Με την εναρξη του εξαμηνου

Εκφωνήθηκε το 1983 κατά την τελετή υποδοχής των πρωτοετών φοιτητών στο Μουσικό Πανεπιστήμιο του Μονάχου

Αγαπητοι συναδελφοι, αγαπητοι σπουδαστες και προπαντων αγαπητοι πρωτοετεις σπουδαστες,

Αποφασισατε λοιπον να ερθετε στη Σχολη μας! Ηδη στο σχολειο εχετε περασει σιγουρα πολλα και διαφορα: καπου τεσσερα χρονια Δημοτικο, κατοπιν οχτω η εννια χρονια Μεση Εκπαιδευση, και τωρα σας περιμενουν τεσσερα εως εξι χρονια στο Πανεπιστημιο. Στη διαρκεια τους θα προετοιμαστειτε για την πραγματικη ζωη, που ομως η μιση θα εχει περασει προτου μπειτε σ' αυτην. Γιατι, εαν κανεις μετρησει τον χρονο της ζωης συμφωνα με τον χρονο των βιωματων, τοτε βεβαια ο Schopenhauer εχει δικιο που λεει οτι το ετος του γεροντα αντιστοιχει στην ημερα του παιδιου. Και μαλιστα πολλοι δεν θελουν καν να βγουν απο το Πανεπιστημιο. Θελουν να παραμεινουν σ' αυτη τη θαλπωρη ειτε ως μαθητες στην ταξη ενος αρχιμουσικου ειτε ως διδασκοντες- κι αυτο επιδιωκεται με ζηλο και θεωρειται επιτυχια.

Ομως εσεις ελπιζω να θελετε περισσοτερα, ηδη απο τωρα, και ευχομαι να συνεχισετε να το θελετε μεχρι το τελος των σπουδων σας. Γιατι στο επαγγελμα μας το ανικανοποιητο ειναι αρετη, μια αναγνωρισμενη αρετη, η οποια μεταξυ αλλων μας ξεχωριζει απο τους πολιτικους.

Στη διαρκεια της εκπαιδευσης σας, η οποια αρχισε καπου στο εκτο ετος της ηλικιας σας, σωρευσατε καθε ειδους γνωση και μαθατε και πολλα αλλα, ομως οπωσδηποτε μαθατε να διακρινετε τον ελευθερο χρονο απο τον σχολικο χρονο, κατι που σε πολιτισμους χωρις σχολεια δεν ειναι καν τοσο γνωστο. Ναι, σωστα ακουσατε, μιλησα για πολιτισμους. Παντως εμεις ζουμε σ' εναν αλλο πολιτισμο, σ' εναν σχολικο πολιτισμο, κι εσεις που μαθαινετε μουσικη βρισκεστε στην ακρως εξαιρετικη θεση να μην θυσιαζετε τον ελευθερο χρονο για το παθος σας - γιατι παθος πρεπει να ειναι η μουσικη για σας - αλλα να τον αφιερωνετε ετσι ωστε την εννοια του ελευθερου χρονου, που προϋποθετει ανελευθερο χρονο, να μην την γνωριζετε καν πραγματικα. Ειστε λοιπον προνομιουχοι, και αυτο ειναι το μονο για το οποιο πρεπει να ειστε πραγματικα ευγνωμονες. Σκεφθειτε μονο ολους εκεινους οι οποιοι επιλεγουν καποιο επαγγελμα που να τους αφηνει τοσα χρηματα ωστε να εχουν τη δυνατοτητα να σκοτωνουν κανονικα τις σε μετρημενες δοσεις παρεχομενες ελευθερες ωρες τους.

Εμεις οι μουσικοι μπορουμε κατι το ιδιαιτερο: με τη συμπυκνωση του αερα μπορουμε να προκαλεσουμε στους ανθρωπους γελιο η κλαμα - γι' αυτο και μονο αξιζει πραγματι να τολμησει κανεις τη ζωη. Ειστε λοιπον καλλιτεχνες του αερα, ομως θελετε να γινετε μαγοι. Και, αν δεν το θελετε, καλυτερα να εγκαταλειψετε την ιδεα να γινετε μουσικοι.

Η τεχνη του μαγου επιτυγχανεται με την ασκηση, ομως μαγος γινεται κανεις οταν η ασκηση δεν ειναι πλεον εμφανης. Μην γινετε λοιπον καλλιτεχνες που κανουν νουμερα, που συνεχως επιδεικνυουν ποσα μπορουν, προπαντων ποσο γρηγοροι, ποσο σβελτοι και σιγουροι ειναι, ποσες νοτες μπορουν τα τοσο μικρα τους δαχτυλα να εκσφενδονισουν στο αυτι του ακροατη. Οχι! Χρησιμοποιηστε τη δεξιοτεχνια σας για να εκφρασετε αυτο που υπαρχει πισω απο τη δεξιοτεχνια, εφοσον υπαρχει κατι απο πισω. Και εαν δεν γνωριζετε πως γινεται αυτο, δειτε ενα φιλμ του Charlie Chaplin και θα καταλαβετε τι χρειαζεται η δεξιοτεχνια.

Εδω θα μαθετε πολλους κανονες. Ενα μερος των κανονων θα το μαθετε για να μην το εφαρμοσετε, γιατι η θεωρια δεν ειναι μονο απλη δουλη της πραξης, αλλα και ενα αυτονομο ελευθερο παιχνιδι που προσεγγιζει τη μουσικη με αλλα μεσα, με αυτα της θεωρησης, και δεν χρειαζεται να ειναι προσανατολισμενη προς την αμεση χρηστικοτητα. Θα ημασταν φτωχοι, εαν κατι τετοιο δεν θελαμε να το προσφερουμε στον εαυτο μας. Αυτο που εχει σημασια ειναι να μεινει εξω η νεκρη, γραφειοκρατικη γνωση. Οταν ενας ισπανος λογιος παρεδωσε στη βασιλισσα της Ισπανιας, Ισαβελλα, την πρωτη ισπανικη γραμματικη, αυτη διαβασε λιγο και ειπε: «Βεβαια πολυ ωραια ειναι ολα αυτα, ομως οι Ισπανοι μιλουν τελεια τα Ισπανικα απο μονοι τους». Την σταση της αγερωχης αυτης γυναικας απεναντι στον τυφλο επιστημονισμο ας την παιρνουμε ποτε-ποτε στα σοβαρα.

Η μορφωση, εκτος απο μεταδοση γνωσεων, ειναι προπαντων διαμορφωση ανθρωπων. Ο προχωρημενος 18ος αιωνας, δηλαδη η Γερμανικη Αναγεννηση, αυτο το ειχε σε μεγαλη υποληψη, και το ιδιο ισχυει εως σημερα.

Ο Hölderlin, καθως γνωριζουμε, υπηρξε τεσσερις φορες οικοδιδασκαλος, με ηθος, αλλα χωρις διαθεση. Ο,τι εθεωρειτο τοτε μορφωση μπορει κανεις να το διαπιστωσει σε ενα γραμμα της Charlotte Von Kalb, οπου γραφει: «Προσπαθει [ο Hölderlin] να διατηρησει εναργη την σκεψη του μαθητη και ειμαι σιγουρη οτι αφαιρει απο το μαθημα του οσες γνωσεις θεωρει νεκρες, κενες η απλως λογια».

Η αποψη του Wilhelm von Humbolt για την γνωση ως αυτοσκοπο ακουγεται σημερα ακραια: «Η γνωση, οταν εχει επιτελεσει το εργο της, πρεπει να λησμονειται».

Οι δυο παραπανω φρασεις δεν εχουν καταχωρηθει σε κανεναν πανεπιστημιακο κανονισμο, το αντιθετο τους ομως στο Numerus Clausus ['κλειστος αριθμος' θεσεων στην ανωτατη εκπαιδευση και συστημα επιλογης των σπουδαστων], ωστε στη δικη μας περιπτωση θα μπορουσε κανεις να πει σε ελευθερη αποδοση των λογων του Georg Christoph Lichtenberg: "Ηταν ενας εξαιρετικος νεος, μπορουσε να παιζει το Καλως Συγκερασμενο Κλειδοκυμβαλο απο την αναποδη».

Ωστοσο, γνωριστε τις διαδικασιες, εστω και μονο για να ελευθερωθειτε απο αυτες. Γιατι η απελευθερωση ξυπνα στον καθενα φαντασια και ενεργητικοτητα, τη δυναμη των οποιων κανεις δεν μπορει να γνωριζει οταν απλως δεχεται τα παντα.

Σημερα η ζωη μας διεπεται απο νομους σαν ενα διχτυ που γινεται ολο και πυκνοτερο. Αν δεν υπηρχε το διχτυ, τοτε δεν θα υπηρχαν σ' αυτο ουτε και τα διακενα που χρειαζεται η φαντασια μας για να ξεγλιστραει αναμεσα τους. Η απλη υπακοη στους κανονες δεν θα σας οδηγησει στον καθαρο αερα αλλα στο θρανιο. Μονο η αυτονομη σχεση μ' αυτους τους κανονες θα σας φερει μακρυτερα. Παντως, για να καταφερετε κατι τετοιο, πρεπει να τους γνωριζετε. Η ικανοτητα και το δικαιωμα στην αταξια αποκτωνται με εντατικη ασκηση στην ταξη. Διαφορετικα κανεις γινεται μονο προχειρος και αναποτελεσματικος.

Αγαπητοι συνθετες, η μουσικη πρεπει να μαγευει, να σαγηνευει, να τρελαινει. Αυτο δεν θα το μαθετε μονο μεσα σ' ενα εκπαιδευτικο ιδρυμα, αλλα και εξω απο τις πυλες του. Διαφορετικα το εκπαιδευτικο ιδρυμα γινεται ιδρυμα αναπηρων.

Φυσικα μπορει κανεις να σπουδασει 'μουσικοσυνθετης'. Και ετσι μπορει παντοτε να τα βγαζει περα: ολα ρεουν, τιποτα δεν κομπιαζει, ολα σχετιζονται μεταξυ τους και κερδιζει το αριστα. Οχι ομως και την παλλομενη καρδια του ακροατη. Σ' εσας εναποκειται αν το θελετε αυτο, κατα ποσον θα φερετε τον δασκαλο σας στο σημειο εκεινο που θα δωσει ωθηση στη φαντασια σας. Παρακαλω μην επιχειρησετε «να εκθεσετε τις κουφιες θεσεις της συμβατικοτητας στην ιδια της την διαβρωτικη δυναμη», αλλα δοκιμαστε να βρειτε εναν ηχο για το γαλαζιο του ουρανου. Θα χρειαστει κοπος.

Στρεψετε καποτε την προσοχη σας και σε πραγματα που για μερικους μοιαζουν ασημαντα: ενα φυλλο στον αερα, ενα αδειο κιβωτιο, ενα συννεφο η ενα σφαλαγγι. Ετσι, ολοτελα φυσικα, θα μαθετε να μπορειτε να αφηνετε τα πραγματα να υπαρχουν, θα μαθετε να αφουγκραζεστε εναν ηχο διχως να καταπιαστειτε αμεσως με τη δημιουργια.

Διαβαζετε παρακαλω συχνα καποιο βιβλιο - οχι μονο την σχετικη βιβλιογραφια αλλα ενα αληθινο βιβλιο, με ανθρωπους που δεν ειναι μουσικοι. Αν απογοητευθειτε, μην σταματησετε ολοτελα το διαβασμα, αλλα διαβαστε Dickens. Κι αυτο ειναι βιβλιογραφια, βιβλιογραφια για τον ανθρωπο.

Οταν καποτε βρεθειτε σε αδιεξοδο - κι ελπιζω να σας συμβει - ρωτηστε και τη φυση.

Τι περιμενουμε εμεις οι διδασκοντες απο σας; Τα παντα. Οχι μονο να επιδειξετε επιμελεια, αλλα να φερετε ολη την προσωπικοτητα σας. Εχετε ιδεα σε τι ιστορια μπαινετε; Οταν εμεις, οι διδασκοντες, επιτυχουμε να σας φερουμε σε σημειο που να γνωριζετε ολες τις δυνατοτητες σας και να αποφασισετε μονοι σας τι χρειαζεστε και τι οχι, τοτε θα εχουμε κανει σωστα τη δουλεια μας.

Σας ευχομαι λοιπον κουραγιο και κεφι για ν' ανταπεξελθετε στην περιπετεια σας μ' εμας τους διδασκοντες!

Αποσπασματα απο κειμενα

Der Komponist in unserer Gesellschaft [Ο συνθέτης στην κοινωνία μας] (1967)

Η ανάγκη για τάξη προέρχεται από την αναγκαιότητα να οριοθετείσαι και πηγάζει από τον φόβο, ο οποιος διόλου δεν είναι το χειρότερο κομμάτι της ύπαρξης.

Υπάρχουν πολλές δυνατότητες να οριοθετηθείς και να καταστείλεις τον φόβο. Η πιο απλή είναι ο τοτεμισμός· ακολουθείς το τοτέμ του κοινωνικού κύκλου και το υπερασπίζεσαι απέναντι σε κάθε εισβολέα. Τον δεύτερο δρόμο τον επιλέγει αυτός που ταράζεται υπερβολικά από την ασυμφωνία των πραγμάτων· συχνά στο μέσον της ζωής του παίρνει μια απόφαση, στην οποία δεσμεύεται, με την οποία αυτοτυφλώνεται όπως ο Οιδίποδας· είναι ένα είδος οιδιποδείου συμπλέγματος της εποχής μας, χαρακτηρίζει πολλές καλλιτεχνικές προσωπικότητες του αιώνα μας. Η ανάγκη να ακυρωθεί ο χρόνος πριν απ' αυτήν την απόφαση, ή κανείς να διορθώσει τον εαυτό του με αναθεωρήσεις, σε άλλες εποχές ήταν αδιανόητη. Ένας τρίτος δρόμος είναι να καταφάσκονται ο φόβος, η ανασφάλεια και η αταξία.

Σε μια εκτέλεση των Violinromanzen, 1987, στην Φρανκφούρτη

Καθώς οι συνειρμοί μου, μου είναι αγαπητοί, το αισθητικά απεχθές είναι για μένα ερεθιστικό. Το μελό, το χαριτωμένο, το ακατάστατο, το τετριμμένο, το θρασύ, ευγενικό, κακόγουστο, το απρόβλεπτο, από το οποίο έρχεται ο κεραυνός, ή το αλήτικο.

Κατά την πρώτη εκτέλεση των Fünf Romanzen für Violoncello und Klavier, 1989, στα Salzburger Festspiele

Η εμπειρία λέει πως ένα κοινό που περιμένει ν' ακουσει Νέα Μουσική, έχει ακόμα δυσκολία μ' έναν τρόπο σύνθεσης που συνενώνει πράγματα αποκλίνοντα, χρησιμοποιεί διάφορες διαδικασίες και τρόπους ομιλίας και τοποθετεί ιλαρό και σοβαρό δίπλα-δίπλα. Όπως ο άνθρωπος ακριβώς ενώνει μέσα του διαφορετικές ιδιότητες που διεισδύουν η μια στην άλλη και διαμορφώνουν τρόπους ζωής, έτσι μια τέτοια πολυμορφία είναι παρούσα και στον τρόπο μου της σύνθεσης.

Das Ende der Moderne und die Situation der jüngeren Komponisten heute [Το τέλος της μοντέρνας εποχής και η σημερινή κατάσταση των συνθετών] (1990)

Η γειτόνευση, και μάλιστα η συνύπαρξη μορφών της σκέψης που αποκλίνουν μεταξύ τους και φαινομενικά αποκλείουν η μια την άλλη, ούτως ειπείν η συνεχώς άλυτη αντίφαση ανταποκρίνεται μεν στη φύση της ζωής, όχι όμως σ' αυτήν της επιδίωξης, και η συμβατική σκέψη θέλει πάντα να βρει τη μία λύση που αποκλείει όλες τις άλλες, τη νικητήρια λύση. Πάντως στον βαθμό που αυξάνει η γνώση μας για τη μη-γνώση μας, χάνεται και η αλαζονική αξίωση μιας ορθολογικής κυριαρχίας· εμπειρία αντί για μάθηση (στο σχολείο), ανεύρεση αντί εφεύρεση είναι κεντρικά σημεία της νέας σκέψης η οποία μεταβάλλεται από γραμμική (αποστόμωση της αντίφασης) σε συνειρμική (αποδοχή της αντίφασης). Όλα αυτά, παρά τα σημαντικά κείμενα των Feyerabend, Jencks, Lyotard, Derrida, Kamper, Welsch, για να αναφέρω μόνο μερικούς, διστακτικά μόνο πήραν μια θέση σε μια προοδευτική κοινωνία η οποία, ασκημένη στην αυτολογοκρισία, κάνει το σωστό και αφήνει το λάθος. Πάντως η ωριμότητα μιας κοινωνίας δείχνεται στο πόσο ψηλός είναι ο ουδός ανοχής της απέναντι στο ετερογενές.

[…]

Το προκείμενο είναι η επαναξιολόγηση εννοιών που έχουν γίνει από καιρό ταμπού: Γιατί είναι τόσο "καυτές πατάτες" το παραδοσιακό, ο εκλεκτικισμός, ο κλασσικισμός; Τι είναι "κοινότοπο", τι "τετριμμένο"; Ποιος είναι ο λόγος του πανικού στην επαφή με κοινωνικές μουσικές φόρμες όπως σπιτική μουσική, ψυχαγωγική μουσική, μουσική ερασιτεχνικών χορωδιών, τοπικές και εθνικές μουσικές; Σίγουρα εδώ πολλά είναι προβληματικά, όμως τελικά το θέμα είναι να πάρουμε στα σοβαρά κεντρικές ανθρώπινες περιοχές, όχι να τις αποκλείσουμε. Εδώ ανήκει φυσικά και το πρόβλημα "ευφορία". Δεν εννοώ εκείνην όπου κάποιος που θεωρεί τον εαυτό του ανώτερο "βάζει στο μάτι" κάποιον που νομίζει κατώτερο, αλλά το δικαίωμα των ανθρώπων για λίγο κέφι, απέναντι στο οποίο τα όνειρα των διανοουμένων για πρόοδο δεν μετράνε και τόσο, όπως λέει ο Paul Feyerabend· ο μεγάλος ρώσος φιλόλογος Michail Bachtin βλέπει ως συνέπεια μιας μονολογικής σκέψης την εχθρότητα προς το γέλιο.