Η ψυχαναλυση ως εργο τεχνης

Παραθετω απο το προσφατο βιβλιο του γερμανοκορεατη φιλοσοφου Byung-Chul Han "Η διασωση του ωραιου":

Ο Jeff Koons λεει πως ο θεατης των εργων του μπορει να βγαλει μονο ενα απλο "Ουαου". Προφανως για την τεχνη του δεν χρειαζεται καμια κριση, καμια ερμηνεια, καμια ερμηνευτικη, κανενας αναστοχασμος, καμια σκεψη. Παραμενει συνειδητα βρεφικη, μπαναλ, ακλονητα χαλαρη, αφοπλιστικη και ανακουφιστικη. Ειναι αδεια απο καθε βαθος, καθε τρισβαθο, καθε βαθυ νοημα. Ετσι το μοττο του λεει: "Να αγκαλιαζεις τον θεατη". Τιποτα δεν πρεπει να τον συγκλονιζει, να τον πληγωνει, η να τον τρομαζει. Η τεχνη, λεει ο Jeff Koons, δεν ειναι παρα "ομορφια", "χαρα" και "επικοινωνια". ...

(Koons:) "Ο Balloon Dog ειναι οντως ενα θαυμαστο αντικειμενο. Θελει να δυναμωσει τον θεατη στην υπαρξη του. Δουλευω συχνα με υλικο που αντανακλα, που καθρεφτιζει, γιατι αυτοματα ενδυναμωνει τον θεατη στην αυτοπεποιθηση του. Φυσικα σε εναν σκοτεινο χωρο δεν κανει τιποτα. Ομως οταν κανεις στεκεται ακριβως απεναντι απο το αντικειμενο, καθρεφτιζεται πανω του και σιγουρευεται για τον εαυτο του." ... Το μηνυμα της τεχνης του ειναι: "Ο πυρηνας ειναι παντα ο ιδιος: Μαθε να εμπιστευεσαι τον εαυτο σου και την ιστορια σου. Αυτο θελω και να μεταδωσω στον θεατη των εργων μου. Πρεπει να νοιωσει την δικη του ορεξη για ζωη." ...

Η τεχνη του Jeff Koons καταδεικνυει μια σωτηριολογικη διασταση. Υποσχεται μια λυτρωση. Ο κοσμος του λειου ειναι ... ενας κοσμος καθαρης θετικοτητας, στον οποιο δεν υπαρχει κανενας πονος, κανενα τραυμα, καμια ενοχη. Το γλυπτο "Balloon Venus" σε σταση τοκετου ειναι η Μαρια του Jeff Koons.

Ομως δεν γενναει κανεναν λυτρωτη, κανεναν homo doloris με αγκαθινο στεφανι γεματον πληγες, αλλα

ενα μπουκαλι σαμπανια, μια Dom Pérignon Rosé Vintage 2003 που βρισκεται στην κοιλια της.

Ο Jeff Koons αυτοπαρασταινεται ως βαπτιστης που υποσχεται λυτρωση. Δεν ειναι τυχαιο οτι η σειρα γλυπτων απο το 1987 λεγεται "Baptism" (Βαπτιση).

Και αιφνης η παρομοιωση της ψυχαναλυσης με την τεχνη, ως παρομοιωση, μοιαζει να καταρρεει: Η ιδια η τεχνη γινεται θεραπεια. Σε "αγκαλιαζει". Σου δινει "αυτοπεποιθηση" και "ορεξη για ζωη". Συντονιζεται κι αυτη με τον σημερινο τροπο ζωης οπου σε καθε δραστηριοτητα κυριαρχη διασταση αποκτα η προληψη και η θεραπεια, η μεριμνα για την σωματικη και την ψυχικη υγεια: διατροφη, γυμναστηριο, βιολογικα προϊοντα και περιβαλλον, shopping therapy, σχεσεις με τους γονεις, τους συντροφους και τα παιδια μας. Το αστρον λαμπρον που οδηγει αυτην την ζωη ευαγγελιζεται, με τα λογια ενος ψυχολογικου σλογκαν, μια κατασταση οπου "I'm OK, you're OK". Εχει εξαλειφθει ακομα και η αρνητικοτητα της ψυχοπαθολογικης διαγνωσης. Πελατες της νεας ψυχολογιας δεν ειναι πλεον μια απομονωμενη ομαδα "νευρωτικων" και "ψυχωτικων" αλλα ολοι μας. Ολοι μας, που χρειαζομαστε απλα εναν life coach που θα μας βοηθησει να ανακαλυψουμε και να απελευθερωσουμε τις δυναμεις που κρυβουμε μεσα μας, να αναπτυξουμε το απεριοριστο, οπως μας λενε, δυναμικο μας και να πετυχουμε τους στοχους μας. Οι ανθρωποι ειναι κατα βαθος ολοι καλοι, η μερα που ξημερωνει ειναι great, Και οι προπονητες μας αστραφτουν απο καλωσυνη και το χαμογελο της επιτυχιας που θα μας μεταδωσουν:

Ενας κοσμος που σε νανουριζει. Στο καταστημα θα μου δωσουν "αποδειξουλα". Η πεντικιουριστρια που πηγαινα πριν απο δυο χρονια για τους μυκητες στο νυχι του μεγαλου δαχτυλου, μου ζητουσε να βαλω εδω κι εκει το "ποδαρακι" μου.

Γιατι το συνθημα του I'm OK, you're OK ειναι απατηλο; Διοτι δεν μπορω να το διασφαλισω. Μπορω να προγραμματισω τις διακοπες μου ετσι που σ' εκεινον τον τοπο μ' εκεινη την παρεα να ειμαι ΟΚ. Ομως το αν αυτο οντως συμβει, αν, οταν ερθει η ωρα και ειμαι εκει, μ' αυτην την παρεα, αν θα ειναι ΟΚ, ειναι τελειως ανοιχτο. Αν στην εκθεση του Jeff Koons οντως νοιωσω να με αγκαλιαζουν τα εργα του και να με γεμιζουν αυτοπεποιθηση, ειναι αγνωστο. Μια εκπροσωπος του life coaching στην Ελλαδα, η Δρ. Νανσυ Μαλλερου,

γραφει στην ιστοσελιδα της: "Κι εσυ; εχεις ονειρα που μενουν απραγματοποιητα;" Οπως με το παραδειγμα των διακοπων και του Jeff Koons, κατα ποσον με το life coaching τα ονειρα μου πραγματοποιηθουν, θα φανει. Τα ονειρα δεν πραγματοποιουνται οπως μια καλλιεργεια απο ντοματες και αγγουρια - που ακομα κι εδω δεν ειναι σιγουρο οτι τελικα θα εχω ντοματες κι αγγουρια. Ομως ακριβως επειδη αυτο το ροζ συννεφακι, αυτη η θρησκεια της θετικοτητας, ειναι θρησκεια, δεν επηρεαζεται απο τα δεδομενα της εμπειριας. Και θα μενει σε ισχυ, το αστρο του θα λαμπει μεχρι να βρεθει το παιδι που θα αναφωνησει οτι ο βασιλιας ειναι γυμνος...

Ασυμμετρα

Το 1905 η Gertrude Stein, αμερικανη συγγραφεας και προσωπικοτητα της κουλτουρας, που εζησε στο Παρισι, ποζαρε για τον Pablo Picasso. 90 συνεδριες. Εξαφνα ο Picasso εσβησε ολοκληρο το κεφαλι και ειπε εκνευρισμενος: "Δεν μπορω να σε δω οταν σε κοιταζω". Το τελειωσε τον επομενο χρονο, διχως την φυσικη της παρουσια, μετα απο ενα ταξιδι στην Ισπανια οπου γνωρισε την αφρικανικη, την ρωμαϊκη και την ιβηρικη γλυπτικη. Οταν καποιος σχολιασε οτι η Stein δεν μοιαζει με το πορτραιτο της, ο Picasso απαντησε: "Θα του μοιασει".

"Δεν μπορω να σε δω οταν σε κοιταζω". Σε τουτο συνισταται η ιδιαιτεροτητα της ψυχαναλυτικης επικοινωνιας. Ο ψυχαναλυτης δεν θα δει και δεν θα ακουσει οπως βλεπει η καμερα και οπως καταγραφει το μικροφωνο. Ουτε και ετσι οπως ο συνομιλητης του εννοει τα λογια του. Θα προσλαβει και θα κοινωνησει τις εικονες και τα λογια σε ενα αλλο φως. Μεταξυ τους υπαρχει ενα διαχωριστικο. Στην ζωγραφικη θα μπορουσαμε να το δουμε στον σαφη χωρισμο μοντελου και ζωγραφου σε πολλους πινακες του Picasso:

Το καβαλετο δεν ειναι απλα αναγκαιο αντικειμενο της καταστασης. Ειναι εμφατικα διαχωριστικο που δεν επιτρεπει μια αμεση συνδεση (γι' αυτο και το "δεν μου μοιαζει"). Επιτρεπει ενα μινιμουμ συσχετισης (ομοιοτητας), με ενα μαξιμουμ συνυπαρξης ("θα του μοιασεις").

Σ' αυτην την διαφορα αναφερεται μια γνωστη ρηση του Picasso: "Δεν ψαχνω, βρισκω." Το ψαξιμο προχωρα αναζητωντας συνδεσεις. Ειναι γνωστικη λειτουργια, οπως π.χ. μια φροϋδικη ερμηνεια. Το "βρισκω" που δεν ειναι αποτελεσμα του "ψαχνω", ειναι κατι αλλο.

Τετοια προδρομικα λογια απο την πλευρα του ψυχαναλυτη καποτε ερχονται αμεσα, καποτε χρειαζονται τον χρονο τους. Στις ευτυχεις περιπτωσεις κανεις θα "μοιασει" σ' αυτα, θα δει τον εαυτο του σ' αυτο το αλλο φως. Τουτο συμβαινει γιατι δια στοματος του ψυχαναλυτη μιλα ο αναλυομενος, ομως ετσι που δεν ειχε μιλησει ποτε, και ακριβως τουτο ειναι το ιαματικο. Μια φρεσκαδα, τα πραγματα ξαναβαπτιζονται, ο κοσμος επανερχεται στην αρχη του.

"Θα του μοιασει". Πως το ξερει αυτο ο καλλιτεχνης; Και, με τον δικο του τροπο, ο ψυχαναλυτης; Κατα την διαρκεια του Β' Παγκοσμιου Πολεμου λεγεται πως στο Παρισι, στο διαμερισμα του Picasso, ενας γερμανος αξιωματικος ειδε μια φωτογραφια της Guernica. "Εσυ το εκανες αυτο;", ρωτησε. Η απαντηση του Picasso ηταν: "Οχι, εσυ το εκανες."

Ο καλλιτεχνης αφηνει τα πραγματα να ζωγραφιζουν τον εαυτο τους. Ο Cezanne, στην γνωστη του συνομιλια με τον Gaske, λεει για τον ζωγραφο:

Ολη η βουληση του πρεπει να σωπασει. Πρεπει να κανει να βουβαθουν ολες οι φωνες της προκαταληψης, να ξεχασει, να ξεχασει, να κανει σιγη, να ειναι ολοτελα ηχω.

Και ο ψυχαναλυτης; Τα λογια του και οι σιωπες του; Δια στοματος του μιλα και σωπαινει ο αναλυομενος. Ο ψυχαναλυτης ειναι ηχω του. Ηχω απο λογια, λογια του, και ομως λογια του που, οπως ειπα, απ' αυτον ποτε δεν ειπωθηκαν. Αλλα θα τους μοιασει. Με τον Martin Heidegger θα μπορουσαμε να μιλησουμε για "προδραμουσα μεριμνα".

Το αιτημα της Stein θα μπορουσε να ειναι ενα πορτραιτο που να της μοιαζει. Ετσι συμβαινει και με το λεγομενο "αιτημα" των ανθρωπων που προσφευγουν στην ψυχοθεραπεια. Εχουν μια εικονα του εαυτου τους, αυτου που ξερουν, η που θελουν να γινουν, απαλλαγμενου απο ο,τι τους ταλανιζει. Στην πορεια τα πραγματα αλλαζουν, συνηθως χωρις καν να το καταλαβεις.

Πρωτη και τελευταια φορα

Ο Θρασυβουλος Γεωργιαδης ηταν ενας ιστορικος της μουσικης, και μουσικος ο ιδιος, που εζησε το μεγαλυτερο μερος της ζωης του στην Γερμανια. Σε ενα βιβλιο που εκδοθηκε μετα τον θανατο του γραφει για την πραξη του μουσικου, την μουσικη εκτελεση:

Επειδη η μουσικη γνωριζει μονον το Τωρα ως σταθερο, ολα … μπορουν να συμβουν μονον ως πραξη. ομως αυτη η πραξη, η κατεξοχην μουσικη, ειναι χρονος. Ο χρονος με εξαναγκαζει, στο τεντωμενο σχοινι του, στο οποιο αναγκαστικα κινουμαι, να ισορροπω στην εκαστοτε ‹θεση› μου, στο Τωρα, οπως ενας σχοινοβατης. Ομως ετσι βρισκομαι στην περιοχη του πρακτικου, της αποφασης, του ηθικου, της ευθυνης: πρεπει, πρεπει να το τολμησεις. Συνεχως αποφασιζω για το επομενο Τωρα, και το μορφοποιω.

Θα μπορουσαν να ειναι και λογια ενος ψυχαναλυτη. Ανηκει στον ρυθμο της συνομιλιας, οπου καθε ανταποκριση στα λεγομενα και τα σιωπουμενα, ο,τι εχει να ειπωθει, χρειαζεται να ειπωθει τωρα. Λιγο πριν, λιγο μετα - και το πουλι πεταξε. Σε τουτο συνισταται η "σχοινοβασια" του Γεωργιαδη. "Πρεπει να το τολμησεις", ακουσαμε. Αυτο το Πρεπει δεν εχει να κανει με καμια επιβολη ενος αλλου, καμια επιταγη μιας αρχης. Εδω το "Πρεπει" ειναι οντως απροσωπος λογος. Θα σημαινε κατι σαν "αρμοζει", μεσα απο μια αρμογη που υπαρχει στα ιδια τα πραγματα, οπως π.χ. το "πρεπει" στην Μαρια Νεφελη του Οδυσσεα Ελυτη:

Η αληθινη γενναιοτητα / πρεπει να βαφτιστει στο πελαγος / και να φερει κατι απ' το μελτεμι / στους ογδοους οροφους των πολυκατοικιων

"Πρεπει να το τολμησεις". Η τολμη εδω δεν συνιστα ηρωικη δραση. Ειναι περισσοτερο η επαφεση στην στιγμη, χωρις διχτυ ασφαλειας. Οπως στην μουσικη εκτελεση, η στην ψυχαναλυση, οπου μια φραση δεν παιρνει αναβολη, δεν επιδεχεται δευτερη σκεψη, οπου ο,τι ειναι να γινει θα γινει τωρα, η ποτε.

Στην ωρα της πραξης ολα τελειωνουν: αναφορες σε παρελθον και μελλον, κρισεις, συγκρισεις, αυτοπαρατηρηση. Η πραξη ειναι το εμπραγματο Τωρα. Στην πραξη οι γεφυρες με το πριν και το μετα εχουν κοπει. Ειναι οπως ενα λουλουδι κομμενο που, πλεον συγκεντρωμενο στο Τωρα, αναλαμπει στην χαρη της παροδικοτητας του. Απο εδω ξεκινα η τεχνη του Ikebana.

Για το Ikebana ο ιαπωνας στοχαστης Keiji Nishitani

εγραψε ενα μικρο κειμενο.

Οταν καποιος χωριζει το λουλουδι απο την ριζα της ζωης του, τροπον τινα το αποκοβει απο την ψυχη του. Ετσι του αφαιρειται η ενστικτωδης ορμη, το appetitus. Στο λουλουδι αυτη η αποκοπη δινει τον θανατο. Το κανει να πεθανει επι τουτου. Αυτος ο θανατος διαφερει απο τον μαρασμο, που για το λουλουδι θα ηταν ενα ειδος απο-βιωσης η φυσικου θανατου. Κανεις δινει στο λουλουδι τον θανατο προτου αυτο ζησει μεχρι τελους. [...]

Το κομμενο λουλουδι, που πλεον δεν ορεγεται τιποτα, διαγει τον εκαστοτε χρονο του. Διαμενει ολοτελα στο εκαστοτε παρον διχως μεριμνα για το πριν και το μετα. Γινεται ολοτελα χρονος διχως αντισταση εναντιον του. Οπου πηγαινει με τον χρονο, συμφιλιωμενο μαζι του, ο χρονος δεν παρερχεται. [...] Ανακυπτει εν μεσω του χρονου μια ιδιαζουσα διαρκεια, μια διαρκεια διχως συνεχεια, που δεν παριστανει καμια αχρονη απεραντοσυνη, κανεναν σταματημενο χρονο. Ειναι μια εκφανση εκεινης της περατοτητας που ησυχαζει στον εαυτο της, φερει η ιδια τον εαυτο της, που δεν αλληθωριζει προς το "απειρο", που κατα εναν τροπο εχει ξεχασει τον εαυτο της. [...] Ikebana θα πει κατα λεξη: "ζωογονηση του λουλουδιου". Προκειται για μια ιδιαζουσα ζωογονηση. Κανεις ζωογονει το λουλουδι, το υποβοηθει προς μια βαθυτερη ζωντανια δινοντας του τον θανατο. Το Ikebana κανει το περατο ως αυτο τουτο να λαμπει διχως το φως της απεραντοσυνης. Ωραια εδω ειναι η καταλαγιασμενη, αταραχη περατοτητα, η ησυχασμενη στον εαυτο της, μια περατοτητα που φωτιζεται διχως να κοιτα περα απο τον εαυτο της. [...]

Στο φως του Ikebana η πραξη, για την οποια γινεται λογος εδω, φανερωνει και μιαν αλλη διασταση. Δεν ειναι μια πραξη που αγεται απο την "ενστικτωδη ορμη", το appetitus, δεν ειναι μια πραξη που αγεται απο την επιθυμια, που ορεγεται και ζητα να σιγασει την ορεξη της. Για την ψυχαναλυτικη συναντηση ο Freud διατυπωνει την λεγομενη "αρχη της αποχης": οι συνομιλητες καλουνται να απεχουν απο καθε ικανοποιηση επιθυμιων: η συνομιλια τους αποκοπτεται απο αυτο που ο Αριστοτελης αποκαλει ὄρεξις, το appetitus. Αυτο αρχικα ακουγεται συχνα ως απαγορευση, ομως με τον καιρο γινεται τροπος επικοινωνιας - και, για καποιες ωρες, και τροπος ζωης. Μια συνομιλια διχως προθετικοτητα, δηλαδη διχως νοσταλγια κι επιθυμια. Ετσι αποκτα περισσοτερο τον χαρακτηρα του Ikebana. Γινεται κατοικηση στην παροδικοτητα.

Φυση

Το 1637 ο γαλλος φιλοσοφος René Descartes

εξεδωσε μια μελετη με τον τιτλο Discours de la méthode, "Λογος περι μεθοδου". Εκει γραφει τα εξης:

... ειναι δυνατο να φτασουμε σε γνωσεις που ειναι πολυ χρησιμες στη ζωη, και ... μπορουμε να βρουμε μια πρακτικη με την οποια να γνωρισουμε την δυναμη και τα εργα της φωτιας, του νερου, του αερα, των αστρων, των ουρανων κι ολων των αλλων σωματων που μας περιβαλλουν ..., ετσι που να τις εφαρμοσουμε ... σ' ολες τις χρησεις για τις οποιες ειναι καταλληλες, κι ετσι να καταστουμε κυριοι και κατοχοι της φυσης.

Τα λογια αυτα συνιστουν ενα μανιφεστο της επιστημης. Η επιστημη επιζητα να τιθασσευσει την φυση. Να την θεσει στην υπηρεσια του ανθρωπου. Διοτι η φυση, απο μονη της, δεν νοιαζεται για τον ανθρωπο. Αν π.χ. μπει ενας πνευμονιοκοκκος στους βρογχους μου, ειναι πολυ "φυσικο" να παθω πνευμονια, και ειναι πολυ "φυσικο" αυτη καποτε να περασει, καποτε παλι να οδηγησει σε αναπνευστικη ανεπαρκεια και στον θανατο.

Καθως επεξεργαζομουν την σημερινη ομιλια εσκασε η παρακατω φωτογραφια:

Μια νοσηλευτρια στο Δρομοκαϊτειο την εδειξε σε εναν τροφιμο και ειχαν εναν διαλογο. Σ' αυτον καποια στιγμη ο τροφιμος λεει:

Η γη δεν ανηκει σε κανεναν. Οι ανθρωποι δεν εδωσαν γη σε αυτο το παιδι για να περπατησει αλλα η γη του εδωσε μια γωνια για να πεθανει. Το χωμα δεν κανει διακρισεις. Τους δεχεται ολους. Ασπρους μαυρους κιτρινους...ολους

Η επιστημη αναζητα τροπους να εξημερωσει αυτην την "φυσικη" πορεια, π.χ. για την πνευμονια με την χρηση αντιβιοτικων. Η καθημερινοτητα, π.χ. με μια καλυτερη μεταναστευτικη πολιτικη. Η, με συρματοπλεγματα στα συνορα και με κλειδαριες στα σπιτια μας. Δεν θελουμε την φυση να προχωρησει στα εργα της "φυσικα". Θα επιχειρησουμε να την δαμασουμε προς το συμφερον μας.

Η τεχνη εχει μια ολοτελα διαφορετικη σχεση με την φυση. Τουτο διοτι η τεχνη, οπως η ποιηση, η φιλοσοφια, οπως η ψυχαναλυση, ανασαινει μεσα σ' αυτο που οι αρχαιοι φιλοσοφοι ονομαζαν σχολή: μια ελευθερια απο την πιεση βιοτικων, με την στενοτερη και ευρυτερη εννοια, αναγκων (και τουτο διολου δεν ταυτιζεται με τον πλουτο). Η ζωη μας κυριαρχειται απο την α-σχολια, δεν εχει την ανεση της σχολης. Εχει εγνοιες και ερωτηματα και προβληματα. Με καθε φορα αλλο τροπο ζητα να καταλαβει την φυση και να κυριαρχησει επανω της. Η τεχνη ειναι φιλικη προς την φυση. Ο Cézanne λεει:

Η τεχνη εχει μια αρμονια παραλληλη με αυτην της φυσης. Εκεινοι που λενε οτι ο καλλιτεχνης ειναι παντα κατωτερος της φυσης ειναι ανοητοι. Ειναι παραλληλος μ' αυτην. Εκτος βεβαια αν παρεμβαινει εσκεμμενα. Ολη η προθεση του πρεπει να ειναι η σιωπη. Πρεπει να σωπασει ολες τις φωνες της προκαταληψης μεσα του, πρεπει να ξεχασει … Και τοτε ολο το τοπιο θα χαραχτει επανω στην ευαισθητη πλακα του Eιναι του.

"να ξεχασει" θα μπορουσε εδω να σημαινει: να ελευθερωθει απο την α-σχολια, για την σχολη. Για αυτην την αντιπαραβολη σχολης και ασχολιας γραφει ο γερμανος συνθετης Wilhelm Killmayer:

Η γειτονευση, και μαλιστα η συνυπαρξη μορφων της σκεψης που αποκλινουν μεταξυ τους και φαινομενικα αποκλειουν η μια την αλλη, ουτως ειπειν η συνεχως αλυτη αντιφαση ανταποκρινεται μεν στην φυση της ζωης, οχι ομως σ' αυτην της επιδιωξης, και η συμβατικη σκεψη θελει παντα να βρει την μια λυση που αποκλειει ολες τις αλλες, την νικητηρια λυση.

Στην "φυση της ζωης" ανηκουν πραγματα αποκλινοντα μεταξυ τους, πραγματα αντιφατικα, που ομως συνευρισκονται σε μια πλουσια, φιλικη συνυπαρξη. Η σχολη ειναι συντονη με την φυση ως προς το ξεγνοιαστο, την αδιαφορια για την χρηστικοτητα, την ωφελιμοτητα, το συμφερον. Δεν υπαρχει η "επιδιωξη" η οποια, χαριν της "νικητηριας λυσης", αποκλειει ο,τι κρινει "αρνητικο" και κατανταει να λειτουργει σε τοπο κρανιου. Στο εργο τεχνης η "φυση της ζωης" γιορταζει. Στο προγραμμα μιας συναυλιας το 1987 στην Φρανκφουρτη ο Killmayer γραφει για τα εργα του:

Καθως οι συνειρμοι μου, μου ειναι αγαπητοι, το αισθητικα απεχθες ειναι για μενα ερεθιστικο. Το μελο, το χαριτωμενο, το ακαταστατο, το τετριμμενο, το θρασυ, ευγενικο, κακογουστο, το απροβλεπτο, απο το οποιο ερχεται ο κεραυνος, η το αλητικο.

5 Romanzen, Scherzo lento - trimmed

Και ο Rimbaud:

Αγαπησα ηλιθιες εικονες, τις ζωγραφιες πανω απο τις πορτες, σκηνικα, πινακες σαλτιμπαγκων, αφισες, δημοσιες φωταψιες, ντεμοντε λογοτεχνια, λατινικα της εκκλησιας, ανορθογραφα ερωτικα βιβλια, μυθιστορηματα των γιαγιαδων μας, παραμυθια, παιδικα βιβλια, παλιες οπερες, βλακωδη ρεφραιν, ρυθμους κακοτεχνους.

Οπως ειναι γνωστο, ο βασικος κανονας της ψυχαναλυσης λεγεται και "μεθοδος του ελευθερου συνειρμου". Ο αναλυομενος, γραφει ο Freud,

δεν πρεπει να μας ανακοινωνει μονο αυτα που λεει σκοπιμα και προθυμα [...] αλλα και ο,τι αλλο του παρεχει η αυτοπαρατηρηση του, ο,τι του ερχεται στον νου, ακομη και αν του ειναι δυσαρεστο να το πει, ακομη και αν του φαινεται ασημαντο η ακομα κι ανοητο.

Βεβαια ο Freud μιλαει για "μεθοδο", και αυτη εχει το στοιχειο της "επιδιωξης", π.χ. της αποκαλυψης και της ερμηνειας του ασυνειδητου με στοχο την "νικητηρια λυση". Δεν θα επεκταθω εδω. Θα τονισω μονο οτι, στο κλιμα της σχολης, το καλεσμα για "ελευθερους συνειρμους" μπορει να ειναι καλεσμα σ' αυτην την φιλικοτητα που διακρινει την φυση, στην οποια ολα τα ετεροκλητα που αφορουν καποιον συνυπαρχουν ελευθερα. Και αυτη η φιλια, ελευθερη συνυπαρξη, στον βαθμο που κανεις θα εξοικειωθει, θα εγκλιματιστει σ' αυτην, ειναι και ιαματικο.

Τα ανερμηνευτα

Η τεχνη, τουλαχιστον η τεχνη που με συγκινει, οπως ειπα, δεν επιδιωκει τιποτα. Ετσι για το εργο τεχνης, ως αυτο τουτο, τα Γιατι και Πως, οι ερμηνειες, δεν εχουν νοημα. Ειναι ανευ αντικειμενου. Ο μουσικος John Cage:

… αγαπω του ηχους ακριβως οπως ειναι. Και δεν εχω αναγκη να ειναι τιποτα περισσοτερο απο αυτο που ειναι. Δεν τους θελω να ειναι ψυχολογικοι. Δεν θελω ενας ηχος να ειναι καδος, η να ειναι προεδρος, η να ειναι ερωτευμενος με εναν αλλο ηχο. Τον θελω να ειναι απλα ηχος.

Οταν τα πραγματα ειναι αυτα που ειναι, χανεται η ανησυχια που τα θελει να κρυβουν κατι αλλο, να παραπεμπουν σε κατι αλλο, να κρινονται ως καλα και κακα, χρησιμα και αχρηστα κλπ. Τοτε το καθε πραγμα, ακομα και ενας ηχος, γινεται τοπος κατοικησης.

Η Moki

ειναι γερμανιδα εικαστικος που ζει στο Αμβουργο. Το 2009 ο κυκλος εργων της με τιτλο "How to Disappear"

εκτεθηκε στο San Fransisco. Σε μια συνεντευξη εκει λεει:

Δουλευω με την διαισθηση, γιατι αυτο μου φαινεται πιο ενδιαφερον απο το να απεικονιζω μια ιδεα. Δεν υπαρχει καποιο μηνυμα που να μπορει να εκφραστει με λεξεις, και καμια αναγκη να ερμηνευσεις...

Οταν τα πραγματα ειναι οπως ειναι, τοτε και τα κενα μενουν οπως ειναι, κενα. Δεν συγκαλυπτονται, δεν γεφυρωνονται, δεν ερμηνευονται. Ο Andro Wekua,

γεωργιανος προσφυγας που ζει στο Βερολινο και στην Νεα Υορκη. Σε μια συνεντευξη απο το 2014, με την ευκαιρια της εκθεσης Dark Matter στο Λονδινο, μιλα για το Sukhumi, την πολη που εγκατελειψε παιδι, και που αναπαριστα σε μια κατασκευη απο τον κυκλο Pink Wave Hunter:

Λεει:

Σημερα στο Sukhumi, λογω ελλειψης πορων, ανακαινιζουν μονο τις προσοψεις απο αυτα τα αδεια, καταρρεοντα κτιρια. Αυτο ηταν βασικα ενα απο τα πρωτα σημεια εκκινησης του εργου. Ενα αλλο σημειο εκκινησης ειναι οτι απο τοτε που αφησα το Sukhumi βλεπω την πολη στα ονειρα μου. Στα ονειρα μου παντα προσπαθω να βρω τροπους να φυγω. Ετσι μια μερα αρχισα να ζωγραφιζω τους δρομους, απλα για να τσεκαρω ποσα θυμομουν. Ο,τι δεν θυμομουν και δεν μπορεσα να βρω σε φωτογραφιες, εμεινε κενο. Το βλεπεις και στα γλυπτα.

Αν λοιπον "σκεφτομαι" θα πει οτι, ορμωμενος απο καποια προθεση, καποια επιδιωξη κρινω, συγκρινω, συνδεω, υπολογιζω, τοτε ο καλλιτεχνης δεν σκεφτεται. Στην συνεντευξη που αναφερθηκε ο δημοσιογραφος ρωταει τον Wekua:

- Το νεο γλυπτο σου ειναι ενα κοριτσι καβαλα σ' εναν λυκο

Πως σου ηρθε αυτη η ιδεα;

Ο Wekua:

Δεν εχω καποιον ξεκαθαρο λογο. Αισθανομαι οτι ειναι καλο να το κανω. Ειναι κατα εναν τροπο κατι ανοιχτο. Αν ηξερα τι κανω, δεν θα το εκανα.

Οταν δεν ξερεις, οταν δεν σκεφτεσαι, οταν δεν ερμηνευεις, οταν τα πραγματα αφηνονται να ειναι οπως ειναι, τοτε μπορει να προκυψει ενα εργο τεχνης. Ομως τοτε, σε ευτυχεις ωρες, μπορει η ιδια η ψυχαναλυτικη συνομιλια να αποκτησει εναν παρομοιο χαρακτηρα. Θα εμενε αποδοση, περιγραφη αυτου που λεγεται και σωπαινεται, ομως περιγραφη μεσα απο μεγεθυντικο φακο. Και τετοιες ωρες, ανεπαισθητα, μπορουν, με τον χρονο, να κανουν το βλεμμα οξυδερκεστερο, και τουτο παλι μπορει να αλλαξει μια ζωη.

Τοτε επισης τα πραγματα που αφορουν καποιον μπορουν να ερθουν σε εντελως διαφορετικες συσχετισεις και να προβαλουν σε ενα τελειως αλλο φως. Και εδω η ψυχαναλυση δεν ειναι μονη. Ο ποιητης T. S. Eliot γραφει για την συνθεση ενος ποιητικου εργου:

Ο νους του ποιητη ειναι οντως ενα δοχειο για την αποθηκευση αναριθμητων αισθηματων, φρασεων, εικονων, που παραμενουν εκει εως οτου ολα τα στοιχεια που μπορουν να ενωθουν για να σχηματισουν ενα νεο μιγμα, να ειναι παροντα μαζι.

Ειναι εντυπωσιακη η συγγενεια με το Collage. Ο Wekua λεει σε μια συνεντευξη:

… για μενα στο Collage προκειται περισσοτερο για το οτι κανεις σημερα, απο μια μεγαλη χρονικη αποσταση, με τις τοσο πολλες πληροφοριες, μπορει να δημιουργησει κατι πολυ επικαιρο. Μπορει να συγκεντρωσει διαφορετικα πραγματα και να φερει ενα ειδος ταξη. Τα πραγματα λυνονται απο το πλαισιο τους και συντασσονται αλλιως, ωστε να προκυπτει κατι τελειως αλλο.

Στιγμιοτυπο απο μια ψυχαναλυση, παραδειγμα για το πως τα πραγματα "μπορουν να ενωθουν για να σχηματισουν ενα νεο μιγμα" (Eliot), "λυνονται απο το πλαισιο τους και συντασσονται αλλιως, ωστε να προκυπτει κατι τελειως αλλο" (Wekua):

[Ενας αντρας μιλα με συγκρατημενη απελπισια:] - Σχεδον δεν αντεχω. - Και αν ερθει η στιγμη που οντως δεν θα αντεχετε, πως το βλεπετε τοτε; - Θα φουνταρω. - Με ποιον τροπο; Το εχετε σκεφτει καθολου; - Το εχω σκεφτει. Η με τη μηχανη, σε μια στροφη στην Βαρκιζα, που μ' αρεσει, η πηδωντας απο εναν βραχο. - Τι εχουν αυτοι οι τροποι, που απ' ολους τους αλλους σας τραβανε περισσοτερο; - Η επιταχυνση. Ειναι η καλυτερη μου, προπαντων στο αεροπλανο, οταν απογειωνεται. - Και τι εχει η επιταχυνση; - Σε κολλαει στο καθισμα ... δεν μπορεις να κανεις τιποτα. - Αν λοιπον λυνοσασταν απο το παραμυθι, οτι παντου πρεπει και μπορειτε να κανετε κατι, θα ειχατε και εν ζωη τετοιες εμπειριες. - Τον τελευταιο καιρο μια-δυο φορες το εζησα ... Ποσο καλο, που τα πραγματα καποτε ειναι πιο δυνατα!

Πιανοντας πουλια στον αερα

Τα πραγματα να αφηνονται να ειναι οπως ειναι, δεν ειναι τοσο απλο. Δεν αποδιδονται π.χ. με την αισθητηριακη αντιληψη και με την καμερα. Υπαρχει μια οραση που δεν βλεπεις με τα ματια σου και μια ακοη που δεν ακους με τ' αυτια σου. Το ηξερε ηδη ο Πλατωνας.

Πως βλεπει κανεις;

Ο συνθετης Wilhelm Killmayer λεει σε μια ομιλια κατα την υποδοχη των πρωτοετων φοιτητων Μουσικολογιας στο πανεπιστημιο του Μοναχου:

... προσπαθειστε να βρειτε εναν ηχο για το μπλε του ουρανου …

Τους παροτρυνει να δουν ενα χρωμα οχι με την οραση αλλα με την ακοη. Ο Killmayer καποτε μελοποιησε πολλα απο τα οψιμα ποιηματα του Friedrich Hölderlin. Σε δυο απο αυτα ακουμε το μπλε του ουρανου:

Ο χειμωνας

Σε ερασμια κυανοτητα

Πως βλεπει κανεις; Alberto Giacometti:

Ειτε δεν μου βγει, ειτε μου βγει - τελικα δεν εχει σημασια: οπωσδηποτε παω ενα βημα μπροστα. Ειτε προχωρησω αποτυγχανοντας, ειτε προχωρησω επιτυγχανοντας, ουτως η αλλως για μενα προσωπικα ειναι κερδος. Ισως και να μην προκυψει καποιο εργο, κριμα. Ομως, εχοντας μαθει να βλεπω λιγακι καλυτερα: Θα εχω κερδισει και ο κοσμος τριγυρω μου θα ειναι πλουσιοτερος.

Η οραση οχι ως λειτουργια, ως εργαλειο για την περιφορα στον κοσμο, αλλα ως τροπος κατοικησης, διαμονης στα πραγματα. Κατοικω τους ηχους, κατοικω τις εικονες, κατοικω τα ονοματα. Ο Freud χαρακτηρισε τον τροπο με τον οποιο ο ψυχαναλυτης προσλαμβανει "ελευθερα μετεωρη προσοχη". Το εννοει περισσοτερο εξ αποκλεισμου, δηλαδη μιλαει για μια προσοχη που δεν ειναι εστιασμενη, οπως π.χ. αυτην του γιατρου που εχει να κανει την διαγνωση και να προτεινει την αγωγη. Ομως τωρα η "ελευθερα μετεωρη προσοχη" θα μπορουσε να ειναι μια προσοχη στην οποια οι ηχοι και οι εικονες καποτε ανοιγονται, γινονται ακριβως χωροι κατοικησης, χωροι διαμονης στους οποιους μετακομιζουν, ο καλλιτεχνης κι ο ποιητης με τον τροπο τους, ο ψυχαναλυτης με τον τροπο του, αλλα και ο συνομιλητης του με τον τροπο του, και τους περιδιαβαινουν. Ετσι για παραδειγμα η λεξη "μου αρεσει". Ακουσα μια φορα:

- Αυτο που μου αρεσει ... Δεν ξερετε πως αντηχει η λεξη στο σωμα μου ... Πηγαινει μεχρι τα δαχτυλα των ποδιων μου ... Ενιωθα οτι δεν ειχα δικαιωμα ...

Απ-ουσια

Ενας πινακας του Picasso απο το 1969.

Θα ηθελα να επισημανω ενα στοιχειο που βεβαια βρισκεται σε πολλα εργα του: Εχει καταργηθει η διασταση του φας και προφιλ, του εμπρος και πισω. Ολες οι οψεις προβαλλουν στο προσκηνιο. Σ' αυτα τα εργα ο Picasso δεν εχει κανενα αισθητηριο για την απουσια. Η ζωγραφικη του τα δειχνει ολα, ειναι, ας μου επιτραπει η εκφραση, πορνογραφικη - και τουτο δεν αφορα μονο τις πορνες και τα γυμνα του.

Ισως αντιστοιχα ειναι και τα ματια του - εντονα και ορθανοιχτα.

Με καποια δοση υπερβολης θα φανταζομουν οτι δεν εκλειναν ουτε στον υπνο του. Κατα τουτο γειτονευει με την παραδοσιακη ψυχαναλυση η οποια ανακαλυπτει το ασυνειδητο για να το - αποκαλυψει, στην θεωρια, ολοτελα. Η φροϋδικη ερμηνεια, αν κανεις την παει στα ακρα, ειναι οπως ενας πινακας του Picasso - βγαζει τα παντα στη φορα: Δεν αφηνει τιποτα κρυφο.

Το αλλο της πορνογραφικης, πανοπτικης παρουσιας δεν ειναι η αφηρημενη τεχνη, γιατι αυτη μενει παντα σε αναφορα στο νατουραλιστικο, ως αφαιρεση του. Φαινεται καθαρα στα σχεδια του Picasso για εναν ταυρο:

Το αλλο αυτης της πανοπτικης παρουσιας δεν ειναι ομως ουτε η αφηρημενη τεχνη που αποσταζει και απομονωνει τα συναισθηματα. Το 1913 ο Kasimir Malevich παρουσιασε το γνωστο του Μαυρο Τετραγωνο:

Γραφει σχετικα:

Οταν το 1913, σε μια απελπισμενη προσπαθεια να απαλλαξω την τεχνη απο το βαριδι της αντικειμενικοτητας, κατεφυγα στην μορφη του τετραγωνου … οι κριτικοι … αναστεναξαν. "Ο,τι αγαπουσαμε χαθηκε. Ειμαστε σε μια ερημο", ειπαν. … Ομως η ερημος ειναι γεματη απο μη αντικειμενικο συναισθημα ...

Οταν τωρα κανω λογο για απουσια δεν κινουμαι στο φασμα απο το πανοπτικο ως το αφηρημενο. Ας ακουσουμε την απουσια ως απ-ουσια. Ο Γιωργος Σεφερης γραφει για εναν γλυπτη:

που εβλεπε κοκκινο τον ουρανο

και παλευε με τον αδηφαγο χωρο

που γριτζανιζε το αγαλμα μεσα στα χερια του

μικρο κι ακομη πιο μικρο και πιο λιγνο

ως το τιποτε.

Το "τιποτε" στις μορφες του Alberto Giacometti ειναι το τιποτε της ουσιας. Διοτι η "ουσια", ηδη απο τον Πλατωνα και τον Αριστοτελη, ονομαζει την υποσταση: το μονιμο, το σταθερο, το εμφατικα προσηλωμενο και θεμελιωμενο στον εαυτο του. Αυτο ειναι που εδω λειπει.

Μορφες της απ-ουσιας. Ερχονται οταν ο ιδιος ο καλλιτεχνης, μ' αυτην την εννοια, απ-ουσιαζει. Απ-ουσιαζει οταν δεν εμμενει σε καμια δικη του υποσταση αλλα αναλωνεται στο βλεμμα, αναλωνεται στο εργο. Ο Giacometti, στο κειμενο Η πραγματικοτητα μου απο το 1957, γραφει:

κανω πινακες και γλυπτα ... για να προσπαθησω - με τα μεσα που σημερα μου ανταποκρινονται καλυτερα - να μπορω να βλεπω και να καταλαβαινω καλυτερα αυτα που με περιβαλλουν, να καταλαβαινω τα πραγματα καλυτερα, για να 'μαι οσο γινεται ελευθερος και ορμητικος ωστε να αναλωνομαι, να αναλωνομαι σ' αυτα που κανω οσο πιο δυνατα γινεται,

Θυμιζω τα λογια του Cezanne που ακουσαμε για τον ζωγραφο:

Ολη η βουληση του πρεπει να σωπασει. Πρεπει ... να ειναι ολοτελα ηχω.

Η λεξη "εικονα" ερχεται απο το αρχαιο ρημα εἴκω, που θα πει κανω πισω, υποχωρω, αφηνω. Μονο οταν το βλεμμα υποχωρει, δηλαδη δεν βλεπει σε αναφορα με τον εαυτο του, π.χ. εμπειριες του, ενδιαφεροντα του, συγκρισεις με δικα του, οταν δηλαδη το βλεμμα γυμνωνει απο την ουσια του και απ-ουσιαζεται, τοτε ειναι που τα πραγματα προβαλλουν σε ολη την δικη τους την λαμψη. Cezanne: Νεκρη φυση με μηλα, πετσετα και κανατα για γαλα:

Και ο Andro Wekua:

(2014 Untitled)