

Ο ανθρωπος ως πραγμα μενει απροσιτος στην γνωση. Καμια επιστημη δεν μπορει να τον συλλαβει. Ισως αυτος ειναι ο λογος που ο επιστημονας Freud, ηδη μετα απο δυο μηνες, βρισκει το "Σχεδιο μιας ψυχολογιας" αδιεξοδο, και γραφει στον Fliess: "Την πνευματικη κατασταση, στην οποια επωασα την Ψυχολογια, δεν την καταλαβαινω πια." Σαν να την ειχε γραψει ενας αλλος, που χαθηκε.

Ο ανθρωπος-πραγμα δεν ειναι προσιτος στην κατανοηση, στην γνωση. Ακλονητος και αβυσσαλεος δεσποζει πριν απο καθε συμπεριφορα, πριν απο καθε προθετικοτητα. Και μενει, αυτος μονος, εστω για λιγο, οταν το υποκειμενο εχει εξαλειφθει με τον θανατο. Ναι, αν η ζωη με τις ροες και με τις τροπες της εχει αναληφθει και επιτελειται απο το υποκειμενο, στο αλλο "συστατικο", στον ανθρωπο-πραγμα ειναι παρων, εξαρχης και μεχρι τελους, ο θανατος.

Θα μπορουσαμε να πουμε οτι το ονομα για το καθοριστικο σημειο του ανθρωπου-πραγματος ειναι η - φυση, η ΦΥΣΙΣ των Αρχαιων, στην οποια ειναι προσφιλης, δηλαδη της ανηκει ουσιακα, ο χαμος.

Οι ανθρωποι-πραγματα εχουν επισης φωνες. Νεκρες φωνες. Δεν ειναι τα λογια τους αλλα το ηχοχρωμα. Σε αντιθεση με τα φυλλα, τα φτερα, την αμμο, την σταχτη, το ηχοχρωμα δεν ηχει μονο του. Συνοδευει τον αρθρωμενο λογο, παραμενοντας παντα, σε αντιθεση με τα λογια, "αδυνατο να κατανοηθει", "συμπυκνωμενο στον εαυτο του", "νεο και μη συγκρισιμο", δηλαδη "πραγμα", δηλαδη αγγελος του θανατου.