Σκιες και Faces

Περίληψη

Υπολογιστές και ίντερνετ δεν είναι απλώς μέσα επικοινωνίας. Αλλάζουν αποφασιστικά την ίδια την επικοινωνία και τους επικοινωνούντες. Τους προσαρμόζουν στα μέτρα τους. Μεταβάλλουν την εικόνα του κόσμου και του εαυτού μας, τις σχέσεις μας. Σε μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού η δυνατότητα της κοινωνικής δικτύωσης ασκεί μια γοητεία ακατανίκητη. Τα κοινωνικά δίκτυα προάγουν μια ύπαρξη ελεύθερη από δεσμεύσεις σε τόπο, χρόνο, ταυτότητα, παράδοση, ήθη και έθιμα. Το πρόσωπο μεταλλάσσεται σε face (πρβ. Facebook). 

To face είναι πέρα για πέρα αυτό που δηλώνει. Του λείπει η αύρα, η ατμόσφαιρα, η γεύση και η οσμή - του λείπει το φόντο μιας σκιάς που το μυθοποιεί, το κάνει πρόσφορο στον έρωτα, την εχθρότητα, τη φιλία. Το face είναι μοναχικό και αδέσμευτο. Δεν είναι σε θέση να συνάπτει σχέσεις. Μια σχέση, από την ίδια τη λέξη της, χαρακτηρίζεται από ιδιότητες όπως του έχω, συνέχω, κατέχω, προσέχω. Το face είναι υπερβολικά αδέσμευτο, αποσπασματικό, συγκεντρωμένο στο Εγώ του. Η επικοινωνία του είναι διάδραση. Της λείπει η ιστορία, η συνέχεια, η αφηγηματικότητα μιας σχέσης. Το face δεν διαβάζει κείμενα αλλά hyper-texts και δικτυώνεται σε υπερ-σχέσεις.

Η έλλειψη σκιών (αύρα, ατμόσφαιρα, γεύση, οσμή), μαζί με τη διαθεσιμότητα μιας απέραντης δικτύωσης, προσδίδει στο face μια ελευθερία χωρίς όρια, που φτάνει έως την ελευθεριότητα. Παθολογίες όπως το "σύνδρομο διάσπασης προσοχής και υπερκινητικότητας", φαινόμενα βίας όπως η "κυβερνητική κακοποίηση", ένας τρόπος ύπαρξης μονοδιάστατος και αυτιστικός συνοδεύουν ανθρώπους, το πρόσωπο των οποίων παραμορφώνεται σε face.

Και πάλι απέναντι σ' αυτόν τον χείμαρρο της δικτύωσης που πλανά, αποπλανά και συμπαρασέρνει τα πάντα στο ρεύμα του δεν υπάρχει άλλη δυνατότητα. Δεν κερδίζεται τίποτα ούτε με την αντίσταση ούτε με την προσφυγή στα παλιά. Ο εικονικός κόσμος είναι μαγευτικός και συνάμα ολέθριος. Μαζί με την αναπόφευκτη αποδοχή του παραμένει ζητούμενο μια άνεση απέναντι στην αξίωση του να μονοπωλήσει τον κόσμο.

Ομιλια

Ο Marshall McLuhan, ο πρωτοπορος θεωρητικος των ηλεκτρονικων μεσων επικοινωνιας, στις ομιλιες του ανεφερε καποιες φορες το εξης ανεκδοτο:

Δυο Ινδιανοι Ναβαχο συζητανε με σηματα καπνου διαμεσου μιας κοιλαδας στην Αριζονα. Την ωρα που τα λενε μ' αυτον τον τροπο, η επιτροπη ατομικης ενεργειας προχωρει σε μια ατομικη εκρηξη. Οταν το μανιταρι εχει διαλυθει, ο ενας Ινδιανος στελνει στον αλλο ενα σημα καπνου που λεει: "Πω! Πω! Νεαρε, θα 'θελα να το 'χα πει εγω αυτο!

Ο Ινδιανος ειναι πολυ εντυπωσιασμενος. Το μανιταρι ειναι εκπληκτικο. Ειναι και ολεθριο, ομως αυτο δεν το γνωριζει ακομη. Πλαναται. Η πλανη ειναι πλανα, μαγευει και σαγηνευει, και "η τραγωδια περιμενει αναποτρεπτη στο τελος", οπως ειπε καποτε ο Σεφερης.

Υπολογιστες και ιντερνετ, στις απαρχες τους, πριν γινουν αυτονοητα, προκαλεσαν εναν θαυμασμο αντιστοιχο μ' αυτον του Ινδιανου στη θεα του μανιταριου. Καπου 15 χρονια νωριτερα απο τον McLuhan ο γερμανος φιλοσοφος Martin Heidegger εκανε μια ομιλια με τιτλο "Το πραγμα". Στην ομιλια επισης γινεται λογος για την ατομικη βομβα. Εκεινα τα χρονια, αρχες της δεκαετιας του '50, ο Heidegger μιλαει για αεροπλανα, ραδιοφωνο και τηλεοραση. Ομως αυτα που λεει θα μπορουσαν κατα μειζονα λογο να αφορουν και τη σημερινη εποχη του ιντερνετ και των κοινωνικων δικτυων. Κατα τον Heidegger η νεα τεχνολογια και οι συγχρονες μορφες επικοινωνιας συνεπαγονται μια συρρικνωση των αποστασεων, χωρις ομως αυτη η συρρικνωση να οδηγει σε εγγυτητα. Προκυπτει ενα πεδιο οπου τα πραγματα δεν ειναι ουτε κοντα ουτε μακρια, δηλαδη ουτε παροντα ουτε αποντα. Καθοσον ομως παρουσια και απουσια συνιστουν τους τροπους με τους οποιους τα πραγματα υπαρχουν και μας αφορουν, η καταλυση παρουσιας και απουσιας ισοδυναμει με εναν, οπως λεει, "διαμελισμο" των πραγματων, πολυ πιο ουσιαστικο και πιο θεμελιακο απο την καταστροφη που επιφερει μια ατομικη βομβα. Η ομιλια αρχιζει ως εξης:

Ολες οι αποστασεις στον χωρο και στον χρονο συρρικνωνονται. Οπου ο ανθρωπος καποτε χρειαζονταν εβδομαδες και μηνες δρομου, σημερα με το αεροπλανο φτανει εν μια νυκτι. Ο,τι παλαιοτερα ο ανθρωπος χρειαζονταν χρονια για να το μαθει, η δεν το μαθαινε καν, σημερα το πληροφορειται αμεσως καθε ωρα απο το ραδιοφωνο. (...) Το ακρον αωτον παραμερισμου καθε δυνατοτητας μιας αποστασης επιτυγχανεται με την τηλεοπτικη συσκευη, η οποια συντομα θα υφαρπαζει και θα κατακυριαρχει ολη τη συναρμοση και τη ροη της επικοινωνιας. (...) Τι συμβαινει εδω οταν με τον παραμερισμο των αποστασεων ολα βρισκονται το ιδιο κοντα και το ιδιο μακρια; Τι ειναι αυτο το ομοιομορφο οπου τα παντα δεν ειναι ουτε κοντα ουτε μακρια, τροπον τινα διχως αποσταση; Ολα συμπαρασυρονται στην ομοιομορφια και στην ελλειψη αποστασης. Πως λοιπον; Δεν ειναι η περισυλλογη σ' εναν τοπο χωρις κοντα και χωρις μακρια ακομη πιο δεινη απο εναν διαμελισμο των παντων; Ο ανθρωπος γουρλωνει τα ματια εμπρος σ' αυτο που θα μπορουσε να επελθει με την εκρηξη της ατομικης βομβας. Ο ανθρωπος δεν βλεπει αυτο που ηδη εχει επελθει (...) Τι περιμενει αυτη η αμηχανη αγωνια οταν το αποτροπαιο εχει ηδη συμβει;

Το μεσο επικοινωνιας, γραφει ο Mc Luhan στην αρχη του βιβλιου του "Understanding Media", ειναι "προεκταση του εαυτου μας", οπως, δικο μου παραδειγμα, τα ξυλοποδαρα. Τα ξυλοποδαρα δεν προεκτεινουν απλα τα ποδια. Μεταβαλλουν και τον τροπο του βηματισμου. Το ιντερνετ, αυτο το ηλεκτρονικο ξυλοποδαρο, μεταβαλλει επισης εμας και την επικονωνια μας. Πως λοιπον παρουσιαζονται σημερα ανθρωποι και πραγματα στην ηλεκτρονικη τους δικτυωση; Πως μας σημαδευει το ιντερνετ; Ποιους ανθρωπους μας κανει; Πως μεταλλασσει τις σχεσεις μας; Η επισκοπηση καποιων χαρακτηριστικων του μπορει να μας δωσει την εικονα αυτου του μεταλλαγμενου εαυτου μας, η, οπως λεει ο Elias Aboujaoude, μια εικονα της "ηλεκτρονικης μας προσωπικοτητας" και των διαπροσωπικων μας σχεσεων - αν οι λεξεις "προσωπο" και "διαπροσωπικες σχεσεις" ειναι καν πλεον δοκιμες.

Ας εχουμε βεβαια κατα νου πως καθε φορα, σε καθε χρηστη του υπολογιστη και του ιντερνετ, η εμπλοκη στον εικονικο κοσμο ποικιλλει. Ο εικονικος κοσμος μπορει να εξυπηρετει τον πραγματικο, οπως στην επαγγελματικη προβολη, στην ενημερωση και πληροφορηση, στην αναζητηση συντροφου, η απλα στην επικοινωνια μεταξυ γνωστων και φιλων. Στην αλλη ακρη του φασματος βρισκεται εκεινη η διαδραση η οποια αρχιζει και τελειωνει στο εικονικο, οπως "φιλοι" στο facebook που ποτε δεν γνωριστηκαν, και μαλλον δεν θα γνωριστουν ποτε, ταξιδια με το google ανα τον κοσμο, παιχνιδια, εικονικο η πορνογραφικο σεξ κλπ. Σ' αυτην την ομιλια θα επιχειρησω να περιγραψω καποια χαρακτηριστικα του αμιγως εικονικου κοσμου, τα οποια σημαδευουν τον καθενα μας σε αλλοτε αλλον βαθμο. Τον καθενα μας ... Και εδω θυμαμαι τωρα μια φραση του Nietzsche: "Η ερημος μεγαλωνει. Αλοιμονο σ' αυτον που μεσα του κρυβει ερημους."

Ενα παλιο διαφημιστικο σλογκαν της Microsoft για τα Windows '95 λεει: "Where do you want to go today?" Καποτε οι ερωτησεις κρυβουν τις δικες τους παγιδες. Απαντας στην ερωτηση και, πριν το καταλαβεις, με την απαντηση σου εχεις εμπλακει στους κανονες του παιχνιδιου με τους οποιους διατυπωνεται η ερωτηση. Οταν π.χ. οι γονεις ρωτουν το παιδι τους που γυριζει απο το παρτυ "Περασες καλα;", το μαθαινουν να κρινει καταστασεις σε ορους "Περνω καλα" / "Περνω ασχημα". Ο υπολογιστης γνωριζει μονο την ερωτηση του τυπου "Τι θελεις;" και μαθαινει στον χρηστη να επικοινωνει μαζι του σε ορους εντολων, στη μορφη "Θελω να...".

"Where do you want to go today?" θα πει στην ουσια: μπορεις να πας οπου θελεις. Θα πει: σε βαθμο ασυγκριτα μεγαλυτερο απο το τηλεφωνο και την τηλεοραση, δεν εισαι δεσμευμενος απο το γεγονος οτι βρισκεσαι σε εναν ορισμενο τοπο και σε εναν ορισμενο χρονο, σε μια ορισμενη κοινωνικη συνθηκη, με τα ηθη και με τα εθιμα της πατριδας και του πολιτισμου στον οποιο μεγαλωσες, και που σε ακολουθει. Το ιντερνετ εχει εγκαταλειψει την αναφορα σε εναν πολιτισμο. Ειναι υπερ-πολιτισμικο. Ο χρηστης του δεν κατοικει κανενα σπιτι, κανεναν οικο που θα στεγαζε τα οικεια του πραγματα και θα ορθωνε εναν φρακτη απεναντι στο ανοικειο, το ξενικο. Η ερωτηση "Where do you want to go today?" απελευθερωνει τον αποδεκτη της απο καθε οικο και απο καθε διασταση οικειου / ανοικειου. Του αποτεινεται ως τουριστα, ως, οπως καθιερωνεται πλεον να λεγεται, "υπερπολιτισμικο τουριστα".

Θα μπορουσαμε να πουμε οτι ενα κυριο χαρακτηριστικο της εικονικης πραγματικοτητας ειναι η αποδεσμευση απο το γεγονος - το γεγονος οτι ειμαι εδω, οτι εχω ενα φυλο και μια ηλικια, οτι γεννηθηκα σε μια ορισμενη χωρα και εχω μια ορισμενη μητρικη γλωσσα, οτι εζησα οπως εζησα και οτι ολα αυτα δεν ξεγινονται, οτι οι οποιες δυνατοτητες μου ειναι ανοιχτες, ειναι ανοιχτες στη βαση αυτης μου της γεγονοτητας. Τωρα, στην εικονικη πραγματικοτητα του διαδικτυου, εχει συμβει μια απο-γεγονοποιηση. Μπορω να εχω μια οποιαδηποτε αλλη ταυτοτητα. Σε ενα forum γραφει καποιος: "Το ονομα μου ειναι Caterina Fake, και ειμαι ενας φορτηγατζης 45 χρονων απο το νοτιο Σικαγο. (...) Πιστευω πως το ονομα μου αντανακλα τον εσωτερικο μου εαυτο καθως ειμαι ενας ευγενικος και τρυφερος παλιος παικτης του ραγκμπυ υψους 1,95."

Ο υπερπολιτισμικος τουριστας, πορευομενος επανω στα ηλεκτρονικα ξυλοποδαρα, εχει εναν βηματισμο που δεν γνωριζει ορια. Ειναι ενας απολυτος τουριστας, δηλαδη χωρις εναν τοπο δικο του απο τον οποιο θα ξεκινουσε και στον οποιο θα επεστρεφε. Δεν πεφτει σε συνορα που να τον εμποδιζουν, η να τον απαγορευουν. Ολα ειναι ανα πασα στιγμη μπροστα του. Το Οχι του εκει που δεν ειναι εδω, το Οχι του παρελθοντος που δεν ειναι πια, το Οχι του μελλοντος που δεν ειναι ακομη, εξαφανιζονται με ενα κλικ. Δεν γνωριζει κανενα Οχι που θα του αντιστεκονταν, που θα δηλωνε πως υπαρχει ενα Αλλοτριο, ενας Αλλος που θα τον ξενιζε, θα τον ενοχλουσε, θα τον αμφισβητουσε. Ετσι δεν γνωριζει τον πονο της πτωσης επανω σε κλειστες πορτες, αλλα ουτε και τη χαρα στο ανοιγμα μιας φιλοξενης πορτας. Ο υπερπολιτισμικος τουριστας, καθοτι πουθενα δεν συναπαντα τον Αλλο, ειναι ενα αυτιστικο ον. Αυτιστικο, αχρωμο και αοσμο. Δεν πονα και δεν χαιρεται. Γνωριζει μονο τη ρηχη βουλιμικη ευφορια που του φερνει η ελευθεριοτητα την αυτιστικης του αυταρκειας.

Ο υπερπολιτισμικος τουριστας ειναι αγενης. Μιλα με τον υπολογιστη σε ορους εντολων. Δεν γνωριζει μορφες ευγενειας οπως "Θα ηθελα...", "Μηπως θα μπορουσες...", "Παρακαλω, μπορω να εχω...", μορφες δηλαδη που αφηνουν χρονο, ανασα, που αποτεινονται στη δυνατοτητα και στην προθυμια του Αλλου. 

Ο υπερπολιτισμικος τουριστας ειναι κουτος. Δεν σκεφτεται. Η επικοινωνια με τον υπολογιστη δεν σηκωνει δευτερη κουβεντα. Δεν αφηνει περιθωριο για τον δισταγμο, για το ερωτημα, το οποιο, συμφωνα με τον Heidegger, ειναι η ευλαβικοτητα της σκεψης. Στο λεξιλογιο του δεν υπαρχει η απορια, το "Ισως...", το "Δεν ξερω..." και το αδιεξοδο, η αμφιθυμια και η συγκρουση. Αγνοει ολοτελα τη σιωπη και την σχολη, την ανετη, ελευθερη, αβιαστη, μετεωρη παραμονη στο ενα και το αλλο. Ειναι υπερκινητικος και διασπασμενος. Ειναι ο ανθρωπος ελαφροπετρα.

Ο υπερπολιτισμικος τουριστας δεν εχει προσωπο. Εχει face. Το συνειναι με τους αλλους, η διαπροσωπικη σχεση, με την εισοδο στο facebook και τα συναφη κοινωνικα δικτυα υφισταται μια μεταλλαγη. Το προσωπο δινει τη θεση του στο face. Το face ειναι διαφανο. Ειναι περα για περα αυτο που δηλωνει. Οχι οτι επικοινωνει τα παντα με ειλικρινεια. Ομως αυτα που επικοινωνει δεν αφηνουν τιποτα κρυφο. Το face παρουσιαζεται οπως αυτο και μονο με ειδοποιει για τον εαυτο του. Δεν εχει κανενα μυστηριο, καμια αυρα: Δεν εχει χρωματα και μυρωδιες, δεν εχει ατμοσφαιρα και ρυθμο, η οψη του δεν αφηγειται ιστοριες, το σωμα του, τα ματια, τα χερια του, δεν μιλουν. Το face δεν εχει δηλαδη σκιες. Δεν εχω τη δυνατοτητα να το γνωρισω εγω, μεσα απο τις σκιες του, και να γνωρισει κι αυτο τον εαυτο του μεσα απο τα δικα μου τα ματια. Ετσι δεν συνδιαλεγεται μαζι μου. Τα λογια του δεν λεγονται μεσα απο μια ανταποκριση στη δικη μου παρουσια, δεν τα γενναει η ατμοσφαιρα, η αυρα της συναντησης μας. Τα ερωτηματα, τα μυστηρια, η σαγηνη, ο μυθος λειπουν απο αναμεσα μας. Το face δεν συνομιλει. Κανει chat. Ολα εκτυλισσονται σε ενα απλετο κρυο φως. Το φως διχως σκιες ειναι τελικα, με μια ευρυτερη αλλα και στενοτερη εννοια, πορνογραφικο.

Ο Byung-Chul Han, ενας κορεατης φιλοσοφος που ζει στη Γερμανια, λεει σε μια συνεντευξη σχετικα: 

(...) ενας διαφανος κοσμος θα ηταν ενας κοσμος που θα ειχε μια πολυ ατονη γευση. Το μυστηριο μπορει να εμβαθυνει το Ειναι. Σημερα τη θεση του πλανεματος την παιρνει η υπολογιστικη διαθεσιμοτητα. Η μαγεια παραμεριζεται απο τον αριθμο. Η διαφανεια δεν ευωδιαζει. Επισης η διαφανεια υφαρπαζει απο τον χρονο την ευωδια του. Ο διαφανος χρονος ειναι χωρις συμβαντα, χωρις αφηγηση, ειναι χρονος χωρις ιστορια. Το ερωτικο επισης προϋποθετει το μυστηριο. Εκει που χανεται τελειως, ξεκινα η πορνογραφια. Αυτη ισοπεδωνει το Ειναι. Το αδειαζει και το απομυθοποιει.

Ομως για τις σκιες γραφει ο ποιητης Paul Celan:

ΕΙΝ' ΟΛΑ ΑΛΛΙΩΤΙΚΑ απ' οτι νομιζεις, απ' οτι νομιζω,

το λαβαρο κυματιζει ακομα,

τα μικρα μυστηρια ειν' ακομη αυτουσια,

ριχνουν ακομα σκιες, απ' αυτο

ζεις εσυ, ζω εγω, ζουμε.

και αλλου:

Μιλαει αληθινα οποιος μιλαει σκιες

Ο Han, στη συνεντευξη που αναφερθηκε, παραπεμπει στο διηγημα "Η θαυμαστη ιστορια του Peter Schlemihl" του Adelbert von Chamisso. Ο Peter Schlemihl πουλα τη σκια του στον διαβολο για ενα θαυμαστο σακουλακι γεματο χρυσαφι που δεν στερευει ποτε. Στο τελος της ιστοριας ο Schlemihl, ο ηρωας της ιστοριας, δινει στον Chamisso, τον συγγραφεα, τη συμβουλη: 

Κι εσενα, αγαπητε μου Chamisso, σε ανακηρυξα θεματοφυλακα της θαυμαστης ιστοριας μου, ωστε αυτη, οταν εχω χαθει απο τη γη, να γινει ισως χρησιμο μαθημα για πολλους απο τους κατοικους της. Εσυ ομως, φιλε μου, αν θελεις να ζεις αναμεσα στους ανθρωπους, μαθε προπαντων να τιμας τη σκια.

Η λεξη "σχεση" ειναι παραγωγο του εχω. Στο εχω συνηχουν, μεταξυ πολλων αλλων, τα κατεχω, παρεχω, συνεχω, προσεχω. Χαρακτηριστικο μιας σχεσης ειναι το οτι ο ενας "εχει" τον αλλο, αναφερεται σ' αυτον ως συνεχεια του εαυτου του. Γι' αυτο καμαρωνουμε η ντρεπομαστε για τον συντροφο και τα παιδια μας. Γι' αυτο μια συγκρουση ειναι επωδυνη, γι' αυτο ενας χωρισμος μοιαζει με ακρωτηριασμο. Ο υπερπολιτισμικος τουριστας δεν εχει σχεσεις. Η διαφορα με καποιο face δεν θα γεννησει καμια αμφισβητηση του, καμια κριση μεταξυ τους που θα μπορουσε ειτε να ανοιξει τον ενα για τον αλλο, ειτε να οδηγησει σε χωρισμο τους, και οπωσδηποτε να τους σημαδεψει.

Το face κανει "like". Το "like" δεν υποδηλωνει σχεση. Ειναι η εκφραση μιας αρεσκειας του αποστολεα που τρεφει την αυταρεσκεια του αποδεκτη. Ετσι ο καθενας μενει στον μικροκοσμο του δικου του Εγω, της δικης του εγωσφαιρας, που εχει οχι πορτες και παραθυρα αλλα windows. Η λεξη "σχεση" δεν ταιριαζει για το ειδος της επικοινωνιας στα κοινωνικα δικτυα. Ισως, αναλογα με το "hypertext", το κειμενο στο ιντερνετ, που με τα παρεμβαλλομενα links δεν αναπτυσσει καμια συνεχεια, καμια αφηγηση και καμια αυτοτελεια, και γι' αυτο δεν μπορει να σε αποροφησει, θα μπορουσαμε να μιλησουμε για "υπερσχεσεις". Το "υπερ..." υπερακοντιζει τη σχεση στο διαστημα, της αφαιρει τη βαρυτητα της συνεχειας, της ιστοριας της, της παιρνει αυτο που προπαντων της δινει τη ζωντανια της: την καρδια. Οι υπερσχεσεις ειναι ελλιποβαρεις και ανορεξικες, αναιμικες και αψυχες. Ανυδρες και ανισκιωτες. Μονολογοι που αυτοτροφοφοδοτουνται με τους μονολογους των αλλων.

Στις υπερσχεσεις ειναι εγγενης μια ιδιαιτερη βια. Οταν δινω στον αλλο μια γροθια, το χερι μου προσκρουει στο σωμα του. Οταν προσβαλλω καποιον, βλεπω την ενταση στο προσωπο του. Η βια των υπερσχεσεων δεν συναντα απεναντι της απολυτως τιποτα, και ετσι δεν γινεται καν αισθητη ως βια. Αμερικανοι πιλοτοι στον πολεμο του Κολπου δηλωναν πως οι βομβαρδισμοι που εκτελουσαν ηταν οπως ενα video game. Στην ηλεκτρονικη κακοποιηση στο σχολειο, στην εργασια, στην πολιτικη, δεν υπαρχει ο απεναντι που λοιδωρειται. Τιποτα δεν εμποδιζει τον υπερπολιτισμικο τουριστα να ειναι και υπερπολιτισμικος τρομοκρατης.

"Προβληματικες" τωρα με την στενοτερη εννοια θα ηταν εκεινες οι συμπεριφορες οπου ο εικονικος κοσμος συγχεεται με τον πραγματικο, μαλιστα αντικαθιστα τον πραγματικο. Προκειται ισως για τη σημερινη εκδοχη ανθρωπων που παλαιοτερα κατεφευγαν σε εναν φανταστικο κοσμο, με ροζ συννεφακια, με σεναρια, με νοερους διαλογους. Αυτος ο εσωτερικος κοσμος ηταν πολυ πιο ζωντανος απο τον αλλο, τον εξω, τον πραγματικο κοσμο, που τον ζουσαν ως γκριζο και ατονο, απελπιστικο και αφορητο. Το ιντερνετ, το facebook και τα συναφη, εκει που η χρηση τους ξεπερνα ενα οριο, θα ηταν η συγχρονη εκδοχη εκεινου του μοναχικου κοσμου που δεν θα χαρακτηριζονταν πλεον απο εσωτερικοτητα αλλα οπωσδηποτε απο το βυθισμα σε ενα αυτιστικο παραμυθι. Φαντασιωση που πλεον θα ανελισσονταν μεταλλαγμενη επανω στα ηλεκτρονικα ξυλοποδαρα.  Ενδεχομενως παθολογιες της εποχης οπως ο εθισμος στο διαδικτυο, το "συνδρομο διασπασης προσοχης και υπερκινητικοτητας", μια ορισμενη μορφη καταθλιψης, να εγκεινται στη τοξικοτητα εκεινου του τροπου υπαρξης τον οποιο αφομοιωνουμε λιγοτερο η περισσοτερο οταν λειτουργουμε ως χρηστες του διαδικτυου.

Εκει που ανθρωποι με τετοια θεματα καταληγουν στον ψυχολογο και στον ψυχιατρο, αντιμετωπιζονται κατα κανονα με ορους του παρελθοντος, δηλαδη οπως οι εξαρτημενοι απο το αλκοολ και τα ναρκωτικα. Ισως θα επρεπε να προσεχθει περισσοτερο το ειδος αυτης της εξαρτησης, η ιδιαιτεροτητα της σχεσης με τον υπολογιστη και το ιντερνετ, αν ειναι να υπαρξει μια επικοινωνια, μια θεραπευτικη επικοινωνια μαζι τους.

Ξεκινησα με το ανεκδοτο του McLuhan για τον Ινδιανο που θαυμαζε το ατομικο μανιταρι. Το ιντερνετ ειναι εκπληκτικο και θαυμασιο. Ασκει μια ελξη παρομοια μ' αυτην που ασκουσαν οι Σειρηνες στους ναυτικους που περναγαν απο τα μερη τους. Ηταν τα υπεροχα τραγουδια τους. Στην ελληνικη μυθολογια τα αλλα μυθικα πλασματα που τραγουδουσαν ηταν οι Μουσες. Ο Martin Poltrum, αυστριακος ψυχιατρος, κανει μια ενδιαφερουσα επισημανση για τη διαφορα τους:

Οι Μουσες (...) αρχιζουν να μιλουν οταν κανεις τις ρωτησει, τις υμνησει και τις τιμησει. Οι Μουσες ειναι αβλαβεις. Μπορει μεν να πουν λαθος πραγματα, ομως αυτο το παραδεχονται ηδη απο την αρχη του λογου τους. Παντως αυτο σημαινει και οτι οι Μουσες πρωταρχικα ακουνε. Ακουνε τον ποιητη και του λενε αυτο που ζητα. Οπως ο ποιητης παιρνει τις Μουσες στα σοβαρα, ετσι και οι Μουσες παιρνουν στα σοβαρα τον ποιητη, το ενδιαφερον του να γνωρισει, την ερωτηση του και την παρακληση του να μαθει. Εδω υφισταται μια θεμελιωδης διαφορα με τις Σειρηνες. Οι Σειρηνες τραγουδανε επισης. Μαλιστα τραγουδανε υπεροχα και αξιαγαπητα. Ετσι λεει ο μυθος. Τραγουδανε τοσο ομορφα και το τραγουδι τους υποσχεται τοσα, που οι περαστικοι ναυτικοι ειναι αδυνατο να απομακρυνθουν απο το ασμα τους. Οι ναυτικοι θελουν να ειναι κοντα στις Σειρηνες. Οι Σειρηνες με το ασμα τους υποσχονται ομορφια, γλυκα και ερωτα, ομως φερνουν ολεθρο, βασανο και θανατο. Λεγεται πως γυρω απο τις Σειρηνες ολα γινονται σταχτη. Οταν κανεις τις πλησιαζει, τροπον τινα φλεγεται απο το παθος και καιγεται. Η οντοτητα των Σειρηνων ειναι να προκαλουν με τον ερωτα και να φερνουν τον θανατο, οταν κανεις τις πλησιαζει. Οι Σειρηνες μιλουν χωρις να προσκληθουν προς τουτο. Τραγουδουν στους περαστικους ναυτες και θελουν την προσοχη τους. Οπου δεν εχουν ακριβως αυτο που χαρακτηριζει τις Μουσες: Οι Σειρηνες ειναι κουφες. Δεν ακουνε. Δεν ενδιαφερονται για τους περαστικους. Δεν ενδιαφερονται για τον Οδυσσεα που θελει το σπιτι του, την Πηνελοπη και τον Τηλεμαχο. Δεν ενδιαφερονται για το που θελουν να πανε ο Ορφεας και οι Αργοναυτες οταν περνανε απο το νησι τους. Οι Σειρηνες θελουν ενα και μονο: Προσοχη με καθε τιμημα. Αδιαφορο αν μ' αυτο αποτρεπουν τους περαστικους απο τον δρομο της ζωης τους η οχι. Η παραδοση στις Σειρηνες σημαινει πραγματικο η ψυχικο θανατο.

Ο εικονικός κοσμος μοιαζει να ασκει μια γοητεια και μια ελξη ακατανικητη, οπως αυτη των Σειρηνων. Γιατι των Σειρηνων; Γιατι οι Σειρηνες δεν απαντουν σε μια δικη μας επικληση, δεν ακουν εμας, οπως κανουν οι Μουσες, αλλα μας καλουνε αυτες, μας προ-καλουν με τη σαγηνη τους. "Where do you want to go today?" Ειναι τοσο εκμαυλιστικο! Δεν μπορουμε να του πουμε οχι.

Ας δοκιμασουμε να δουμε αυτην τη σαγηνη προσεκτικοτερα. Η λεξη του Ομηρου για την επιρροη των Σειρηνων ειναι το "θελγουσιν". Μ' αυτην τη λεξη ο Ομηρος περιγραφει ακομα πως ο Ερμης με το μαγικο του ραβδι "ἀνδρῶν ὄμματα θέλγει", κλεινει τα ματια των ανθρωπων και τους κοιμιζει. Το ρημα θελγω χρησιμοποιειται σχεδον παντου με την εννοια του μαγευω, εξαπατω. Οι Σειρηνες θελγουν τους ανθρωπους. Αυτοι κατευθυνονται προς τις Σειρηνες σαν υπνοβατες. Ηδη ειναι ενας ουριος ανεμος που φερνει το καραβι του Οδυσσεα προς το νησι τους. Και καθως το προσεγγιζουν, ξαφνικα ο αερας παυει, απλωνεται μια γαληνη και, γραφει ο Ομηρος, ενας θεος κοιμιζει τα κυματα: "αὐτικ᾽ ἔπειτ᾽ ἄνεμος μὲν ἐπαυσατο ἠδὲ γαληνη / ἔπλετο νηνεμιη, κοιμησε δὲ κυματα δαιμων.". Αυτο που συμβαινει ειναι ασυγκριτα ευρυτερο απο το φαινομενο της αποπλανησης αντρων απο ωραιες και πλανες γυναικες. Το νησι των Σειρηνων ειναι ο τοπος της απολυτης γαληνης. Δεν υπαρχουν τρικυμιες και κινδυνοι, τα παντα ειναι φιλικα και γλυκα, τοσο τα στοιχεια της φυσης οσο και οι "θεσπεσιες" Σειρηνες που σε καλουν: "δεῦρο", "ελα!". Ειναι ο τοπος απ' οπου λειπει καθε αντιξοοτητα, καθε αμφισβητηση, καθε εχθροτητα, καθε κινδυνος, καθε πονος. Λειπει δηλαδη καθε Αλλοτριο. Δεν ειναι λοιπον μονο η αγκαλια των Σειρηνων. Ο τοπος ολος ειναι μια αγκαλια που σου προσφερεται. Σ' αυτον τον τοπο μπορεις επιτελους να ξαποστασεις. Να κοιμηθεις!

Ο Eric Schmidt, μεχρι περσι γενικος διευθυντης της Google, σε μια προσφατη ομιλια με τιτλο "Οικοδομωντας το ψηφιακο μελλον", παραθετει μια φραση του George Bernard Shaw που λεει: "Βλεπεις πραγματα και λες: γιατι; Ομως εγω ονειρευομαι πραγματα που δεν ηταν ποτε, και λεω, γιατι οχι;" Το παραθεμα ειναι απο το βιβλιο "Back to Methuselah" ("Πισω στον Μαθουσαλα"). Βρισκομαστε στον κηπο της Εδεμ. Τα λογια ερχονται απο ενα φιδι που μιλαει στην Ευα. Μαλιστα το φιδι μιλα, γραφει ο Bernard Shaw, "με ενα παραξενα γοητευτικο μουσικο ψιθυρισμα". Σαν Σειρηνα. Λεει πως εχει "κατακτησει τον θανατο". Ο Eric Schmidt συνεχιζει την ομιλια του. Τα λογια του εχουν παρει τον εκμαυλιστικο τονο του φιδιου: "Γιατι αυτο ειναι ετσι; Γιατι δεν θα μπορουσε να ειναι καλυτερο; Γιατι υπαρχει αδικια στον κοσμο; Γιατι δεν μπορουμε να το φτιαξουμε; 'Why can’t we fix that?'" Στο βιβλιο, το φιδι λεει και το πως γινεται: "Φανταζεσαι αυτο που επιθυμεις· θελεις αυτο που φανταζεσαι· τελος δημιουργεις αυτο που θελεις."

Η τεχνολογια του ιντερνετ υποσχεται εναν κοσμο οχι μονο χωρις ορια, οχι μονο προσβασιμο παντου και παντοτε, αλλα ακομη και εναν κοσμο χωρις αδικια. Δεν θυμιζει τον τοπο των Σειρηνων; Και η ιδια η ομιλια του Eric Schmidt δεν καλει προς αυτον; Δεν μας τραγουδα ενα πλανο "Ελα!"; Δεν μας ανοιγει μια τεραστια αγκαλια; Δεν μας αποκοιμιζει, καλυτερα, δεν μας αποναρκωνει με την υποσχεση της ουτοπιας της;

Ομως σημερα ειναι, ας πουμε, μια ομορφη μερα. Ο Friedrich Hölderlin, σε μια εισαγωγη για το ποιημα του "Εορτη της Ειρηνης" ("Friedensfeier"), γραφει τα εξης:

Αυτο το φυλλο παρακαλω να διαβαστει καλοπροαιρετα μονο. (...) Αν ομως παρολαυτα καποιοι βρουν μια τετοια γλωσσα υπερβολικα μη συμβατικη, πρεπει να τους ομολογησω: δεν μπορω διαφορετικα. Αλλωστε σε μια ομορφη μερα μπορει ν' ακουστει σχεδον καθε τροπος ασματος, και η φυση, απ' οπου προερχεται, το παιρνει και παλι.

Για μια "ζεστη και ποιητικη" μερα μιλα ο Κωνσταντινος Καβαφης στο ποιημα "Αλεξανδρινοι βασιλεις":

Μαζευθηκαν οι Aλεξανδρινοι

να δουν της Κλεοπατρας τα παιδια,

τον Καισαριωνα, και τα μικρα του αδερφια,

Aλεξανδρο και Πτολεμαιο, που πρωτη

φορα τα βγαζαν εξω στο Γυμνασιο,

εκει να τα κηρυξουν βασιλεις,

μες στη λαμπρη παραταξι των στρατιωτων.

Ο Aλεξανδρος- τον ειπαν βασιλεα

της Aρμενιας, της Μηδιας, και των Παρθων.

Ο Πτολεμαιος- τον ειπαν βασιλεα

της Κιλικιας, της Συριας, και της Φοινικης.

Ο Καισαριων στεκονταν πιο εμπροστα,

ντυμενος σε μεταξι τριανταφυλλι,

στο στηθος του ανθοδεσμη απο υακινθους,

η ζωνη του διπλη σειρα σαπφειρων κι αμεθυστων,

δεμενα τα ποδηματα του μ’ ασπρες

κορδελλες κεντημενες με ροδοχροα μαργαριταρια.

Aυτον τον ειπαν πιοτερο απο τους μικρους,

αυτον τον ειπαν Βασιλεα των Βασιλεων.

Οι Aλεξανδρινοι ενοιωθαν βεβαια

που ησαν λογια αυτα και θεατρικα.

Aλλα η μερα ητανε ζεστη και ποιητικη,

ο ουρανος ενα γαλαζιο ανοιχτο,

το Aλεξανδρινο Γυμνασιον ενα

θριαμβικο κατορθωμα της τεχνης,

των αυλικων η πολυτελεια εκτακτη,

ο Καισαριων ολο χαρις κι εμορφια

(της Κλεοπατρας υιος, αιμα των Λαγιδων)·

κ’ οι Aλεξανδρινοι ετρεχαν πια στην εορτη,

κ’ ενθουσιαζονταν, κ’ επευφημουσαν

ελληνικα, κ’ αιγυπτιακα, και ποιοι εβραιικα,

γοητευμενοι με τ’ ωραιο θεαμα-

μ’ ολο που βεβαια ηξευραν τι αξιζαν αυτα,

τι κουφια λογια ησανε αυτες η βασιλειες.

Μια ομορφη μερα, τοσο στον Hölderlin οσο και στον Καβαφη, ειναι μια μερα φιλοξενη. Τα δεχεται ολα, και τα δεχεται με εγκαρδιοτητα, χωρις να τα εξεταζει, χωρις να τα κρινει, χωρις να τα επιτρεπει η να τα απαγορευει. Αλλα μια τετοια μερα τα αφηνει και να φευγουν, στην ωρα τους, χωρις να κραταει κανενα και χωρις να κρατιεται απο κανενα.

Ισως, σε μια τετοια μερα, το τραγουδι των Σειρηνων θα μπορουσε να ακουστει σαν ενας τροπος ασματος κι αυτο. Ισως καποιοι Αλεξανδρινοι να χαιροταν τα faces, να ενθουσιαζονταν. Ισως, γοητευμενοι, να μεταμφιεζονταν κι οι ιδιοι σε faces, "μ' ολο που βεβαια ηξευραν τι αξιζαν αυτα" ...