Φιλοσοφικές Έρευνες Ι

446.

Θα ήταν αστείο να πει κανείς: "Μια διαδικασία φαίνεται αλλιώς όταν συμβαίνει απ' όταν δεν συμβαίνει." Ή: "Μια κόκκινη κηλίδα φαίνεται αλλιώς όταν είναι εδώ απ' ό,τι όταν δεν είναι" - όμως η γλώσσα παρακάμπτει αυτήν την διαφορά γιατί μιλά για μια κόκκινη κηλίδα, είτε είναι εδώ είτε όχι.

447.

Η αίσθηση είναι ότι η αρνητική πρόταση, για ν' αρνηθεί μια πρόταση, θά 'πρεπε κατά μία έννοια πρώτα να την κάνει αληθινή. (Ο ισχυρισμός της αρνητικής πρότασης περιέχει την αρνητική πρόταση, όμως όχι τον ισχυρισμό της.)

448.

"Όταν λέω, χθες τη νύχτα δεν ονειρεύτηκα τίποτα, τότε βέβαια πρέπει να ξέρω πού θα έπρεπε ν' αναζητηθεί το όνειρο. Αυτό θα πει: Η πρόταση 'ονειρεύτηκα κάτι', εφαρμοσμένη στην πραγματική κατάσταση, μπορεί να είναι λάθος, όμως όχι ανόητη.'' - Θα πει λοιπόν αυτό πως όντως κάτι διαισθάνθηκες, κάπου την υποψία ενός ονείρου, που σου κάνει συνειδητό το σημείο όπου θα βρίσκονταν ένα όνειρο;

Ή: Όταν λέω: "Δεν έχω πόνους στο χέρι", αυτό θα πει ότι έχω τη σκιά ενός αισθήματος πόνου, η οποία τρόπον τινά υπονοεί το σημείο στο οποίο ο πόνος θα μπορούσε να εμφανιστεί; Κατά πόσον η παρούσα, ελεύθερη πόνων κατάσταση, εμπεριέχει την δυνατότητα των πόνων; Όταν κάποιος λέει: "Για νά 'χει σημασία η λέξη 'πόνος', είναι ανάγκη ν' αναγνωρίσει κανείς τους πόνους ως πόνους, όταν εμφανίζονται" - τότε κανείς μπορεί ν' απαντήσει: "Δεν είναι περισσότερο αναγκαίο από το ν' αναγνωρίσει κανείς την έλλειψη των πόνων."

449.

"Όμως δεν πρέπει να ξέρω πώς θα ήταν αν είχα πόνους;" - Δεν το αποφεύγει κανείς πως η χρήση της πρότασης συνίσταται στο ότι για κάθε λέξη κανείς έχει και μια παράσταση.

Δεν αναλογίζεται κανείς ότι υπολογίζει, ότι δουλεύει με τις λέξεις, ότι με τον χρόνο τις μετάγει στην μια ή στην άλλη εικόνα. - είναι σαν κανείς να πίστευε ότι κάπου η οδηγία για μια αγελαδα που καποιος εχει να μου παραδωσει, πρέπει πάντα να συνοδεύεται από μια παράσταση μιας αγελάδας ώστε αυτή η οδηγία να μην χάνει το νόημά της.

*

Φιλοσοφικές Έρευνες II

VII

Άνθρωποι που μετά το ξύπνημα μας διηγούνται ορισμένα συμβάντα (πως ήταν εδώ κι εκεί κλπ.). Τώρα τους μαθαίνουμε την έκφραση "Ονειρεύτηκα", την οποία ακολουθεί η αφήγηση. Κατόπιν μερικές φορές τους ρωτώ "Χθες τη νύχτα, ονειρεύτηκες;" και παίρνω μια απάντηση καταφατική ή αρνητική, μερικές φορές μια αφήγηση ονείρου, μερικές φορές καμία. Αυτό είναι το γλωσσοπαίγνιο.(Τώρα είχα δεχτεί πως εγώ ο ίδιος δεν ονειρεύομαι. Όμως ούτε κι έχω ποτέ αισθήματα ενός αόρατου παρόντος, και άλλοι έχουν, κι εγώ μπορώ να τους ρωτώ για τις εμπειρίες τους.)

Πρέπει τώρα να κάνω μια υπόθεση για το αν τους ανθρώπους τους έχει ξεγελάσει η μνήμη τους ή όχι, αν πραγματικά είδαν στον ύπνο τους αυτές τις εικόνες εμπρός τους, ή αν τους φαίνεται έτσι μόνο μετά το ξύπνημα; Και τι νόημα έχει αυτή η ερώτηση; - Και τι ενδιαφέρει; Το αναρωτιόμαστε ποτέ αυτό όταν κάποιος μας διηγείται ένα όνειρο; Και όταν όχι, - είναι επειδή είμαστε σίγουροι πως η μνήμη του δεν τον έχει ξεγελάσει; (Και υποτεθείστω ότι είναι ένας άνθρωπος με ιδιαίτερα αδύνατη μνήμη. -)

Κι αυτό θα πει πως είναι ανόητο να τεθεί καν η ερώτηση: Το όνειρο συμβαίνει στην διάρκεια του ύπνου ή είναι μνημονικό φαινόμενο του ξυπνημένου; Εξαρτάται από την χρήση της ερώτησης.

*

XIV

Η σύγχυση και η ένδεια της ψυχολογίας δεν εξηγείται από το ότι είναι "νέα επιστήμη". Η κατάστασή της δεν συγκρίνεται π.χ. μ' αυτήν της φυσικής στην πρώιμη εποχή της. (Μάλλον μ' έναν ορισμένο κλάδο των μαθηματικών. Σύνολα.) Δηλαδή στην ψυχολογία υφίστανται πειραματικές μέθοδοι και σύγχυση εννοιών. (Όπως στην άλλη περίπτωση σύγχυση εννοιών και αποδεικτικές μέθοδοι.)

Η ύπαρξη της πειραματικής μεθόδου μας κάνει να πιστεύουμε πως έχουμε το μέσον ν' απαλλαγούμε από τα προβλήματα που μας ανησυχούν. Αν και προβλήματα και μέθοδος περνάνε και δεν αγγίζουν το ένα το άλλο.

*

Medard Boss, Es Träumte mir Vergangene Nacht... (Ονειρευτηκα την προηγουμενη νυχτα)

[... αναφέρει ένα "ωραίο όνειρο" μιας ασθενούς όπου αυτή κατεβαίνει από ένα ύψωμα, βλέπει λουλούδια και θάμνους, κόβει ένα κλαρί από ένα δέντρο κλπ. Ο Freud - γράφει τώρα ο Wittgenstein - ερμηνεύει αυτό το όνειρο με κάθε λογής σεξουαλικούς συνειρμούς.]

Τα χονδροειδέστερα σεξουαλικά πράγματα, οι φρικωδέστερες ξεδιαντροπιές, ξεδιάντροπο από το άλφα μέχρι το ωμέγα, για να το πούμε απλά. [...] Μα δεν ήταν ωραίο το όνειρο; Θα έλεγα στην ασθενή: "Αυτοί οι συνειρμοί δεν κάνουν το όνειρο άσχημο; Ήταν ωραίο. Γιατί να μην ήταν." [...] Ο Freud της προσέφερε μια εξήγηση που απλά αδικεί το περιεχόμενο αυτού που έζησε στο όνειρο, που δεν μπορεί παρά να το αδικεί - που κατά τούτο δεν είναι εξήγηση, κι όμως κάνει σαν να ήταν. Διότι γενετικές εξηγήσεις ποτέ δεν συλλαμβάνουν (όχι μόνο εν μέρει αλλά καθόλου) το βιωμένο περιεχόμενο μιας υπόθεσης.

*

Schriften 8 (Γραπτά)

101

[...]

Απλά ας σκεφτούμε ανθρώπους που δεν ξέρουν από όνειρα, και που ακούν τις αφηγήσεις μας ονείρων. Σκέψου ένας από μας να ερχόταν σ' αυτήν την ανονείρευτη φυλή και σιγά-σιγά να μάθαινε να συνεννοείται με τον κόσμο. - Σκέφτεσαι ίσως πως την λέξη "ονειρεύομαι" δεν θα την καταλάβουν ποτέ. Όμως έστω ότι σύντομα θα έβρισκαν μια χρήση γι' αυτήν. Και οι γιατροί της φυλής θα μπορούσαν κάλλιστα να ενδιαφερθούν για τα όνειρά μας και να εξαγάγουν από τα όνειρα του ξένου σημαντικά συμπεράσματα. - Επίσης δεν μπορεί να πει κανείς ότι γι' αυτούς τους ανθρώπους η λέξη "ονειρεύομαι" δεν θα μπορούσε να σημαίνει τίποτ' άλλο από: διηγούμαι ένα όνειρο, καθώς βέβαια ο ξένος θα χρησιμοποιούσε και τις δύο εκφράσεις: "ονειρεύομαι" και "διηγούμαι ένα όνειρο", και οι άνθρωποι της φυλής μας δεν θά 'πρεπε να συγχέουν το "ονειρεύομαι..." με το "διηγούμαι το όνειρο...". [πρβλ. Z 530]

*

201

Είναι (τελικά) πλάνη αν πίστευα ότι οι λέξεις του άλλου τότε είχαν για μένα αυτό το νόημα; Όχι βέβαια! Όπως δεν είναι πλάνη να πιστεύω πως είναι πλάνη ότι κάποιος ονειρεύτηκε κάτι πριν απ' το ξύπνημα!

*

223

Θυμήσου ειδικά την έκφραση στην αφήγηση ενός ονείρου: "και ήξερα ότι..." Κανείς θα μπορούσε να σκεφτεί: Είναι όντως περίεργο το ότι κανείς μπορεί να ονειρευτεί πως ήξερε. Κανείς λέει επίσης: "Και στο όνειρο ήξερα πως..."

*

232

Αν συγκρίνω το συννεφάκι της σημασίας μ' ένα όνειρο, τότε λοιπόν ο λόγος μας συνήθως είναι ανονείρευτος.

Ο "για σημασίες τυφλός" θα ήταν λοιπόν κάποιος που θα μιλούσε πάντα ανονείρευτα.

233

Και κανείς μπορεί πράγματι να ρωτήσει: Τι με αφορούν τα όνειρά του; Γιατί όταν μου μιλά ή με ακούει πρέπει εμένα να μ' ενδιαφέρει τι ονειρεύεται και αν ονειρεύεται; - Τούτο φυσικά δεν θα πει ότι αυτά τα όνειρα δεν μπορεί να μ' ενδιαφέρουν. Αλλά γιατί θά 'πρεπε να είναι το σημαντικότερο στην γλωσσική επικοινωνία;

234

Εδώ η χρήση της έννοιας "όνειρο" είναι χρήσιμη. Όμως μόνο όταν δει κανείς ότι μέσα της κρύβει κι ένα λάθος.

235

"Όλη την ώρα σκεφτόμουν ότι μιλούσες για..." - Πώς έγινε καν αυτό; - Ε, όχι διαφορετικά από το άν είχε πραγματικά μιλήσει γι' αυτόν τον άνθρωπο. Το ότι αργότερα ανακαλύπτω πως τον κατάλαβα λάθος, δεν αλλάζει απολύτως τίποτα σ' αυτό που συνέβη κατά την κατανόηση. -

Άν λοιπόν η πρόταση "Πίστευα τότε πως εννοούσες..." είναι η αναφορά ενός "ονείρου", τότε αυτό σημαίνει πως πάντα, όταν κατανοώ μια πρόταση, "ονειρεύομαι".

*

249

Όταν λέει κανείς πως είχε την εικόνα μιας χρυσαφιάς σφαίρας, τότε αυτό θα το καταλάβουμε. Όχι όμως αν πει ότι αυτή η σφαίρα ήταν κούφια. Όμως στο όνειρο κανείς θα μπορούσε να δει μια σφαίρα και να γνωρίζει πως είναι κούφια.

*

363

"Αναπτύσσω αυτό που κρύβεται μέσα του." - Πώς γνωρίζω ότι αυτό ήταν μέσα του; - Δεν είναι έτσι. Ούτε και μπορεί κανείς να ρωτήσει: "Πού το ξέρω πως αυτό το ονειρεύτηκα πραγματικά;" - Κρύβεται μέσα του επειδή εγώ λέγω ότι κρύβεται μέσα του. Ή καλύτερα: επειδή έχω την τάση να πω... . - Και τι περίεργο βίωμα είναι αυτό: έχω την τάση να πω... ; Απολύτως κανένα.

364

Αν όμως είχα πεθάνει πριν ακόμα μπορέσω να αναπτύξω όλα αυτά, - τότε δεν θα περιέχονταν στο βίωμά μου; - Η απάντηση "όχι" σ' αυτήν την ερώτηση είναι λάθος. Η απάντηση "ναι" πρέπει να είναι επίσης.

"Όχι" θα σήμαινε: Όταν κανείς δεν διηγείται ένα όνειρο, είναι λάθος να πούμε ότι το είδε. Δεν θά 'ταν σωστό να πούμε: "Δεν ξέρω αν ονειρεύτηκε. Δεν είπε γι' αυτό τίποτα."

"Ναι" θα σήμαινε: Μπορεί και βέβαια να ονειρεύτηκε, έστω κι αν δεν αναφέρει κάτι γι' αυτό. Όμως αυτό δεν είναι βέβαια ψυχολογική κρίση! Άρα μια λογική.

365

"Δεν μπορεί κάποιος να μην ονειρεύτηκε, και πάλι να μην το έχει πει σε κανέναν;" - Σίγουρα: Αφού μπορεί να ονειρεύτηκε και να το πει σε κάποιον.

366

Σε ένα διήγημα διαβάζουμε πως κάποιος είδε ένα όνειρο και δεν τό 'πε σε κανέναν. Δεν ρωτάμε πώς ο συγγραφέας μπορούσε να το γνωρίζει. - Και δεν το κατανοούμε, όταν ο Strachey κάνει υποθέσεις για το τι να είχε δει εμπρός της η βασίλισσα Βικτωρία λίγο πριν τον θάνατό της; Σίγουρα - όμως οι άνθρωποι δεν κατανόησαν και την ερώτηση πόσες ψυχές χωράνε στο κεφάλι μιας καρφίτσας; Δηλαδή: Η ερώτηση αν κανείς δεν το καταλαβαίνει, εδώ δεν μας βοηθά. Πρέπει να ρωτήσουμε τι μπορούμε να κάνουμε με μια τέτοια φράση.- Το ότι χρησιμοποιούμε τη φράση, είναι καθαρό. Το πώς την χρησιμοποιούμε, είναι το ζήτημα.

367

Το ότι χρησιμοποιούμε την φράση, δεν μας λέει ακόμα τίποτα, διότι αναγνωρίζουμε τις τεράστιες διαφορές στην χρήση. Άρα το πρόβλημα το βλέπουμε στο πώς.

368

Μια φορά ακόμα: - Οι άνθρωποι, όταν ξυπνήσουν, μας διηγούνται κάτι. Όπου τους μαθαίνουμε την έκφραση "Ονειρεύτηκα ...", και τώρα ακολουθεί η διήγηση. Τότε κάποιες φορές τους ρωτώ: "Χθες τη νύχτα ονειρεύτηκες τίποτα;" και κάποιες φορές παίρνω μια καταφατική απάντηση, κάποιες φορές μια αρνητική, κάποιες φορές μια αφήγηση ενός ονείρου, μερικές φορές καμία. Αυτό είναι το γλωσσοπαίγνιο. (Τώρα υπέθεσα πως εγώ ο ίδιος δεν ονειρεύομαι. Όμως ούτε κι έχω ποτέ αισθήματα ενός αόρατου παρόντος, και πως άλλοι έχουν, και πως εγώ μπορώ να τους ρωτώ για τις εμπειρίες τους.)

Πρέπει άραγε τώρα να κάνω μια υπόθεση για το αν αυτούς τους ανθρώπους τους έχει ξεγελάσει η μνήμη τους ή όχι, αν πραγματικά στον ύπνο τους είδαν μπροστά τους αυτές τις εικόνες ή αν μετά το ξύπνημα απλά τους φαίνεται έτσι; Και τι νόημα έχει αυτή η ερώτηση; - Και τι ενδιαφέρει; Το αναρωτιόμαστε ποτέ αυτό, όταν κάποιος μας διηγείται ένα όνειρο; Και όταν όχι - είναι επειδή είμαστε σίγουροι πως η μνήμη του δεν τον έχει ξεγελάσει; (Και υποτεθείστω ότι είναι ένας άνθρωπος με ιδιαίτερα αδύνατη μνήμη! ) [πρβλ. Φ.Ε. II, VII.]

369

Και τώρα, αυτό θα πει πως είναι ανόητο να τεθεί ποτέ η ερώτηση: αν πράγματι τη νύχτα εκτυλίχθηκε το όνειρο ή αν το όνειρο είναι μνημονικό φαινόμενο του ξυπνημένου; Εξαρτάται από το τι εννοούμε μ' αυτό, δηλαδή ποια χρήση κάνουμε αυτής της ερώτησης. Διότι όταν για το όνειρο έχουμε αυτήν την εικόνα: ότι εμπρός στην ψυχή του κοιμισμένου αιωρείται μια εικόνα (κάπου όπως θα παρασταίνονταν σ' έναν πίνακα), τότε φυσικά έχει νόημα να θέσουμε αυτήν την ερώτηση. Μ' αυτήν ρωτάει κανείς: Είναι έτσι, ή έτσι - και σε κάθε "έτσι" ανταποκρίνεται μια άλλη εικόνα. [πρβλ. Φ.Ε., σ. 184b]

371

Πίσω στο γλωσσοπαίγνιο της αφήγησης ονείρων: Μια φορά κάποιος μου λέει: "Αυτό που ονειρεύτηκα τη νύχτα, δεν θα το διηγηθώ σε κανέναν." Τώρα αυτό έχει νόημα; Γιατί όχι;! Πρέπει, μετά απ' αυτά που είπα για την προέλευση του γλωσσοπαίγνιου, να πω ότι δεν έχει κανένα νόημα - καθώς βέβαια το πρωτογενές φαινόμενο ήταν η διήγηση του ονείρου; Με τίποτα!

374

Δεν θέλω βέβαια να δώσω έναν ορισμό της λέξης "όνειρο", μα πάλι να κάνω κάτι που μοιάζει μ' αυτό: Να περιγράψω την χρήση της λέξης. Η ερώτησή μου λοιπόν είναι περίπου έτσι: "Αν πήγαινα σε μια ξένη φυλή με μια γλώσσα σ' εμένα άγνωστη, και οι άνθρωποι είχαν μια έκφραση που ανταποκρίνεται στο δικό μας 'ονειρεύομαι', 'ονειρεύεται' κλπ., - πώς θ' ανακάλυπτα ότι είναι έτσι, πώς θα γνώριζα ποιες εκφράσεις της γλώσσας τους πρέπει να μεταφράσω σ' αυτές τις εκφράσεις της δικής μας;"

Διότι ακριβώς το ν' ανακαλύψω αυτό είναι παρόμοιο με το ν' ανακαλύψω ποια από τις λέξεις τους πρέπει να μεταφράσω με την δική μας λέξη "τραπέζι".

Εδώ βέβαια δεν αναρωτιέμαι "πώς το ονομάζετε ΤΟΥΤΟ;" δείχνοντας προς κάτι. Αν και θα μπορούσα να το ρωτήσω κι αυτό υποδεικνύοντας κάπου μια συμβολική παράσταση του ονείρου ή ενός ονειρευόμενου.

375

Κι αυτό επίσης έχει να ειπωθεί: Ότι το παιδί δεν πρέπει απαραίτητα έτσι να μάθει την χρήση της λέξης "ονειρεύομαι", ώστε πρώτα απλώς ν' αναφέρει ένα γεγονός στο ξύπνημα κι εμείς κατόπιν να του μεταδώσουμε την λέξη "ονειρεύτηκα". Άλλωστε είναι δυνατό κι έτσι, ότι ακούει τον ενήλικα να λέει πως ονειρεύτηκε, και τώρα από μόνο του λέει το ίδιο και διηγείται ένα όνειρο. Δεν λέω ότι το παιδί μαντεύει αυτό που εννοεί ο ενήλικας. Αρκεί: κάποια μέρα χρησιμοποιεί την λέξη, και την χρησιμοποιεί στις περιστάσεις που την χρησιμοποιούμε.

378

"Όταν μιλάς για το όνειρο, για τη σκέψη, για την αίσθηση, - δεν φαίνεται όλα αυτά τα πράγματα να χάνουν το μυστηριακό, που φαίνεται πως είναι το ουσιαστικό χαρακτηριστικό τους;" Γιατί πρέπει το όνειρο να είναι πιο μυστηριακό από το τραπέζι; Γιατί δεν μπορούν και τα δύο να είναι το ίδιο μυστηριακά;

*

513

Σκέψου πως ξέρεις ότι το σημείο Ŧ είναι συνδυασμός ενός Τ μ' ένα Τ. - Αυτό θυμίζει το ονειρικό φαινόμενο που περιγράφει κανείς σε μια διήγηση ενός ονείρου με τις λέξεις: "Και ήξερα ότι ...". Κι επίσης έχει μια ομοιότητα μ' αυτό που κανείς ονομάζει "ψευδαίσθηση".

*

932

Πώς θά 'ταν αν κανείς έλεγε τελείως σοβαρά ότι πραγματικά δεν ξέρει αν ονειρεύεται ή αν είναι ξυπνητός; -

Μπορεί να υπάρξει αυτή η κατάσταση: κάποιος λέει: "Πιστεύω πώς τώρα ονειρεύομαι". Πράγματι σε λίγο ξυπνά, θυμάται εκείνα τα λόγια στο όνειρο και λέει "Πράγματι λοιπόν είχα δίκιο!" - Αυτή η διήγηση πάντως μπορεί να λέει μόνο: Κάποιος ονειρεύτηκε ότι είπε πως ονειρεύεται.

Σκέψου ότι ένας αναίσθητος λέει (π.χ. σε νάρκωση ) "Έχω τις αισθήσεις μου" - θα λέγαμε "έχει απόλυτο δίκιο";

Είναι αναληθές να μου λέει κάποιος: "Έχασα τις αισθήσεις μου"; (Και αληθές όταν το λέει αναίσθητος; Κι αν πάλι ένας παπαγάλος έλεγε "Δεν καταλαβαίνω λέξη", ή ένα γραμμόφωνο "Είμαι μια απλή μηχανή";) [πρβλ. Z 396]

933

Σκέψου να μπορώ σε μια ονειροφαντασία να πω "απλώς τα φαντάζομαι", Θά 'ταν αλήθεια; Σκέψου να γράφω μια τέτοια φαντασίωση, ή αφήγηση, έναν φανταστικό διάλογο, κι εκεί να λέω "φαντάζομαι" - όμως, όταν το καταγράφω, - Πώς δείχνεται το ότι αυτές οι λέξεις είναι λέξεις της φαντασίας κι ότι δεν έχω βγει έξω από την φαντασία;

Δεν θα ήταν πράγματι δυνατό ο ονειρευόμενος, βγαίνοντας έξω από το όνειρο, να έλεγε στον ύπνο του "ονειρεύομαι"; Θα ήταν άνετα νοητό ότι ένα τέτοιο γλωσσοπαίγνιο θα μπορούσε να υπάρχει.

Τούτο σχετίζεται με το πρόβλημα του "εννοώ". Διότι στον διάλογο μπορώ να γράψω "Είμαι υγιής" και να μην το εννοώ, αν και είναι αλήθεια. Οι λέξεις ανήκουν σ' αυτό το γλωσσοπαίγνιο και όχι σ' εκείνο. [πρβλ. Z 397.]

934

"Αλήθεια" και "λάθος" στο όνειρο. Ονειρεύομαι ότι βρέχει κι ότι λέω "βρέχει" - Από την άλλη: ονειρεύομαι, και λέω "ονειρεύομαι" [πρβλ. Z 398]

935

Το ρήμα "ονειρεύομαι", έχει ενεστωτική μορφή; Πώς μαθαίνει ο άνθρωπος να την χρησιμοποιεί; [πρβλ. Ζ 399]

937

Υποτεθείστω ότι είχα μια εμπειρία παρόμοια μ' αυτήν ενός ξυπνήματος, κατόπιν βρισκόμουν σ' ένα τελείως άλλο περιβάλλον, με ανθρώπους που με διαβεβαιώνουν πως είχα κοιμηθεί. Υποτεθείστω ακόμη ότι επιμένω πως δεν ονειρεύτηκα αλλά πως κατά κάποιον τρόπο έζησα έξω από το κοιμισμένο μου σώμα. Ποια λειτουργία έχει αυτός ο ισχυρισμός; [πρβλ. Ζ 400]

*

1057

Θα μπορούσα και να ονειρευτώ μια παρτίδα σκάκι, όμως το όνειρο μου έδειξε ίσως μόνο μια κίνηση του παιχνιδιού. Παρολαυτά θα είχα ονειρευτεί: έπαιξα μια παρτίδα σκάκι. Κανείς θα πει τότε: "Δεν την έπαιξες πραγματικά, τ' ονειρεύτηκες." Γιατί δεν θα μπορούσε κανείς και να πει "Δεν εννοούσες την λέξη πραγματικά έτσι, την ονειρεύτηκες μόνο";

1058

Στο δικαστήριο π.χ. θα μπορούσε να συζητηθεί η ερώτηση πώς κανείς εννοούσε μια λέξη, και μπορεί από ορισμένα γεγονότα να εξαχθεί ότι έτσι την εννοούσε. Είναι ζήτημα της πρόθεσης. Θα μπορούσε όμως κι εκείνο το άλλο εννοούσα του ονείρου να έχει αυτήν την σπουδαιότητα; [πρβλ. Φ.Ε., σ. 214e.]

Vorlesungen (Παραδοσεις)

83

... αν το όνειρο που διηγείται κανείς το πρωί ανταποκρίνεται σ' ένα προηγούμενο γεγονός ή είναι μόνο μνημονικό φαινόμενο. Όταν θέτουμε μια ερώτηση, και δεν υπάρχει καμιά μέθοδος για την απάντησή της, μπορεί παρολαυτά να υφίσταται η ελπίδα ότι κανείς θα βρει μια μέθοδο για την απάντησή της. >453

*

196

Διηγούμαι ένα όνειρο κι αναφέρω: "Ήξερα πως ο άντρας που είδα ήταν ο αδελφός του Malcolm." Στην καθημερινότητα αυτό έχει νόημα. Ποιο νόημα έχει στο όνειρο; Τούτο είναι επίσης κάτι αφύσικο. Όμως και γιατί άραγε όχι; Αφύσικοι τρόποι χρήσης χτυπάνε στο μάτι, μόνο που την λέξη "αφύσικο" δεν πρέπει να την εκλάβουμε ως καταδικαστική απόφαση.

[...]

Την έννοια του εννοώ (κάτι) δεν την διεξήλθα επαρκώς. Τούτο έγκειται εν μέρει στο ότι πάντα έδειχνε αινιγματική, όπως π.χ. στην ερώτηση: "Πώς είναι δυνατόν να το λες μ' έναν τρόπο και να το εννοείς με άλλον;" Αυτό θα μπορούσε να κάνει εύλογη την ακόλουθη απάντηση: "Κανείς μπορεί να το εννοεί σε μια στιγμή. Να, βλέπεις πώς γίνεται."