Προλογος

Χαρακτηριστικο της ειναι τα παθη. Η μουσικη δεν πασχει μεσα στον ανθρωπο, δεν παιρνει μερος στις ιδιες τις πραξεις και στις συγκινησεις του: υποφερει γι' αυτον [...]. Η μουσικη εναποθετει σωματικα [...] στους ωμους του ανθρωπου τα παθη τα οποια επιφυλασσουν τ'αστρα γι' αυτον.

Theodor W. Adorno

Το γραψιμο ως μορφη προσευχης

Franz Kafka

Σημερα, με την απανταχου παρουσια της διασκεδασης, κανει την εμφανιση του κατι το θεμελιακα νεο. Δρομολογειται μια βασικη μεταβολη της εννοησης του κοσμου και της πραγματικοτητας. Στην εποχη μας η διασκεδαση αναδεικνυεται σ' ενα νεο παραδειγμα, μαλιστα σε μια νεα φορμουλα του Ειναι, η οποια κρινει τι εχει θεση στον κοσμο και τι οχι, μαλιστα τι ειναι καν. Ετσι η ιδια η πραγματικοτητα εμφανιζεται ως ιδιαιτερη πραγματωση της διασκεδασης.

Η καθολικοποιηση της διασκεδασης εχει ως επακολουθο εναν ηδονιστικο κοσμο, ο οποιος ερμηνευεται απο τον κοσμο των παθων ως παρακμη, ως κατι μηδαμινο, μαλιστα ως μη-ειναι και υποβαθμιζεται. Ομως κατα βαση παθη και διασκεδαση δεν ειναι τελειως διαφορετικα. Η απολυτη ανοησια της διασκεδασης γειτνιαζει οντως με το απολυτο νοημα των παθων. Το χαμογελο του τρελλου εχει μια αποκοσμη ομοιοτητα με το παραμορφωμενο απο τον πονο προσωπο του homo doloris. Αυτο το παραδοξο ειναι που θα παρακολουθησουμε.

Satori

Η αληθινη ποιηση δειχνεται δια του οτι, ως κοσμικο ευαγγελιο, μεσω εσωτερικης ευφοριας, μεσω εξωτερικης αρεσκειας ξερει να μας απελευθερωνει απο τους επιγειους κοπους που μας βαραινουν.

Johann Wolfgang Goethe

Το κατασκευασμα μιας αληθινης, η σοβαρης τεχνης, η οποια αφοριζεται αυστηρα απο την απλως ψυχαγωγικη τεχνη, συμβαδιζει με την οικοδομηση διαφορων σχεσεων διχοτομικης εντασης, π.χ. λογικη / πνευμα εναντιον αισθησιασμου, η υπερβατικο εναντιον εγγενους. Η διχοτομηση [49] ειναι χαρακτηριστικη για τη δυτικη σκεψη. Αντιθετα η απωασιατικη σκεψη προσανατολιζεται σε αρχες συμπληρωματικες. Το Ειναι δεν το κανονιζουν ακαμπτες αντιθετικοτητες αλλα αμοιβαιες εξαρτησεις και ανταποκρισεις. Ετσι και στην Απω Ανατολη δεν διαμορφωθηκε εκεινη η διχοτομηση πνευμα εναντιον αισθησιασμος, στην οποια εγκειται ακριβως η παρασταση μιας ποταπης τεχνης η οποια ικανοποιει απλως τις αισθησιακες αναγκες. Ακομη ο απωασιατικος πολιτισμος δεν γνωριζει την ιδεα μιας αυτονομιας της τεχνης, η την συνυφανση αληθειας και τεχνης. Κανενα παθος της αληθειας, το οποιο πασχει απο το κατεστημενο ως λαθος, δεν διακατεχει την απωασιατικη τεχνη. Αυτη δεν παρεχει καμια ουτοπικη εικονα αντι του υφισταμενου κοσμου, ο οποιος θα επρεπε να απορριφθει. Επομενως ο απωασιατικος πολιτισμος δεν εμψυχωνεται απο καμια αρνητικοτητα. Πολυ περισσοτερο ειναι καταρχην αντικειμενο της καταφασης και επισης της διασκεδασης.

Στη Δυση το ιαπωνικο συντομο ποιημα χαϊκου προσλαμβανεται σχεδον αποκλειστικα ως προς την ζεν-βουδιστικη πνευματικοτητα του. "Το χαϊκου", οπως λεει μια γνωστη ρηση, "ειναι ενα ειδος satori". Επομενως το χαϊκου ειναι εκφραση της φωτισης, η της λυτρωσης. Μαλιστα συμφωνα με τον Roland Barthes στη βαση του χαϊκου υπαρχει μια ιδιαιτερη μεταφυσικη: "Το χαϊκου [...], το οποιο συνδεεται [50] με μια μεταφυσικη διχως υποκειμενο και διχως θεο, ανταποκρινεται στο βουδιστικο mu, η στο satori του ζεν". Επισης για τον Barthes το χαϊκου παριστανει ενα γλωσσικο τολμημα, δηλαδη "αγγιζει εκεινο το ακροτατο οριο της γλωσσας, το οποιο [...] συνορευει με τη λαμπροτητα της περιπετειας". Λυνει, λυτρωνει τη γλωσσα απο τον καταναγκασμο του νοηματος.

Φυσα ο χειμερινος ανεμος.

Τα ματια απο τις γατες

μισοκλεινουνε.

Συμφωνα με τον Barthes το χαϊκου ειναι "μονον" (sic!) ενας "λογοτεχνικος κλαδος" της πνευματικης περιπετειας του ζεν. Το ζεν ειναι "μια γιγαντια διαδικασια με προορισμο να συγκρατησει τη γλωσσα, να σπασει εκεινο το ειδος εσωτερικης ραδιοφωνιας που εκπεμπει μεσα μας αδιαλειπτα, και τουτο μεχρι και μεσα στον υπνο μας [...], για να κενωσει την ακαταμαχητη λογοδιαρροια της ψυχης, να την αποξηρανει και να την μεταθεσει σε αφωνια."

Προφανως διεφυγε του Barthes οτι το χαϊκου, αντι να συγκρατει τη γλωσσα, ειναι με τον τροπο του πολυ φλυαρο και διασκεδαστικο.

Στο φεγγαρι κι ενα χερουλι

Και, σαν στεριωθει καλα,

Τι στρογγυλη βενταλια!

[51]

Εσταξε σημερα το πρωι

Απο τον παγοσταλακτιτη, αχ, το σαλιο

Απο το ετος του βοδιου.

Στην Ιαπωνια το χαϊκου σπανια συνδεεται μ' εκεινη τη σοβαρη, πνευματικη αποπειρα να τεθει ενα τελος στη φλυαρια της ψυχης. Η δυτικη προσληψη του χαϊκου δεν λαμβανει υποψη οτι το χαϊκου ειναι προπαντων παιχνιδι και διασκεδαση, οτι, αντι να αποσυρεται στην ερημο του νοηματος, ακτινοβολει επισης αστειο και χιουμορ.

Χαϊκου θα πει κατα λεξη ποιημα της πλακας. Πρωταρχικα ειναι ο 17συλλαβος αρχικος στιχος (Hokku) του σπονδυλωτου ποιηματος Haikai-Renga. Haikai σημαινει επισης το αστειο. Το περιεχομενο αυτου του σπονδυλωτου ποιηματος ειναι συχνα σκωπτικο, χιουμοριστικο, και καποτε και χυδαιο. Ετσι εξυπηρετει περισσοτερο το γλεντι και την τερψη. Και η ποιητικη γραφη δεν ειναι μοναχικη πραξη αλλα κοινη, που αποσκοπει στο να διασκεδαζει. Δεν ξεδιπλωνεται σ' εναν μονιστικο χωρο. Χαρακτηριστικα η συνευρεση των ποιητων-Renga καλειται Kôgyô, κατα λεξη τερψη. Η κοινωνικοτητα, ο αυθορμητισμος και η γοργη ακολουθια των κομματιων, που ειναι τυπικη για το σπονδυλωτο ποιημα, δεν επιτρεπουν καμια ποιητικη εσωτερικοτητα. Διασκεδαστικα ειναι μια ωραια ιδεα, η μια αστεια ατακα. Λογω της συντομιας και του αυθορμητισμου ουτως η αλλως δεν ειναι δυνατη καμια εμβαθυνση. Η ποιηση ειναι ενα κοινωνικο και γλωσσικο παιχνιδι. Επισης το χαϊκου οχι σπανια γραφεται απο κοινου. Δεν ενδεικνυται στο να εκφρασει τα παθη μιας μοναχικης ψυχης. Για μια ιστορια παθων προπαντων ειναι πολυ συντομο.

[52]

Ενας ανθρωπος

και μια μυγα

στον χωρο. (Issa)

Τα παθη, η η εμφαση της αληθειας δεν ειναι αναγκαια προϋποθεση για τον εκλεπτυσμο μορφων αισθητικης εκφρασης. Και το παιχνιδι κι η διασκεδαση δεν οδηγουν απαραιτητα σε αισθητικη ισοπεδωση, η ενδεια. Και χωρις αισθηση του χιουμορ και της διασκεδασης το χαϊκου δεν θα ειχε προκυψει ποτε. Στο χαϊκου δεν προκειται ουτε για τα παθη της ψυχης ουτε για την περιπετεια της απαλειψης τους. Το χαϊκου ειναι περισσοτερο διασκεδαστικο παιχνιδι παρα πνευματικη, η γλωσσικη περιπετεια.

Στην Ιαπωνια η ποιηση ηταν προπαντων ενα κοινωνικο και γλωσσικο παιχνιδι που ευφραινει και διασκεδαζει. Επισης ηταν σε μεγαλο βαθμο ελευθερη απο το παθος η τα παθη της ψυχης. Πολλα ποιηματα εγιναν πρωτα σε ποιητικους διαγωνισμους. Ακομα η ποιηση δεν περιοριζονταν μονο σε μια ελιτ. Πολυ περισσοτερο αγγιζε τον πολυ κοσμο. Επιπλεον η γενικη επεκταση δυνατοτητων αισθητικης εκφρασης συμβαλλει σε μια αισθητικοποιηση της καθημερινοτητας και των καθημερινων πραγματων. Περισσοτερο διασκεδαση και παιχνιδι δεν σημαινει αυτοματα και λιγοτερο αισθητικη ποιοτητα. Ακριβως μια απαρνηση της διασκεδασης, η του παιχνιδιου μπορει να συνεπιφερει μια ατροφια του αισθητικου.

Αναμφιβολα ο κομφουκιανικος μοραλισμος επεδρασε και στην τεχνη της Απω Ανατολης. Ομως [53] αυτη σπανια επενδυεται με ενα ιδεολογικο επιστρωμα. Γενικα δεν κινειται σε ενα κριτικο, υπονομευτικο η αντιφρονουν στοιχειο. Η ιδεα μιας αβανγκαρντ, η αρνητικοτητα της, της ειναι βασικα ξενη. Γενικα η απωασιατικη τεχνη συμπεριφερεται προς το κατεστημενο καταφατικοτερα απο τη δυτικη. Τα παθη δεν ειναι βασικο της στοιχειο. Απο την τεχνη δεν εκπορευεται κανενα οχι, καμια εκκληση που θα καλουσε τον παρατηρητη σε μια αλλαγη του υφισταμενου. Εκτος αυτου, καθως η απωασιατικη σκεψη δεν εγκειται σε διχοτομικες δομες (π.χ. πνευμα εναντιον αισθητου), δεν προκυπτει και καμια ευγενης ιδεα καποιας συμφιλιωσης. Η τεχνη δεν ερχεται σε αντιπαραθεση προς μια αλλοτριωμενη πραγματικοτητα. Δεν ενσαρκωνει εκεινο το εμφατικα αλλοτριο, το οποιο θα αιρονταν υπερανω του λαθους κοσμου, η του κοσμου του πασχοντος απο την αποξενωση. Καμια αισθητικη αποσταση δεν αιρει την τεχνη σε καποια διακεκριμενη σφαιρα του Ειναι.

Επιπλεον ο Ασιατης δεν ειναι homo doloris. Μαλλον ειναι homo delectionis, και μαλιστα και στο αισθητικο επιπεδο. Η αισθητικη δεν ειναι ασκητικη. Καμια ασκητικη αποχη, καμια κωδικοποιηση του πονου δεν ανυψωνει την αισθητικη ποιοτητα, διοτι το ωραιο ειναι ευγευστο. Το κινεζικο σημειο για την "ωραιοτητα" συντιθεται απο δυο στοιχεια που σημαινουν "αρνι" και "μεγαλο". Αντιστοιχα η αισθηση μιας ωραιοτητας θα αντιστοιχουσε στη νοστιμια απο ενα παχυ αρνι. Η κινεζικη και η ιαπωνικη λεξη για τον "γκουρμε" θα ηταν επισης το σημειο για την "ωραιοτητα". Η ποιητικη επισης προσεγγιζει μια γαστριμαργικη αισθητικη. Οχι σπανια ενα ωραιο ποιημα συγκρινεται μ' ενα νοστιμο φαγητο. Ως προς την αισθητικη ποιοτητα το ποιημα (Gedicht) δεν διαφερει ουσιαστικα απο το πιατο φαγητο (Gericht).

[54] Προπαντων στον γερμανικο πολιτιστικο χωρο η τεχνη γνωριζει μιαν ακαμπτη διχοτομηση. Ο αυστηρος χωρισμος Ε και U εγκειται κατά πολύ στη διχοτομια πνευμα εναντιον αισθησιασμος. "Είναι χυδαιο", λεει ο Schiller, "κάθε τι το οποιο δεν μιλα μεσα από το πνευμα και δεν ερεθιζει παρα το αισθησιακο ενδιαφερον." Η "αποκοσμη λαμπροτητα" του "κομματιασμενου απο την οδυνη, νοσταλγικου - και παλι ατρομητου στον θανατο βλεμματος" του Beethoven ενσαρκωνει το γερμανικο πνευμα-αρχη, μαλιστα την αρχη του παθους. Στην απωασιατικη τεχνη λειπει ακριβως εκεινη η "αποκοσμη λαμπροτητα". Ειναι διχως νοσταλγια και κομματιασμα.

Ως γνωστο η ιαπωνικη ξυλογραφια Ukiyo-e ασκησε μια εντονη γοητεια σε πολλους μοντερνους ευρωπαιους ζωγραφους. Ενθουσιασε και τον Cezanne και τον van Gogh. Παντως το Ukiyo-e ειναι καθε αλλο παρα τεχνη-Ε. Πολυ περισσοτερο ειναι τεχνη της καθημερινης και συνηθισμενης ζωης. Ηταν βαθια εμπεδωμενη στη βιομηχανια της ψυχαγωγιας, που ανθισε στην εποχη Edo. Ετσι ενα αγαπημενο θεμα του Ukiyo-e ηταν η συνοικια των απολαυσεων του Edo Yoshiwara με τις αγοραιες ομορφες, τους ζογκλερ, τα τεΪοποτεια, τα θεατρα και τους ηθοποιους Kabuki. Το Ukiyo-e ηταν επισης μερος αυτης της συνοικιας των απολαυσεων. Η δημοφιλια του προκαλεσε μια μαζικη παραγωγη. Σχεδον κατακλυσμικη ζητηση ειχαν τα πορτραιτα ηθοποιων. Ζωγραφοι του Ukiyo-e δημιουργησαν επισης ερωτικους πινακες που μεταξυ αλλων παρισταναν τα γεννητικα οργανα σε γκροτεσκα υπερβολη και οξυτητα. Εκτος αυτου οι παραστασεις του Ukiyo-e ηταν συχνα χιουμοριστικες.

[55] Το Ukiyo-e ηταν μια μαζικη κουλτουρα με προορισμο την ψυχαγωγια.

Η απωασιατικη τεχνη δεν οριζεται σε αντιθεση προς τον καθημερινο κοσμο. Δεν κατοικει καποια ιδιαιτερη σφαιρα του Ειναι. Κι επισης δεν ειναι κανενα ανοιγμα προς καποια υπερβαση. Πολυ περισσοτερο ειναι μια τεχνη του εγγενους. Επισης το Ukiyo-e καταφασκει ριζικα τον καθημερινο, παροδικο κοσμο. Δεν το εμψυχωνει καμια νοσταλγια για βαθος, αληθεια η νοημα. Ακομη λαμπερα χρωματα και καθαρα περιθωρια δεν επιτρεπουν καμια εμβαθυνση. Το Ukiyo-e κανει την επιφανεια να λαμπει πολυχρωμα. Ειναι μια τεχνη λαμπερης εγγενειας. Το βλεμμα του θεατη παραμενει στην πολυχρωμη επιφανεια, οπου δεν αναζητα τιποτα. Ποτε δεν γινεται ερμηνευτικο. Ουτε εμβαθυνει. Οι εικονες του Ukiyo-e δρουν με σαφηνεια, οπως τα χαϊκου. Τιποτα δεν φανταζει κρυμμενο. Κυριαρχουνται απο μια ιδιαιτερη εναργεια. Τιποτα το ερμητικο, η ερμηνευτικο δεν συγκρατει το βλεμμα του θεατη. Ηδη το ονομα Ukiyo-e παραπεμπει στον καταφατικο χαρακτηρα του. Ukiyo-e θα πει κατα λεξη "εικονα (e) του φευγαλεου κοσμου (ukiyo)". Ειναι ολοτελα παραδομενο στο πολυχρωμο θεατρο του παροδικου κοσμου. Σ' αυτον δεν αντιπαρατιθεται κανενας αντι-κοσμος, κανενας αντι-χρονος. Το Ukiyo-e ειναι μια τεχνη του εδω και τωρα, το οποιο πρεπει να καταφαθει παρα την, η ακριβως λογω της παροδικοτητας του. Το Ukiyo-e ειναι στο εσωτατο του εφημερο. Και το εμφατικο Εκει δεν ανηκει στις παραστασεις του απωασιατικου η του ιαπωνικου κοσμου. Το χαϊκου επισης ειναι στραμμενο ολοτελα στο εδω και τωρα. Τιποτα δεν υποδεικνυει ενα εκει. Το χαϊκου δεν αντιπροσωπευει τιποτα προτερο η λανθανον. [56] Ειναι τελειως εδω. Δεν εχει να κρυψει τιποτα. Τιποτα δεν αποσυρεται σε κανενα βαθος. Οπως το Ukiyo-e, και το χαϊκου κανει την επιφανεια να λαμπει πολυχρωμα. Σε τουτο συνισταται η φιλικοτητα της απωασιατικης τεχνης.

Τοσο οι καλλιτεχνες της αυλικης ζωγραφικης που τεινει εντονα στο διακοσμητικο, οσο κι αυτοι του λαϊκου-πληβειου Ukiyo-e θα εβρισκαν πολυ παραξενη την εξης παρατηρηση του Cezanne: "Σε λιγες εκατονταδες χρονια θα ειναι ολοτελα αχρηστο να ζεις, ολα θα εχουν ισοπεδωθει." Μαλιστα ο Cezanne κλεινει μια συνομιλια με τα εξης λογια: "Η ζωη ειναι φρικη! Και το βραδυ, σαν προσευχη που κατεβαινει, τον ακουω να μουρμουριζει παλι και παλι: Θελω να πεθανω ζωγραφιζοντας - να πεθανω κανοντας ζωγραφικη." Τα παθη του Cezanne ειναι χαρακτηριστικα ευρωπαϊκο φαινομενο. Αντιλαμβανεται την τεχνη σαν ενα "ειδος ιεροσυνης" "που απαιτει ανθρωπους καθαρους". Η τεχνη ειναι παθη. Προϋποθετει ενα μαρτυριο για μια υψηλοτερη κατασταση του Ειναι. Αυτο το παθος και η νοσταλγια λειπει απο την απωασιατικη τεχνη. Επισης το θεατρο Kabuki, που συνδεεται στενα με το Ukiyo-e, καταφασκει τη ζωη στο φευγαλεο και στο παροδικο της. Αρχικα Kabuki σημαινει "καλοπεραση"

Ο Stifter στον προλογο του "Bunte Steine" γραφει: "Καποτε παρατηρησαν εναντιον μου οτι παρασταινω μονο το μικρο κι οτι οι ανθρωποι μου ειναι παντα συνηθισμενοι ανθρωποι. Αν τουτο αληθευει, σημερα ειμαι σε θεση να προσφερω στους αναγνωστες κατι ακομα πιο μικρο και πιο ασημαντο, τουτεστιν καθε ειδους παιχνιδακια για νεαρες [57] καρδιες. Δεν πρεπει καν να κατηχηθουν στην αρετη και στα χρηστα ηθη, οπως συνηθιζεται, αλλα πρεπει να επιδρουν μονο μεσα απο αυτο που ειναι." Η τεχνη, λεει ο Stifter, ειναι "κατι το τοσο υψηλο και ανωτερο". Οι ποιητες ειναι "αρχιερεις". Ετσι δεν τολμα να ισχυριστει πως τα γραπτα του ειναι τεχνη. Δεν εχει σκοπο "να παραστησει μεγαλα η μικρα πραγματα". Μ' αυτο ο Stifter τοποθετει την γραφη του εξω απο την "ποιηση": "Ακομα κι αν ολες οι ειπωμενες λεξεις δεν μπορουν να ειναι ποιηση, μπορουν παλι να ειναι κατι αλλο, στο οποιο δεν λειπει καθε λογος υπαρξης. Σε ομοθυμους φιλους να δινεις μια ευχαριστη ωρα, να τους στελνεις, γνωστους και αγνωστους, εναν χαιρετισμο, και να συνεισφερεις ενα σπορακι καλου στο οικοδομημα του αιωνιου, αυτος ηταν ο σκοπος στα γραπτα μου και αυτος ο σκοπος θα μεινει." Αυτη η ασυνηθιστη ταπεινοτητα, η οποια ενδεχομενως ηταν μια τακτικη υποχωρηση, ανοιγει στον Stifter εναν λογοτεχνικο χωρο στον οποιο θα ειχε θεση κι ενας απλος καθημερινος "χαιρετισμος". Η λογοτεχνια απλα δινει στον ανθρωπο μια "ευχαριστη ωρα". Το γραψιμο δεν συμβαινει μεσα σ' εναν μονιστικο χωρο, δεν συμβαινει στον εσωτερικο χωρο μιας μοναχικης ψυχης. Η λογοτεχνια ειναι πολυ περισσοτερο επικοινωνια (χαιρετισμος), κοινωνικοτητα, παιχνιδι, χαρα και απολαυση. Εδωθε του "μεγαλου η μικρου" εχει να κατοικησει το ευρυ πεδιο του καθημερινου και του συνηθισμενου. Ο τοπος της ειναι το εγγενες. Τα γραπτα του, χωρις κανενα ιδεολογικο η ηθικο εποικοδομημα, πρεπει "να επιδρουν μονο μεσα απο αυτο που ειναι". Ακαμπτες αντιπαραβολες οπως σοβαρο εναντιον διασκεδαστικου, η πνευμα εναντιον αισθησιασμου περιοριζουν τον λογοτεχνικο χωρο. Η τεχνη του καθημερινου αποχωριζεται απο την τεχνη ως παθη, μαλιστα ως ιερατειο. Οπου [58] η εφεση της υπερβατικοτητας σβυνει, το εγγενες αποκτα μια ιδιαιτερη λαμψη. Ειναι ο κοσμος ολος.

Οχι μονο οι τεχνες αλλα και οι θρησκειες της Απω Ανατολης εχουν μια καταφατικη σταση απεναντι στο υφισταμενο. Ο Ταοϊσμος για παραδειγμα διδασκει να φωλιαζεις στη γεγονοτητα του κοσμου, δηλ. σ' αυτο που ειναι ηδη απο παντα. Η ταοϊστικη μη-δραση ειναι μια φορμουλα ριζικης καταφασης. Ειναι η αντιθετικη φιγουρα προς την δραση ως παθη. Ο σοφος επαφιεται ολοτελα στη φυσικη ροη των πραγματων. Οχι φυγη, η αρνηση του κοσμου αλλα εμπιστοσυνη στον κοσμο εμψυχωνει την ταοϊστικη, απωασιατικη σκεψη. Η καταφατικη μη-δραση ως ανοιχτοτητα γι' αυτο που γινεται αφεαυτου, δηλαδη η αφεση στον κοσμο ειναι αντιθετη με την προθετικοτητα του παθους.

Το Ukiyo προερχεται καταρχην απο τον κοσμο των βουδιστικων παραστασεων. Συμφωνα μ' αυτες ο κοσμος ειναι παροδικος και φευγαλεος οπως ενα ονειρο. Η βουδιστικη εννοια "μηδεν" σημαινει οτι στον κοσμο δεν υπαρχει τιποτα σταθερο, τιποτα επιμονο, οτι τα παντα ρεουν και παρερχονται. Ειναι λοιπον ματαιη η προσπαθεια να θελει κανεις να κρατηθει απο κατι, η να επιδιωκει κατι το αμεταβλητο. Στη λυτρωση ανηκει ακριβως το ξεπερασμα των παθων και της ορεξεως. Το Ukiyo-e καταφασκει τον κοσμο παρα, μαλιστα ακριβως λογω του φευγαλεου του. Η διασκεδαση προϋποθετει καταφαση. Αυτη η μορφη του "ναι" διαφερει απο εκεινη τη συναινεση η οποια, κατα την πολιτισμικη κριτικη του Adorno, αφηνει τον λαθος κοσμο να συνεχιζει. Ο Adorno διδασκει: "Διασκεδαση θα πει συναινεση." Η καταφαση της παροδικοτητας ειναι χαρακτηριστικη για την Απω Ανατολη. Το παθος για το αιωνιο, η οριστικο, της ειναι ξενο. Ο διασημος κινεζος ποιητης Li Po γραφει:

[59]

Η ζωη σ' αυτον τον φευγαλεο κοσμο μοιαζει με ονειρο.

Ποιος ξερει για ποσο θα γελαμε ακομη;

Γι' αυτο οι προγονοι μας αναβαν κερια

για να υμνησουν τη νυχτα ...

Ο βουδισμος ζεν, μια απωασιατικη παραλλαγη του βουδισμου, ειναι επισης μια θρησκεια ριζικης καταφασης, μαλιστα μια θρησκεια χωρις παθη, παθος και νοσταλγια. "Μερα τη μερα ειναι καλη μερα", αυτα λεει μια λιτη φορμουλα λυτρωσης. Ο τοπος της λυτρωσης ειναι η καθημερινοτητα, το καθημερινο εδω και τωρα, ο παροδικος κοσμος, γιατι αλλος κοσμος δεν υπαρχει, κανενα απεξω, κανενα εκει, καμια υπερβατικοτητα. Ειναι ματαιη η προσπαθεια να θελει κανεις να αποδρασει απο το εδω και τωρα. Προς τι τοτε παθη και νοσταλγια; Το μονο που κανουν ειναι να προκαλουν βασανα. Η καθημερινοτητα του βουδισμου ζεν ειναι φιγουρα αντιθετικη προς τα παθη.

Θελεις να του ξεφυγεις; Φοβαμαι δεν θα ξεφυγεις

Κοσμος και ζωη δεν εχουν κανενα απεξω· το παν ειναι πυκνο και πληρες

Αγχος κι ανησυχια ποτε δεν βολευονται.

Απο τριγυρω μυρωδατοι ανεμοι φερνουν λουλουδια πανω στο ρουχο σου.

Σε αντιθεση με τον χριστιανισμο, που ειναι μια θρησκεια της αναμονης και της υποσχεσης, μαλιστα μια θρησκεια του εκει και του μελλοντος, ο βουδισμος ζεν παριστα [60] μια θρησκεια του εδω και τωρα. Το θεμα ειναι να διαγεις ολοτελα στο εδω και τωρα. Ακομα η ασκητικη δεν ειναι ιδανικο του ζεν βουδισμου. "Φαε!" - ετσι λεει μια γνωστη ρηση του δασκαλου του ζεν Yunmen. Η φορμουλα λυτρωσης του δασκαλου του ζεν Linji λεει: "Οταν ερχεται πεινα, τρωω ρυζι, οταν ερχεται υπνος, κλεινω τα ματια. Οι βλακες με περιγελουν, μα ο σοφος καταλαβαινει." Η τονισμενα καθημερινη υπαρξη περατωνει το Ειναι ως παθη. Ακριβως σ' αυτην την στροφη στο καθημερινο, σ' αυτην την ιδιαιτερη μετακινηση απο καθε μορφη παθους προς τον καθημερινο κοσμο συνισταται η ζεν βουδιστικη λυτρωση, δηλαδη το Satori. Ως προς την ελλειψη επιθυμιας και νοσταλγιας το Satori, που οχι σπανια εκφραζεται ως δυνατο γελιο, αγγιζει την καθαρη αναψυχη. Κατα-γελα καθε μορφη παθους: "Λεγεται πως μια νυχτα ο δασκαλος Yüe-shan ανεβηκε σ' ενα βουνο, κοιταξε το φεγγαρι και ξεσπασε σ' ενα δυνατο γελιο. Λενε πως το γελιο του βροντηξε τριαντα χιλιομετρα περα."

Αφεση στον κοσμο

[115] Η ιστορια της τεχνης δεν ειναι αναγκαστικα ιστορια παθων. Πονος, αγχος και μοναχικοτητα δεν ειναι η μονη κινητηρια δυναμη για την παραγωγη καλλιτεχνικων μορφων. Η παροντικοτητα της τεχνης δεν πρεπει να συνισταται στην παραπομπη στην υπερβατικοτητα. Η τεχνη του εγγενους η η τεχνη του εφημερου δεν ειναι αντιφαση. Σ' αυτην επισης ενδημει μια τελειως αλλη σχεση με τον θανατο και με την περατοτητα. Η εκφραση της δεν ειναι ουτε το αντιφεγγισμα του φωτισμενου πτωματος ουτε η ηρωικη αντισταση εναντια στον θανατο. Το καφκικο παθος του θανατου πρεπει να υποχωρησει εμπρος σε μια συνειδητη αθωοτητα. Σε μια συζητηση ο Robert Rauschenberg διευκρινιζει τη σχεση του με τον θανατο: "Barbara Rose: Στους πινακες σου δεν υπαρχει θανατος. [...] Ειναι ενδιαφερον το οτι ολα τα χρονια οπου στην καλλιτεχνικη σου δουλεια επαιρνες συνεχως νεες κατευθυνσεις, ποτε δεν κατεληξες σε πινακες του θανατου. Robert Rauschenberg. Παντα ελεγα πως ο θανατος δεν εχει τιποτα να κανει με τη ζωη. Ειναι δυο διαφορετικα πραγματα, και ετσι και θα 'πρεπε να ειναι. Αν αυτο ειναι αθωο, καλως που ειναι. Και αθωοτητα δεν θα πει παρθενια. Παρθενια εχεις μια φορα μονο. Την αθωοτητα πρεπει να την διατηρεις καθημερινα."

Για τον Rauschenberg ο ορισμος της τεχνης δεν βρισκεται εκτος του κοσμου, "εκτος της περιοχης του καθαρα [116] εγκοσμιου". Η τεχνη του ειναι μια τεχνη του εγγενους. Δεν παιρνει αποσταση απο τον κοσμο. Την τεχνη του την διακρινει μια ανετη φιλικοτητα, μια "τρυφεροτητα" για τον κοσμο: "Σωστα. Η επομενη βαθμιδα ειναι η τρυφεροτητα. Κι αν ειναι μονο ενα κονσερβοκουτι, αυτο δεν μ' εμποδιζει να το αγαπησω." Η τεχνη του εγκοσμιου του Rauschenberg κατοικει, στεφανωνει, λαμπρυνει το καθημερινο, το εφημερο, το περατο. Αν η τεχνη του ειναι καν θρησκευτικη, τοτε ειναι μια θρησκεια του εγκοσμιου η της καθημερινοτητας. Το ζητουμενο ειναι να ανακαλυφθει η πνευματικοτητα του καθημερινου, του αφανους και του εφημερου. Ο καλλιτεχνης ξεσκαλιζει τον κοσμο, στρεφεται προς τα καθημερινα πραγματα με αγαπη και διηγειται την δικη τους ιστορια: "Μου αρεσει η εμπειρια πως ενα πουκαμισο αλλαζει οταν βγαινει στον ηλιο η οταν κανεις πηγαινει και κολυμπαει μ' αυτο η οταν πανω του κοιμαται ενα σκυλι. Αγαπω την ιστορια των αντικειμενων." Ο Rauschenberg επανειλημμενα αποστασιοποιειται απο την τεχνη της υπερβατικοτητας και απο το μεταφυσικο-θρησκευτικο παθος της. Θα τον παραξενευε κι εκεινο το παθος της αληθειας που προσιδιαζει στον Barnett Newman. Κατα τον Newman η αποστολη της τεχνης συνισταται στο "να αποσπα απο το μηδεν την αληθεια".

Τεχνη θα πει να ζεις. Ζωη σημαινει, σ' αυτο ο Kafka εχει σιγουρα δικιο, να παραιτεισαι απο την "αυταρεσκεια". Το ζητουμενο ειναι λοιπον να αποφευχθει η επαναληψη του εγω: "Δεν θελω να γινεται η προσωπικοτητα μου σαφης στην εικονα. Γι' αυτο εχω παντα την τηλεοραση να τρεχει. Και τα παραθυρα ανοιχτα." Ο Rauschenberg αφηνει τα παραθυρα ανοιχτα, ετσι ωστε καμια εσωτερικοτητα της μοναδας να μην εμποδιζει το βλεμμα του στον [117] κοσμο. Η τηλεοραση εκ-σωτερικευει το εγω, το εκ-τρεπει προς τον κοσμο. Απο-παθητικοποιει το εγω. Ειναι τροπον τινα εργαλειο για μια πρωτογενη δια-σκεδαση. Κανεις εκτρεπεται απο τον εαυτο προς τον κοσμο. Προφανως ο Rauschenberg κανει μια πνευματικη χρηση της τηλεορασης. Η τεχνη ειναι μια εκπεφρασμενη εκτροπη προς τον κοσμο. Τα ανοιχτα παραθυρα δρουν εναντια στο βυθισμα της μοναδας στην διχως κοσμο εσωτερικοτητα. Η τεχνη δεν οφειλεται αναγκαστικα σε μια ζωη αδια-σκεδαστη, στραμμενη στον θανατο. Απεναντι στους καλλιτεχνες που ζωγραφιζουν μονο τους εφιαλτες τους, που κατοικουν και στεφανωνουν μονο την εσωτερικοτητα τους, ο Rauschenberg παρατηρει: "Ειμαι της γνωμης: Οταν εργαζομαι κοιταζω γυρω και προσλαμβανω τι ειναι τριγυρω μου. Οταν εχω προσλαβει κατι, οταν εχω αγγιξει, κινησει κατι, τοτε κατι αρχιζει." Το ζητουμενο ειναι να εκτραπει η προσοχη απο το εγω προς τα πραγματα εξω. Αυτη η εκτροπη διαπερνα και το σωμα: "[...] θελω να ελευθερωσω το σωμα μου, το κεφαλι μου και τις σκεψεις μου απο το εγω μου." Ακριβως αυτην την απελευθερωση δεν κατορθωσε ο Kafka: "Με το γραψιμο δεν εξαγοραστηκα. Σ' ολη μου τη ζωη ειμαι πεθαμενος και τωρα θα πεθανω πραγματικα." Το αγχος του θανατου, στο οποιο ο Kafka υπεκυψε, σχετιζεται επισης με μια υπερτροφια του εγω: "Εκτος αυτου πρεπει να ελευθερωθω απο τα αγχη μου. Ετσι μπορει να κινηθει ελευθερα ολη η ενεργεια που γεννιεται απο την σωματικοτητα. Πιστευω πως τα αγχη ειναι το ιδιο με το εγω. Ισως τα δυο ειναι συγγενικα μεταξυ τους."

[118] Λιγοτερο εγω σημαινει περισσοτερο κοσμος. Και λιγοτερο αγχος σημαινει περισσοτερη ανεση. Η χαλαρη σχεση του Rauschenberg με την διασκεδαση επισης εγκειται στην αφεση στον κοσμο: "Αγαπω την τηλεοραση και την εχω παντα να τρεχει. Δεν μου αρεσει οταν ο κοσμος συνεχως αλλαζει προγραμμα και διακοπτει τα σοου. Προτιμω να χαζευω ενα κακο σοου ολοκληρο." Ο Rauschenberg θα υπεδεικνυε οτι και η διασκεδαση ανηκει στον κοσμο, οτι και η τηλεοραση ειναι ενα παραθυρο στον κοσμο, οτι γι' αυτο την αφηνει να τρεχει οπως αφηνει ανοιχτο το παραθυρο, οτι κανεις μπορει να καταφασκει στην διασκεδαση χωρις και να υποταχθει σ' αυτην κατευθειαν. Καθως το αποφθεγμα του ειναι να μην αποκλειεις τιποτα: "Barbara Rose: Πραγματι εχεις την αναγκη να τα βλεπεις ολα και να τα συμεριλαμβανεις ολα. Robert Rauschenberg: Πιστευω οτι ακριβως γι' αυτο προκειται. Barbara Rose: Ομως εδω ειναι και η αναγκη να μην αποκλειεται τιποτα. Ολα πρεπει οντως να χωρανε- Αντι του αποκλειω, συμπεριλαμβανω." Φιλικοτητα θα πει επισης "να τα συμπεριλαμβανεις ολα". Το αποφθεγμα της τεχνης του Rauschenberg ειναι να ετοιμαζει για τον κοσμο και τα πραγματα του μια φιλικη υποδοχη. Αντιθετα η τεχνη ως παθη ειναι πολυ εκλεκτικη η αποκλειστικη. Δεν της προσιδιαζει καμια φιλικοτητα. Η τεχνη της φιλικοτητας του Rauschenberg διανοιγει εναν αλλο κοσμο, μια αλλη καθημερινοτητα η οποια διαφευγει τοσο της τεχνης των παθων οσο και της διασκεδασης. Ουτε τα παθη ουτε η διασκεδαση δεν γνωριζουν το φιλικο κοιταγμα τριγυρω. Και τα δυο ειναι στιγματισμενα απο μια τυφλωση. Δεν γνωριζουν την φιλικοτητα την αφημενη στον κοσμο. Η τεχνη της φιλικοτητας του Rauschenberg συμμετεχει στον κοσμο. Ειναι μια απο τις δυνητικες προσβασεις στον κοσμο. Απ' αυτην την αποψη δεν θα υφιστατο καμια απολυτη προτεραιοτητα της [119] τεχνης. Και η τηλεοραση ειναι μια προσβαση, ενα παραθυρο στον κοσμο, που γι' αυτο ο Rauschenberg αφηνει παντοτε ανοιχτο. Και τα σοου ειναι γεματα κοσμο. Εναντιον του Heidegger θα ελεγε ο Rauschenberg οτι η τηλεοραση δεν σημαινει αναγκαστικα φτωχεια σε κοσμο, οτι ο κοσμος του Heidegger εχει ο ιδιος μια δικη του φτωχεια, οτι αποκλειει πολλα, οτι στη σκεψη του Heidegger ενδημει κατι ιδιαιτερα αποκοσμο, οτι ο Heidegger δεν γνωριζει καμια αφεση στον κοσμο. Ακομα και δεκαπεντε χρονια μετα δεν αλλαξε ριζικα η σχεση του με την τηλεοραση. Μονο ο θανατος, που εχει πλησιασει βεβαια, του εγγραφει μια ανησυχια: "Σχεδον σε καθε δωματιο εχει μια τηλεοραση και τρεχει 24 ωρες τη μερα. [...] Απλα τη χρειαζομαι. Αν χαλουσαν ολες τους, τοτε αυτο θα ηταν καπου σαν ο θανατος. Θα ημουν ξεκομμενος απ' ολα. Τοτε δεν θα μου εμενε παρα μονο η τεχνη."