Αρχαιοι

Στην παρασταση της Γεωργιας Μαυραγανη αναφερεται το 3ο στασιμο απο την τραγωδια του Σοφοκλη "Οιδιπους επι Κολωνω". Εδω ο χορος μιλα για τα επονειδιστα γηρατεια που μπαινουν τελευταια στη ζωη μας

ανευρα, αφιλα, ασυντροφευτα, οπου του κοσμου τα χειροτερα κακα συγκατοικουν.

Η κατακλειδα μιας ζωης η οποια, λεει ο χορος, οταν περασει η αμυαλια της νιοτης, ειναι γεματη απο μοχθους και πονους,

φθονο και στασεις, μαλωματα και μαχες και φονους

Στην Ιλιαδα ο Τυδεας, πριν φανερωσει στον Διομηδη την καταγωγη του, λεει:

Σαν το γενος των φυλλων ειναι κι αυτο των ανθρωπων. Αλλα φυλλα ο ανεμος τα σκορπαει καταχαμα, αλλα παλι, σαν ερθει η ωρα της ανοιξης, αναφυει το θαλερο δασος. Ετσι και το γενος των ανθρωπων: το ενα φυτρωνει και το αλλο αποληγει.

Οι γεροι ειναι σαν τα γερικα φυλλα, σαν πατσαβουρια, "ανευρα", που λεει κι ο χορος, πανευθραυστα, ετοιμα να τα σαρωσει ο φθινοπωρινος ανεμος. Αχαρη αποληξη μιας ζωης γεματης κοπους και βασανα.

Γῆρας οὐλόμενον

γραφει ο Ησιοδος στην Θεογονια. οὐλόμενος, καταραμενος, απο το ρημα ὄλλυμαι: χανομαι, καταστρεφομαι.

Και στον ομηρικο υμνο Εἲς Ἀφροδίτην, λεει η Αφροδιτη (244-246):

μα γρηγορα τα γηρατεια, τα κοινα σε ολους, θα σε πλακωσουν, τα ανηλεη, που καποια ωρα θα παρευρευρεθουν στους ανθρωπους, τα ολεθρια, τα κουραστικα, τα μισητα κι απο τους θεους

Για αυτην τη ζωη μιλα ο χορος, και ξεστομιζει εκεινο το ανηκουστο (στ. 1224 κ.ε.):

να μην εχεις γεννηθει, αυτο νικαει τον καθε λογο. και πολυ δευτερο ειναι τουτο: σαν γεννηθεις να βαδισεις το γρηγοροτερο κατα κει απ' οπου και ερχεσαι

Μεσαιωνας

Η ζωη ειναι διαμονη στην "vallis lacrimarum", την "κοιλαδα των δακρυων". Ετσι παραμενει και στον Μεσαιωνα. Ο ανθρωπος, φτερο στον ανεμο, τραγικο ερμαιο της τυχης. "Τυχη, κυβερνητη του κοσμου" - ειναι ενα τραγουδι απο τον 13ο αιωνα:

Ω Τυχη

που σαν το φεγγαρι

αλλαζεις συνεχεια

παντα μεγαλωνεις

και μικραινεις.

Μισητη ζωη

τωρα βασανιζει

και κατοπιν γλυκαινει

εμπαιζοντας τον οξυ νου,

ανεχεια,

δυναμη,

τις λειωνει σαν παγο

Το ακουμε στην μελοποιηση του Carl Orff: Fortuna Imperatrix Mundi.

Αναγεννηση και Νεοτεροι Χρονοι

Καποτε φτανει η ωρα που ο ανθρωπος σηκωνει κεφαλι. Το 1637 ο γαλλος φιλοσοφος René Déscartes εκδιδει μια μελετη με τον τιτλο Discours de la méthode, "Λογος περι μεθοδου". Εκει γραφει τα εξης:

... ειναι δυνατο να φτασουμε σε γνωσεις που ειναι πολυ χρησιμες στη ζωη, και ... μπορουμε να βρουμε μια πρακτικη με την οποια να γνωρισουμε την δυναμη και τα εργα της φωτιας, του νερου, του αερα, των αστρων, των ουρανων κι ολων των αλλων σωματων που μας περιβαλλουν ..., ετσι που να τις εφαρμοσουμε ... σ' ολες τις χρησεις για τις οποιες ειναι καταλληλες, κι ετσι να καταστουμε κυριοι και κατοχοι της φυσης.

Ακολουθει η επελαση της επιστημης, η Γαλλικη, η Βιομηχανικη Επανασταση. Ο γερος παλιοτερα συμμετειχε στη ενεργο ζωη οπως και οσο τον πηγαιναν τα ποδια του. Η υγειονομικη και οικονομικη διασφαλιση των γηρατειων του, που πλεον λιγο-πολυ ξεκινουν με την εξοδο στην συνταξη, με ολα τα καλα της, εχει ενα τιμημα: γινεται αχρηστος, απομονωνεται περισσοτερο, βαριεται, σκοτωνει τον χρονο που του απομενει.

Μες στα παληα τα σωματα των τα φθαρμενα

καθονται των γεροντων η ψυχες.

Τι θλιβερες που ειναι η πτωχες

και πως βαρυουνται την ζωη την αθλια που τραβουνε.

Πως τρεμουν μην την χασουνε και πως την αγαπουνε

η σαστισμενες κι αντιφατικες

ψυχες, που καθονται - κωμικοτραγικες -

μες στα παληα των τα πετσια τ’ αφανισμενα.

Με την μεταλλαξη του τροπου ζωης στην βιομηχανικη εποχη, συχνα τον διακατεχει απογοητευση και οργη για τα χρονια που εζησε, οπως τα εζησε, για ονειρα που εμειναν ονειρα. Viktor Eberhardt, απο το μυθιστορημα του ελβετου λογοτεχνη Gerold Späth Commedia:

Δες τα πως κουρνιαζουν τα γερικα καυλιαρικα ορνια, κι οι αχυροσακκοι κι οι ψωλες τους τρεμουλιαζουν σα σκουριασμενα γλωσσιδια στα προστατοσωβρακα. Καπνιζουν και ρουθουνιζουν και σαχλαμαριζουν για τα παλια, οι κωλογεροι. Τους μισω, μα ελα που ειμαι κι εγω ενας απο δαυτους, 67 χρονων κι απο μερα σε μερα σαπιζω κι αποβλακωνομαι περισσοτερο. Παλια! Και τι δε γινοταν! Δουλευαμε σαν τα βοδια, αντι να τα σπασουμε στο ξυλο τα γουρουνια και να τα ποδοπατησουμε και να τα λιωσουμε, τα βρωμοσκυλα, τους λογαδες κυριους πολυκερδους. Με τις βιλες τους. Μη μου πειτε τιποτα! Την πατησαμε περα για περα. Μας πατησανε. Μας τη στησανε με προοπτικες γι’ αυξηση του μισθου, περισσοτερο ελευθερο χρονο, περισσοτερες κοινωνικες παροχες και τετοια ζεστα γελαδοσκατα. Τωρα τα 'χουμε κι ειμαστε γερικα σακια. Στα 30 μου μπορουσα ν’ αλωνιζω παντου. Και τωρα τι, να παρει ο διαολος; Ν’ ακουω τα ξερατα σας; Ρεμαλια ηρωων της ζωης! Μα δεν ειναι για να κρεμαστεις. Γιατι ο ηλιος λαμπει. Γιατι δε σε υποχρεωνουν. Γιατι αργοτερα, η ισως κι αυριο, θα τα τιναξεις, κι αυτο ειναι παντα πολυ νωρις. Χες τα! Ωραια ειναι μονο που ακομα δεν εχεις ψοφησει, οταν ομως το 'χεις πισω σου κι εχεις αρχισει κιολας να σαπιζεις, δεν φερνεις αντιρρηση. Ετσι κι αλλιως δεν τη γλιτωνεις. Σουρωνω σιγα-σιγα απ’ το μεσημερι ολο τ’ απογεμα μεχρι αργα τη νυχτα. Μολις και φτανει. Μα γιατι κανεις ξερνα τ’ αντερα του δεκαετιες τωρα; Τα τρια παιδια μου φευγατα. Οι δυο μου γυναικες κουραστηκαν. Ζω με τις φαντασιες μου μονο κι οι αλλοι αμολανε σαχλες απ’ το πρωι ως το βραδυ η εκτρεφουν κουνελια η κοπροσκυλα η καταριουνται τ’ αχαριστα παιδια τους η υμνουν τα προκομμενα παιδια τους, ολα τους νεαροι ηρωες, κιολας βηματιζουν σπασικλαδικα και προκομμενα μεσα στα δοκανα. Μπορεις να τους εμπιστευεσαι, τους νεαρους κωλους, το ξερω, και τα βρωμοσκυλα το ξερουν ακομα καλυτερα.

Μεταβιομηχανικη εποχη

Και σημερα; Στην μεταβιομηχανικη εποχη; Οσον αφορα το θεμα μας, θα περιοριστω σε ενα χαρακτηριστικο αυτης της εποχης: την διαφορετικη εμπειρια του χρονου. Αναφερομαι στον χαμο της διαρκειας. Τα Χριστουγεννα, για παραδειγμα. Πλεον δεν παραπεμπουν στην παμπαλαιη αφηγηση που καθε χρονο ξαναγυρνα. Εχουν μεταλλαχθει σε ενα επεισοδιο του σιριαλ που λεγεται "ζωη". Που θα παμε αυτα τα Χριστουγεννα; Τι θ' αγορασουμε αυτα τα Χριστουγεννα; Τι θα φαμε αυτα τα Χριστουγεννα; Και τελειωνοντας "αυτα τα Χριστουγεννα", οδευουμε προς το επομενο επεισοδιο του σιριαλ. Στην πολιτικη, στην κοινωνικη ζωη, στον αθλητισμο πραγματα και προσωπα, αν οι μορφες τους δεν επανερχονται στην τηλεοραση και στο διαδικτυο, ξεχνιουνται οπως χανονται τα αυλακια που κανει το καραβι στη θαλασσα. Η γνωση, που επισης συνιστα μια αφηγηση με αρχες, εξελιξη, ερωτηματα, προοπτικες, χανεται. Την θεση της παιρνει η πληροφορια, που δηλωνει το προκειμενο ως ενα στιγμα, ενα δεδομενο, τοσο φτωχο και αφασικο οσο οι συντεταγμενες στις οποιες αποξηραινεται ολος ο πλουτος π.χ. απο ενα υπερωκεανειο που, Εμπειρικος, τραγουδα και πλεχει. Ο ερωτας δεν θα σε ριξει στην μαυρη τρυπα του, δεν θ' ανοιξει μια περιπετεια αβυσσαλεα οπως ο σεισμος που ανοιγει ενα χασμα στη γη. Ο ερωτας ονομαζει πλεον ενα παθος που ζητα να ικανοποιηθει με το σωμα του Αλλου οπως η πεινα με το φαγητο.

Μιλαμε για την διαρκεια που χανεται. Και καθως η τεχνη ξερει να αποδιδει μια εποχη ουσιαστικοτερα απο την επιστημη, και καθως η διαρκεια ειναι χρονικο φαινομενο, θα σας δωσω δυο παραδειγματα απο την τεχνη που ειναι κατεξοχην χρονος, την μουσικη. Εδω, στις παλιοτερες εποχες, η διαρκεια, που θα πει, η αφηγηση, αποτυπωνεται ως μελωδια: My Way.

Και τωρα το τελος ειναι κοντα

Κι ετσι ειμ' εμπρος στην τελικη αυλαια

Φιλε μου, θα το πω καθαρα

Θα δηλωσω τη θεση μου, κι ειμαι σιγουρος γι' αυτην

Εζησα μια ζωη που ειναι γεματη

Ταξιδεψα σε καθε, μα καθε μεγαλο δρομο

Μα πιο πολυ, και πανω απ’ ολα,

Το εκανα με τον δικο μου τον τροπο

Η αφηγηση μπορει βεβαια να αφορα και το τωρα, και τα επερχομενα. "Τουτη την νυχτα, η ποτε". Γερμανικο τραγουδι απο το 1932. Heute Nacht oder nie:

Τουτη τη νυχτα, η ποτε: πες μου αυτο το ενα, αν μ' αγαπας

Τουτη τη νυχτα, η ποτε: θελω να σε ρωτησω αν την αγαπη σου θα μου δωσεις

Τουτη τη νυχτα, η ποτε: θελω να τραγουδαω για σενα μονο ως το πρωι

Μονο τη μελωδια: Τουτη τη νυχτα, η ποτε.

Σημερα, στην εποχη της κατακερματισμενης διαρκειας, ακουμε αλλα πραγματα. Για παραδειγμα το συγκροτημα Swans στο τραγουδι Screen Shot Swans, Screen Shot.

Αγαπη, παιδι, φτανω, υψωνομαι. Θεα, τυφλος, κλεβω, φως

Νους, ουλη ...

Μελωδια ειναι σχεδον ανυπαρκτη. Ανυπαρκτη ειναι και η αφηγηση. Απλα λεξεις πεταμενες εδω κι εκει χωρις νοημα, χωρις να δονουν σ' εμας τιποτα. Μας δονει ο ρυθμος. Ποιος ρυθμος; Στην παλαιοτερη μουσικη ο ρυθμος δινονταν απο το μουσικο μετρο, π.χ. τα ¾ του βαλς, τα ⁶/₈ της βαρκαρολας, τα ⅞ του συρτου καλαματιανου. Το μουσικο μετρο ηταν ο καμβας στον οποιο υφαινονταν η μελωδια, ο κορμος στον οποιο περιτυλιγονταν κι ανεβαινε το τραγουδι οπως ο κισσος στο δεντρο. Σημερα συχνα το μετρο μενει γυμνο, οπως το παιζουν τα μπασα, που δινουν απλα ρυθμο οπως τα τυμπανα στο στρατιωτικο αγημα. Αυτος ο ρυθμος συγγενευει με τον αρχαϊκο εκεινον των χτυπων της καρδιας, η της εισπνοης και της εκπνοης. Γι' αυτο και τα βαρια αυτιστικα, η καθυστερημενα παιδια, εχοντας στη διαθεση τους μονο εκεινο το πρωτο, αρχεγονο δυναμικο του εμβιου οντος, κινουνται συνεχεια μπρος-πισω σ' εναν τετοιο πρωτογονο, μονοτονο, επαναλαμβανομενο ρυθμο. Και δεν βρισκονται πολυ μακρυα τους οι νεοι και γεροι που σημερα "χορευουν" σε μια μουσικη οπως η τελευταια.

Ο υπερπραγματικος ανθρωπος

Οταν λεμε "γερος" μιλαμε και για το παιδι, τον νεο και τον ενηλικα που δεν ειναι πια, μιλαμε για τον νεκρο που δεν ειναι ακομα. Η ιδια η λεξη αφηγειται πραγματα, αφηγειται μια ιστορια ζωης και θανατου. Ο ανθρωπος της σημερινης εποχης που ειναι, η θα γινει 70 και 80; Στον βαθμο που δεν ζει στο κλιμα προηγουμενων δεκαετιων και αιωνων, στον βαθμο που ειναι οντως ανθρωπος της σημερινης εποχης, δεν διαρκει, δεν διαγει στον χρονο, κι ετσι η λεξη "γερος" δεν εχει να αφηγηθει τιποτα. Ειναι μια λεξη νεκρη. Η εποχη μας δεν γνωριζει ουτε νεους ουτε γερους. Κινουμαστε σε ενα ισοηλεκτρικο συνεχες του χρονου οπου οι μικροι ειναι μικρομεγαλοι και οι μεγαλοι μεγαλομικροι.

Ισως η πιο υπουλη καταλυση της διαρκειας ειναι αυτη της διαρκειας διχως τελος. Στην ερημο του φοβου, για τον οποιο θα ακουσουμε απο την Κατερινα Αγγελακη-Ρουκ, στην ερημο του φοβου ο αντικατοπτρισμος προβαλλει εμπρος στα ματια του φοβισμενου μια οαση, ενα φαινομενικα γλυκο παραμυθι που λεγεται "ageless ageing", "αν-ηλικη γηρανση". Στον βωμο του οι Αμερικανοι εναποθετουν καθε χρονο καπου 50 δισεκατομυρια για φαρμακα που υποτιθεται οτι επιμηκυνουν την ζωη. Η ακραια μορφη του παραμυθιου ειναι οι transhumanists, "μετανθρωποι". Ενα μανιφεστο τους λεει:

Προσβλεπουμε στην δυνατοτητα της διευρυνσης του ανθρωπινου δυναμικου υπερνικωντας την γηρανση, τις γνωστικες ανεπαρκειες, τα ακουσια βασανα και τον εγκλεισμο μας στον πλανητη γη.

Οι σημερινες επεμβασεις της πλαστικης χειρουργικης ειναι λοιπον μονο η απαρχη. Ομως ηδη αυτα που τωρα υπαρχουν, μεταμορφωνουν καποιον, το βλεπουμε καθημερινα στις οθονες και στον κυκλο μας, τον παραμορφωνουν, τον "κακοφορμιζουν", οπως λεει η Κατερινα. Η μορφη του πλησιαζει το cyborg. Γινεται, με μια εκφραση του Jean Baudrillard, "υπερπραγματικος" ανθρωπος.