Ο αρχικος τρομος, οταν αντικρυσα τις καπου 800 σελιδες του "Επανασταση στον νου", χαθηκε γρηγορα. Το βιβλιο με κερδισε, το διαβασμα ηταν αβιαστο και, πολλες φορες, συναρπαστικο. Παραλληλα βρεθηκα συχνα να παρασερνομαι σε νοερες συζητησεις επανω σε θεματα που συναντουσα. Σημερα θα περιοριστω σε δυο επισημανσεις. Η πρωτη αφορα το μοντελο της αφηγησης. Η δευτερη αφορα το παρελθον και το μελλον της ψυχαναλυσης.

Το μοντελο των ερμηνευτικων κοινοτητων

Ο αναγνωστης του βιβλιου ευκολα θα προσεξει μια ορισμενη κανονικοτητα στην αφηγηση. Οταν ο συγγραφεας μιλα για ενα γεγονος, π.χ. το ταξιδι του Freud στο Παρισι, θα ανοιξει μια εκτεταμενη περιγραφη για το Παρισι της εποχης, που θα καλυπτει τα τοτε επιστημονικα, πολιτικα και πολιτιστικα ρευματα, τους ανθρωπους που συναναστραφηκε ο Freud, την δικη τους ιστορια. Μας τον παρουσιαζει δηλαδη μεσα σε ενα καδρο τοπων, ανθρωπων, ιδεων, μας τον παρουσιαζει ως μελος μιας κοινοτητας, στο περιβαλλον της οποιας, και σε διαδραση με την οποια διαμορφωνεται το εργο του. Μ' αυτον τον τροπο παρουσιαζονται σχεδον ολα τα προσωπα που αμεσα, η εμμεσα μετειχαν στην δημιουργια της ψυχαναλυσης.

Αυτον τον τροπο αφηγησης ο Makari δεν τον χρησιμοποιει τυχαια. Σε μια παρουσιαση του βιβλιου του δηλωνει οτι ακολουθησε ενα μοντελο της φιλολογικης κριτικης που καλειται "interpretative communities", "ερμηνευτικες κοινοτητες". Το μοντελο προταθηκε απο τον αμερικανο φιλολογο Stanley Fish, καθηγητη Αγγλικης Φιλολογιας στο Johns Hopkins, την δεκαετια του '70. Ο ιδιος ο Makari το διευκρινιζει παραπεμποντας στον Fish και το βασικο του σχετικο εργο Interpreting Variorum:

Ο Stanley Fish ελεγε "Εαν διαβασετε Milton, και διαβασετε ενα ολοκληρωμενο σχολιο για τον Milton, το σχολιο εχει πολυ λιγο να κανει με τον Milton. Εχει πολυ να κανει με τον χρονο και τον τοπο που γραφηκε. Υπαρχουν ερμηνευτικες κοινοτητες που συγκεντρωνονται σε εναν χρονο και τοπο. Ολες τους διαβαζουν Milton με τον ιδιο τροπο. Κατοπιν ερχεται μια νεα ομαδα. Διαβαζουν John Milton μεσα σε ενα ολοτελα διαφορετικο ερμηνευτικο πλαισιο· που θα πει, το ερμηνευτικο πλαισιο των αναγνωστων ανασυγκροτει το κειμενο και τις προθεσεις του συγγραφεα.

Το πως εννοει ο Fish μια ερμηνευτικη κοινοτητα, το βλεπουμε πιο παραστατικα στην τελευταια παραγραφο του βιβλιου του που αναφερθηκε, και που κλεινει με τις φρασεις:

Η μονη "αποδειξη" για το οτι κανεις ειναι μελος [μιας ερμηνευτικης κοινοτητας] ειναι η συναδελφικοτητα, το νευμα της αναγνωρισης απο καποιον της ιδιας κοινοτητας, καποιον που σου λεει αυτο που κανεις μας δεν θα μπορουσε ποτε να αποδειξει σ' εναν τριτο: "ξερουμε εμεις". Σας το λεω τωρα γνωριζοντας πληρως οτι θα συμφωνησετε μαζι μου (δηλαδη θα καταλαβετε) μονο αν ηδη συμφωνειτε μαζι μου.

Ο Makari τωρα συνεχιζει:

Υιοθετησα αυτο το μοντελο επειδη ενσωματωνει την πνευματικη και την κοινωνικη ιστορια. Εχει χωρο για την δυναμη των ιδεων. Εχει επισης εναν δυναμικο χωρο για τις κοινωνικες, πολιτικες και πολιτιστικες δυναμεις που συνενωνουν ανθρωπους και που διασπουν ανθρωπους. [...] εχει παρα πολυ να κανει με ανθρωπους σε εναν χρονο και τοπο.

Ενα παραδειγμα για το ιδιαιτερο κλιμα μιας ερμηνευτικης κοινοτητας, και μαλιστα της ψυχαναλυτικης: Δυο ψυχαναλυτες συζητουν επανω στην ερμηνεια ενος ονειρου:

Ψυχαναλυτης Α: Δεν πιστευω οτι προκειται για τριχοπτωση. Στο ονειρο ο ασθενης περιγραφει μονο ενα φαλακρο σημειο με λιγες μεμονωμενες τριχες επανω του, και ακουσαμε τον ασθενη να λεει για το ονειρο του τη λεξη «σκατα». Και ακομα επαναλαμβανει συχνα σε σχεση με το φαλακρο σημειο τη λεξη «πισω». Εξ ου και ο συνειρμος μου σε αυτην την εικονα του ονειρου: «Δεν τα βγαζω περα με τις ομοφυλοφιλικες ορμες μου».

Ψυχαναλυτης Γ: Εγω αντιθετα πιστευω οτι ο ασθενης θελει να πει: «Δεν τα βγαζω περα με την απωλεια του αυτοελεγχου μου, με την οργη μου, και γι’ αυτο πρεπει να καταφυγω σε μια υποτελη θηλυκια ομοφυλοφιλικη σταση, για να μην ξεσπασει κανενας καυγας που θα με κατεστρεφε.

Οι ψυχαναλυτες, εστω κι αν δεν συμφωνουν, καταλαβαινονται μεταξυ τους. Για εναν εξω απο την κοινοτητα τους, μιλανε κινεζικα.

Κατα ποσο το μοντελο των ερμηνευτικων κοινοτητων αρμοζει στην φυση της ψυχαναλυσης; Η διαμορφωση ερμηνευτικων κοινοτητων ειναι ενα γεγονος, ισως αναποφευκτο. Ξεκινα ηδη με τον μικροκοσμο της οικογενειας και αφορα καθε ειδους κοινοτητα - φιλων, επαγγελματικων συναδελφων, πολιτικα ομονοουντων κλπ. Ομως η ιδια η φυση της ερμηνευτικης κοινοτητας οδηγει ευκολα, ισως αναγκαστικα, σε μια παγιδα: Διαμορφωνεται μια ταυτοτητα της κοινοτητας, που θα πει μια οριοθετηση, ενας περιορισμος του μικροκοσμου της απεναντι σε αλλους μικροκοσμους, και απεναντι βεβαια στον μεγαλο κοσμο. Δημιουργειται μια μονιστικη νησιδα.

Απο την στιγμη που η ψυχαναλυση εννοειται ως δημιουργια και εξελιξη μιας ερμηνευτικης κοινοτητας, προβαλλει ως κινημα. Στον μικροκοσμο της αναπτυσσει μια ταυτοτητα, και αυτην πρεπει να την οριοθετησει απεναντι σε εσωτερικους και εξωτερικους εχθρους, να την υπερασπιστει απεναντι σε επιθεσεις. Μια κυριαρχη μορφη σχεσης καθοριζεται απο το δογμα: Οποιος δεν ειναι μαζι μας, ειναι εναντιον μας. Ειναι επομενο λοιπον, το βιβλιο του Makari να παιρνει μορφη θριλερ - μια ιστορια εκστρατειων, κατακτησεων, συγκρουσεων, συμμαχιων και διασπασεων.

Σ' αυτην την οπτικη τα κειμενα των ψυχαναλυτων γραφονται κυριως για να χρησιμοποιηθουν ως οπλα στις συγκρουσεις των μελων με τους αλλους και μεταξυ τους. Στις εσωτερικες τους αντιπαραθεσεις το πιο συνηθισμενο επιχειρημα ειναι η ψυχαναλυτικη ερμηνεια του αντιπαλου που τον καταδεικνυει ως νευρωτικο και τις θεσεις του ως προϊον της ψυχοπαθολογιας του.

Υπαρχουν κοινοτητες που παραμενουν κλειστες, χωρις αυτο να ενοχλει. Για να πεταξω π.χ. με το αεροπλανο δεν χρειαζεται να γνωριζω την γλωσσα με την οποια συνεννοουνται οι πιλοτοι με τον πυργο ελεγχου. Για να κανω ενα εμβολιο δεν χρειαζεται να εχω μυηθει στο λεξιλογιο της μοριακης βιοχημειας. Η ψυχαναλυτικη κοινοτητα αντιθετα, ως κοινοτητα θεραπευτων, εχει ενδομημενη την ουσιαστικη επικοινωνια με τους αναλυομενους, ανθρωπους δηλαδη που δεν ανηκουν σ' αυτην. Η ψυχαναλυτικη κοινοτητα δεν μπορει ποτε να κλειστει πραγματικα στον μικροκοσμο της. Παραμενει ανοιχτη για τον μεγαλο κοσμο που ερχεται με τον αναλυομενο, αλλα και με την καθημερινοτητα του ιδιου του αναλυτη, και οι ιδιες οι ζωες τους καποτε επικυρωνουν τις θεσεις της και καποτε τις διαψευδουν. Αυτο το χαρακτηριστικο της ψυχαναλυσης, η δομικη ανοικτοτητα της, υπερβαινει την παρασταση της ως ερμηνευτικης κοινοτητας.

Ακομα η ψυχαναλυτικη επικοινωνια χαρακτηριζεται απο μια εμφατικη ενικοτητα, απο το μοναδικο και ανεπαναληπτο του αναλυτη, του αναλυομενου, στην καθε θεραπεια, μαλιστα στην καθε θεραπευτικη ωρα. Η ψυχαναλυση δημιουργηθηκε και εξελιχθηκε προπαντων απο τα αδιεξοδα που ανεκυψαν και τους δρομους που διανοιχθηκαν μεσα απο τις περιπετειες αυτων των ενικων θεραπευτικων συναντησεων. Εδω το μοντελο των ερμηνευτικων κοινοτητων ειναι συντηρητικο: ισχυει μονον οπου η ενικοτητα αγνοειται και ο αναλυτης προχωρει με βαση την βιβλιογραφια, τα παραδεδομενα αξιωματα και την ισχυουσα διδαχη. Τοτε ομως δεν ακουει. Γραφει σε μια σημειωση ο Elias Canetti:

Ομως οι αλλαγες και οι διασπασεις της διδαχης συμβαινουν χαρη σε λιγοστες στιγμες στις οποιες κανεις ξεχαστηκε τοσο ωστε ν' ακουσει οντως. [...] Ο ιδιος ο Freud πρεπει να ειχε ακουσει πολυ ακομα, διαφορετικα δεν θα μπορουσε τοσο πολυ να ειχε [...] αλλαξει.

Επανω στο μελλον της ψυχαναλυσης

Στον προλογο ο Makari θετει το ερωτημα που κατα την γνωμη του πυροδοτησε την περιπετεια της δημιουργιας της ψυχαναλυσης ως αποπειρας απαντησης του:

Πως μπορουσε να δημιουργηθει μια αντικειμενικη επιστημη της υποκειμενικοτητας; (σ. 4)

Και με το ιδιο καπου ερωτημα κλεινει την παρουσιαση του βιβλιου του που αναφερθηκε, σχετικα με το μελλον της ψυχαναλυσης:

Εν περιληψει, η ψυχαναλυση ηταν μια δυνατη συνθεση που παρεσχε ενα επιστημονικα αξιοπιστο μοντελο για την υποκειμενικοτητα. [...] Παντως την ιστορια της την διετρεχε ενα βασικο ερωτημα: μπορει κανεις να σταθεροποιησει μια θεωρια της υποκειμενικοτητας; [...] Σημερα το ερωτημα μενει για μας πιεστικο.

Η ψυχαναλυση, ηδη απο τις απαρχες της, εγειρει την αξιωση να εννοησει τον εαυτο της και να καθιερωθει ως επιστημη - που θα πει, να τοποθετηθει στον χωρο της γνωσης. Τουτο δεν αφορα μονο την συγκροτηση της ως θεωριας και την δημιουργια μοντελων. Αφορα και την ιδια την ψυχαναλυτικη ερμηνεια, αν την εννοησουμε ευρυτερα ως απαντηση στα "γιατι;" στα "απο που;", στα "πως;" και στα "προς τι;". Θυμιζω οτι ηδη οροι οπως π.χ. "απωθηση", "μεταβιβαση" δεν ονομαζουν φαινομενα της εμπειριας αλλα διαδικασιες, απο τις οποιες θεωρειται οτι τα φαινομενα προκυπτουν: το ξεχασμα ως αποτελεσμα μιας διαδικασιας απωθησης στο ασυνειδητο, η σχεση του αναλυομενου με τον αναλυτη του ως αποτελεσμα μιας διαδικασιας μεταβιβασης συναισθηματων, π.χ. απο εναν γονεα προς αυτον.

Στην επιστημη τα εμπειρικα δεδομενα δινουν την θεση τους στην επιστημονικη τους παρασταση, οπως π.χ. η εικονα του ηλιου, που διαγραφει την τροχια του πανω απο την ακινητη γη, υποχωρει εμπρος στην παρασταση της αστρονομιας, με την δικη της εικονα του ηλιακου μας συστηματος. Κατι αναλογο, σιγουρα οχι τοσο εδραιωμενο, ομως φιλοδοξωντας να παρασχει μια επιστημονικη θεση, επιχειρει και η ψυχαναλυση. Γραφει ο Freud:

Κατα την αποψη μας τα αντιληπτα φαινομενα πρεπει να υποχωρουν εμπρος στις ορμες, τις οποιες απλως υποθετουμε.

Ποιο ειναι εδω το προβληματικο; Η γνωση αποτελει μια μονο σχεση με τα πραγματα, με τους αλλους, με τον εαυτο. Και οχι καν την πηγαια. Ομως η ιδια η ασκηση της ψυχαναλυσης, η ζωντανη ψυχαναλυτικη συναντηση, δεν στριμωχνεται σε επιστημονικες στενωπους. Καθοριζεται απο τον λεγομενο "βασικο κανονα", δηλαδη την ζητουμενη ελευθερια του αναλυομενου να εκφραζει τα παντα, και την λεγομενη "ελευθερα μετεωρη προσοχη" του αναλυτη, δηλαδη ενα ακουσμα και μια ανταποκριση που δεν ειναι εστιασμενη αλλα μπορει να προσεγγιζει τα ερωτηματα με μια ευρυχωρια, ας το πω ετσι, μεσω Αυστραλιας. Η ψυχαναλυτικη συναντηση ειναι μια συναντηση ανοιχτη για τα παντα. Ειναι πηγαια συναντηση. Η γνωστικη οπτικη μενει πολυ πισω. Δεν φτανει σ' αυτην την πηγη.

Πιο κοντα στην πηγη βρισκονται τα λιγοστα κειμενα του Freud που ειναι γνωστα ως "Κειμενα για την θεραπευτικη τεχνικη". Αυτα ειναι σε μεγαλο βαθμο ελευθερα απο την θεωρια. Μια γερμανικη αποστροφη λεει πως Καθολικοι και Προτεσταντες εχουν διαφορες οσο ειναι εξω απο την εκκλησια. Τα πραγματα ειναι αλλιως οταν βρισκονται μεσα στην εκκλησια και προσευχονται. Και ο Sándor Radó απο την εταιρεια του Βερολινου ελεγε: "Οταν η θεωρια βαραινει περισσοτερο απο τα γεγονοτα, τοτε η επιστημη γινεται ζητημα γνωμης και οι διαφορες μετασχηματιζονται σε μαχη θελησεων."

Ισως απο εδω λοιπον, δηλαδη οχι απο τον τοπο της θεολογιας και της καθηλωσης σε δογματα αλλα απο τον τοπο της προσευχης, οχι απο τον τοπο των επιστημονικων παραστασεων αλλα απο τον τοπο των γεγονοτων θα μπορουσαν να προκυψουν προοπτικες για ενα μελλον της ψυχαναλυσης.

Το θεμα δεν τελειωνει εδω. Το ερωτημα του Makari ηταν: "Πως μπορει κανεις να σταθεροποιησει μια θεωρια της υποκειμενικοτητας;". Ομως πριν απ' αυτο θα μπορουσε κανεις να ρωτησει: Εξαντλειται καν ο ανθρωπος στην υποκειμενικοτητα;

Το φθινοπωρο του 1895 ο Freud εχει μια συναντηση με τον ωτορινολαρυγγολογο Wilhelm Fliess, "confidant" του, οπως τον χαρακτηριζει ο Makari, "φιλο εξ απορρητων". Ηδη στο τραινο της επιστροφης ο Freud, σε εναν πυρετο δημιουργιας, γραφει τα δυο πρωτα κεφαλαια απο ενα κειμενο με τον τιτλο "Σχεδιο μιας ψυχολογιας". Σε μια παραγραφο του δευτερου κεφαλαιου γραφει: "Ας υποθεσουμε οτι το αντικειμενο, το οποιο παρεχει η αντιληψη, ειναι παρομοιο με το υποκειμενο, ενας δευτερος ανθρωπος." Το, οπως το αποκαλει, "συμπλεγμα του δευτερου ανθρωπου", χωριζεται σε δυο συστατικα μερη. Το ενα ειναι "αυτο που μπορει να κατανοηθει, δηλ. να αναχθει σε μια ειδηση απο το δικο μου σωμα". Αυτο το συστατικο του δευτερου ανθρωπου τον φανερωνει σαν παρομοιο με εμενα, καθως οι χειρονομιες του συνδεονται συνειρμικα με μνημες απο κινησεις του δικου μου σωματος, οι κραυγες του απο δικα μου βιωματα πονου. Αυτο το συστατικο του δευτερου ανθρωπου ειναι κατανοητο. Εχει νοημα. Επιτρεπει μια σχεση μαζι του. Συγκροτει ο,τι ο Makari αποκαλει "υποκειμενικοτητα".

Κι ερχομαστε στο αλλο συστατικο μερος του δευτερου ανθρωπου. Εδω ο Freud αναφερεται στα "χαρακτηριστικα του", π.χ. στην εμφανιση του. Αυτα ειναι "νεα και μη συγκρισιμα", δηλαδη δεν μου παρεχουν κανεναν συνειρμο, καμια "ειδηση", δεν υπαρχει τιποτα το αναλογο τους σ' εμενα, δεν εχουν νοημα, μενουν ακινητα και απροσιτα, "με σταθερη δομη", οπως γραφει. Αυτο το συστατικο μερος του δευτερου ανθρωπου, συνεχιζει ο Freud, "εντυπωσιαζει". Ακολουθει μια ωραια εκφραση για τον δευτερο ανθρωπο που θα μπορουσε να αποδοθει καπως ετσι: "μενει συμπυκνωμενος στον εαυτο του, σαν πραγμα.".

Ο δευτερος ανθρωπος λοιπον δεν εξαντλειται στην υποκειμενικοτητα του, στο κατανοησιμο και ενσυναισθητο μερος του. Προβαλλει και ως πραγμα, απροσιτο και ακατανοητο στην ενικοτητα των χαρακτηριστικων του, τοσο μακρινο και τοσο κοντινο, και ακριβως ως πραγμα ειναι που εντυπωσιαζει, που, με μια εκφραση του Jean Baudrillard, σαγηνευει. Το κατανοητο δεν εντυπωσιαζει.

Ο ανθρωπος ως πραγμα μενει απροσιτος στην γνωση. Καμια επιστημη δεν μπορει να τον συλλαβει. Ισως αυτος ειναι ο λογος που ο επιστημονας Freud, ηδη μετα απο δυο μηνες, βρισκει το "Σχεδιο μιας ψυχολογιας" αδιεξοδο, και γραφει στον Fliess: "Την πνευματικη κατασταση, στην οποια επωασα την Ψυχολογια, δεν την καταλαβαινω πια." Σαν να την ειχε γραψει ενας αλλος, που χαθηκε.

Εδω δεν μπορω να επεκταθω περισσοτερο. Ας αρκεσει το οτι αυτος ο ανθρωπος-πραγμα δεν ειναι τερατογενεση της σκεψης του Freud, οπως κατεληξε να το βλεπει ο ιδιος. Βρισκεται σε αγαστη συνυπαρξη με πολλες αλλες μορφες που εχουν αποβαλλει την υποκειμενικοτητα, στην φιλοσοφια, στην ποιηση και στην τεχνη, ειδωλα μας.

Ο Freud, στην "Αυτοπαρουσιαση" του απο το 1936, γραφει σχετικα με τις "αυθεντιες" που συναναστραφηκε: "Μου ειχαν πει περισσοτερα απ' ο,τι οι ιδιοι γνωριζαν και ηταν προθυμοι να εκπροσωπησουν." Τουτο θα μπορουσε να ισχυει και για πραγματα που ειπε ο ιδιος.