Απο το: Ernst Tugendhat, "Selbstbewußtsein und Selbstbestimmung"

[23]

"Γνωριζω οτι βρισκομαι σ' αυτην και σ' αυτην την κατασταση."

[...]

Πρωτον: ποιο ειναι λοιπον το υποκειμενο αυτων των συνειδησιακων καταστασεων; Εδω μπορω κατευθειαν να αναφερω δυο απαντησεις που βρισκουμε στην φιλοσοφικη βιβλιογραφια. Η πρωτη, παλαιοτερη, αντιληψη ειναι οτι προκειται για κατι που ειναι αποκλειστικα το υποκειμενο των συνειδησιακων καταστασεων και στο οποιο γι' αυτον τον λογο εχει προσβαση μονον αυτο το ιδιο. Στην φιλοσοφια αυτο το υποκειμενο σημαινεται με εκφρασεις που ετσι δεν εμφανιζονται στην φυσικη γλωσσα αλλα προκυπτουν απο ουσιαστικοποιησεις εκφρασεων της φυσικης γλωσσας: ετσι μιλουμε για το συνειδεναι (συνειδηση) και ιδιαιτερα για το εγω η και για τον εαυτο. Η δευτερη δυνατη αντιληψη ειναι αυτη που καθισταται ευλογη απο τον τροπο με τον οποιο μιλουμε, και τον οποιο πρωτα ο Wittgenstein επανεφερε στην φιλοσοφια. Συνισταται στο οτι οταν λεω "ειμαι λυπημενος", με την λεξη "εγω" σ' αυτην την φραση εννοω τον ιδιο τον οποιο εσεις εννοειτε οταν λετε "ο κυριος Tugendhat ειναι λυπημενος". Το οτι ετσι μιλαμε δεν υποκειται σε καμια αμφιβολια [...] Oταν αυτος, που εννοω με το "εγω", ειναι ο ιδιος που εσεις εννοειτε με "Tugendhat", τοτε αυτο φυσικα σημαινει πως το υποκειμενο των συνειδησιακων μου καταστασεων δεν ειναι μονο το υποκειμενο των συνειδησιακων μου καταστασεων γιατι τοτε βεβαια εσεις δεν θα μπορουσατε να γνωριζετε γι' αυτο το υποκειμενο τιποτα. Πρεπει λοιπον να ειναι μια σωματικη, χωροχρονικα διυποκειμενικα ταυτοποιησιμη οντοτητα.

[50]

[Η επιστημικη αυτοσυνειδηση] εχει την δομη "γνωριζω: (εγω) φ", οπου "φ" ειναι κατηγορημα που σημαινει μια συνειδησιακη κατασταση.

5ο Μαθημα

[91] Ο Wittgenstein ασχοληθηκε με την προβληματικη των φ-καταστασεων απο την φιλοσοφικη του νεα αρχη το ετος 1929. Εδω πρωτα, οπως ηδη στο Tractatus, αντιπροσωπευσε μια μονιστικη θεση. Δεν θα υπεισελθω σ' αυτα τα προσταδια της μεταγενεστερης θεσης του και παραπεμπω ενημερωτικα στον P. Hacker, Insight And Illusion, 4ο και 5ο κεφαλαιο. Το ανοιγμα προς την μεταγενεστερη θεση συνεβη στο Blue Book που χρονολογειται απο τα ετη 1933-34. Η τελικη θεση ερχεται στις "Notes for Lectures" που γραφηκαν τα ετη 1934-36, δημοσιευτηκαν πρωτα το 1968 και αναπτυχθηκαν περαιτερω στις Φιλοσοφικες Ερευνες (PhU), εκει προπαντων στις §§243-315 που ειναι αφιερωμενες στην αντικρουση μιας λεγομενης ιδιωτικης γλωσσας.

Στα NL στο αγγλικο κειμενο βρισκονται διασπαρτες και γερμανικες σημειωσεις. Σημειωσεις λοιπον που εγραψε ο Wittgenstein για τον εαυτο του και οχι για τους ακροατες του. Μια απ' αυτες τις γερμανικες σημειωσεις θα μπορουσε καπου να προταχθει αυτου και του επομενου μαθηματος σαν motto: "Η ατμοσφαιρα που περιβαλλει αυτο το προβλημα ειναι φοβερη. Πυκνες ομιχλες της γλωσσας εχουν εναποτεθει γυρω απο το προβληματικο σημειο. Ειναι σχεδον αδυνατο να διεισδυσεις μεχρι αυτο" (306). Ομως ο Wittgenstein πρεσβευε ακομη: "Θελουμε να καταλαβουμε κατι που βρισκεται ηδη ανοιχτο εμπρος στα ματια μας (PhU §89). "Οι σημαντικοτερες για μας πλευρες των πραγματων ειναι κρυμμενες λογο της απλοτητας και της καθημερινοτητας τους ((PhU §129). Ο Wittgenstein ξεκινα λοιπον απο την πεποιθηση οτι αυτο για το οποιο ρωταμε στην φιλοσοφια ουσιαστικα ειναι τελειως απλο, ομως δεν μπορουμε να το δουμε διοτι ο τροπος του βλεμματος μας ειναι στοιχειωμενος απο παραπλανητικες γλωσσικες αναλογιες και μεταφορες. "Η φιλοσοφια ειναι αγωνας εναντια στο στοιχειωμα της διανοιας μας απο τα μεσα της γλωσσας μας" (PhU §109). Εξ ου και η σημειωση στο NL πως ειναι σχεδον αδυνατο να διεισδυσεις στο προβληματικο σημειο μεσα απο την ομιχλη της γλωσσας. Την ατμοσφαιρα που περιβαλλει το προβλημα την αισθανεται σαν φοβερη, και καθως ο Wittgenstein δεν εκανε τον κοπο να απαλλαξει τους αλλους απο τον δρομο που διανυσε και να τους παρουσιασει αποτελεσματα, καθως μαλλον ηθελε να δειξει τον δρομο μονον ως δρομο, ωστε οι [92] αναγνωστες του να πρεπει να διαπερασουν την ομιχλη καταβαλλοντας εργο οι ιδιοι, κι ο καθενας που προσπαθει να κατανοησει τον Wittgenstein και να διεισδυσει μαζι του στην καθαροτητα πρεπει να αισθανεται την ατμοσφαιρα φοβερη. Μην περιμενετε λοιπον ουτε απο εμενα αποτελεσματα. Αυτο που κανεις μπορει να κανει σ' ενα τετοιο μαθημα ειναι παντα μονο να ανοιγει τους δρομους για ενα τμημα, τουλαχιστον να καθιστα τα προβληματα ορατα. Θα κολλησω καπου κι εναποκειται σ' εσας να δοκιμασετε να προχωρησετε παρακατω.

Ποιο ειναι το προβλημα για το οποιο μιλα ο Wittgenstein εδω; Στο PhU §309 ερωτα: "Ποιος ειναι ο σκοπος της φιλοσοφιας;" Κι απαντα: "Να δειξει στη μυγα την εξοδο απο το μυγογιαλι." Το πως πρεπει να κατανοηθει αυτη η συχνα παρατεθειμενη προταση, ειναι σαφες πρωτα αφου δημοσιευτηκαν τα NL, διοτι εδω διαβαζουμε - ειναι παλι μια γερμανικη σημειωση -: "Ο μονιστης πεταριζει και πεταριζει μεσα στο μυγογιαλι, πεφτει πανω στα τοιχωματα, συνεχιζει να πεταριζει. Πως θα βρει την ησυχια του;" (σ. 300). Λοιπον το προβλημα ειναι η υπερβαση του μονισμου. Αυτο κανεις μπορει να το καταλαβει γενετικα, καθως ο ιδιος ο Wittgenstein προηγουμενως αντιπροσωπευε μια μονιστικη θεση, ομως πρεπει να το καταλαβει και συστηματικα. Σ' ενα αλλο σημειο στο NL λεγεται: "ομως εδω ο μονισμος μας μαθαινει κατι. Παρουσιαζει εκεινη την σκεψη η οποια ειναι στον δρομο προς την καταστροφη αυτης της πλανης" (297). Ποιας πλανης;

Εννοειται μια αντιληψη των προτασεων-"εγω φ" και -"αυτος φ" την οποια ο Wittgenstein στο Blue Book χαρακτηριζει ως την αντιληψη του κοινου φιλοσοφικου νου (σ. 48), οπου τονιζει συγχρονως οτι αυτος ο κοινος φιλοσοφικος νους δεν ειναι καπου ο ανθρωπος του κοινου νου. Αυτην την αντιληψη την χαρακτηριζει ως ρεαλισμο. Μπορει καπου να χαρακτηριστει ως εξης: Τις εσωτερικες καταστασεις, που χαρακτηριζονται απο τα φ-κατηγορηματα, τις γνωριζει ο καθενας μονον απο τον εαυτο του στην βαση μιας εσωτερικης αντιληψης. Και πως μπορω μετα να γνωριζω πως και αλλοι ανθρωποι εχουν τετοιες καταστασεις; Αφου βεβαια αυτες τις καταστασεις δεν μπορω να τις παρατηρησω επανω τους εξωτερικα. Ομως μπορω, κατα την θεωρηση του ρεαλισμου, να τις αποκαλυψω με ενα συμπερασμα κατ' αναλογια. Καθως παρατηρω οτι ορισμενες εσωτερικες καταστασεις μου, π.χ. αισθησεις πονου, συνοδευονται τακτικα απο μια ορισμενη συμπεριφορα του σωματος μου, συμπεραινω per analogiam πως και οι αλλοι, οταν εκδηλωνουν παρομοια συμπεριφορα, εχουν καταστασεις που ειναι ετσι οπως αυτες που αντιλαμβανομαι μ' αυτην την συμπεριφορα σ' εμενα. [93] Εναντια σ' αυτην την θεωρηση υπαρχουν οι γνωστες σκεπτικες ενστασεις, τις οποιες και ο Wittgenstein υπογραμμιζει στο Blue Book. Πως γνωριζω οτι ο αλλος, οταν αντιλαμβανεται πραγματα που εγω αντιλαμβανομαι σαν κοκκινα, εχει την ιδια χρωματικη αισθηση οπως εγω; ομως απο την στιγμη που κανεις εδω αρχισει ν' αμφιβαλλει, που σταματα πλεον; Γνωριζω πραγματικα οτι ο αλλος εχει καν εσωτερικη κατασταση, η μονο το πιστευω; Κι αν μονο το πιστευω, δεν πρεπει τοτε να αφησω ανοιχτο το οτι ειμαι ο μονος που εχει εσωτερικες καταστασεις; Στο Blue Book ο Wittgenstein επιχειρηματολογει ακομη οξυτερα: οταν κανεις κατι δεν μπορει να το γνωριζει καθολου, δεν εχει και κανενα νοημα να πουμε οτι μονο το πιστευει, γιατι πιστευω κατι θα πει θεωρω κατι ως περιστατικο, ομως ακομα διχως επαρκη δικαιολογηση. Ομως τι θα πει τοτε να πιστευω κατι εκει που και μια μερικη επιβεβαιωση δεν ειναι διολου εφικτη (σ. 54); Σ' ενα αλλο σημειο υποδεικνυει πως εδω κανεις δεν μπορει να μιλα ουτε καν για μια υποθεση οτι αλλοι ανθρωποι εχουν εσωτερικες καταστασεις καθως δεν ειναι ποτε νοητη καμια εμπειρια η οποια θα μπορουσε να στηριξει την υποθεση η να την κλονισει.

Η συνεπεια αυτων των σκεπτικων ενστασεων ειναι ο μονισμος, συμφωνα με τον οποιο μονον εγω εχω εσωτερικες καταστασεις. Το χαρακτηριστικο αυτης της θεσης ειναι οτι εγκαταλειπει την μια πλευρα της ρεαλιστικης συλληψης - οτι κανεις μπορει να αναγνωριζει και εσωτερικες καταστασεις των αλλων με τον τροπο του αναλογικου συμπερασματος -, ομως μενει σταθερος στο αρχικο σημειο της ρεαλιστικης συλληψης - οτι κανεις γνωριζει τις δικες του εσωτερικες καταστασεις μεσω εσωτερικης αντιληψης. Οταν επομενως ο Wittgenstein εξηγει οτι ο μονισμος ειναι "στον δρομο" προς την καταστροφη της πλανης που υπαρχει στην βαση της ρεαλιστικης συλληψης, τοτε μ' αυτο εννοειται μονον οτι ο μονισμος παρουσιαζει τις ειδικες θεωρητικες συνεπειες της ρεαλιστικης συλληψης. Ο μονισμος ειναι μονον μια - συνεπεστερη - παραλλαγη του ρεαλισμου: καθως απλα αρνειται αυτο που ο ρεαλισμος ισχυριζεται, τιθεται στην ιδια βαση μ' αυτον. Η common-sense συλληψη επιτρεπει ακομη την χρηση φ-προτασεων στο 3ο προσωπο. Μαλιστα προσπαθει να παραδεχθει την αληθευτικη συμμετρια των φ-προτασεων στο 1ο και στο 3ο προσωπο που ειναι ηδη δεδομενη στην πρακτικη μας χρηση των φ-κατηγορηματων (παραπανω σ. 89), ομως η θεωρητικη της αφετηρια δεν το επιτρεπει πραγματικα. Η θεωρητικη αφετηρια ειναι εκ των προτερων λανθανοντας σκεπτικη, και καθως αυτος ο λανθανων σκεπτικισμος εκτελειται απο τον μονισμο, οδηγει στο σημειο στο οποιο [94] καθισταται εμφανης η στην common-sense συλληψη λανθανουσα συγκρουση με την γλωσσα, και στο οποιο επομενως μια διεξοδος ειναι δυνατη μονον οταν κανεις θετει υπο αμφισβητηση τις προϋποθεσεις που δεν επερωτηθηκαν απο τον ρεαλισμο και αναληφθηκαν απο τον μονισμο.

Παντως ο κλασσικος μονισμος δεν ειναι ακομη το τελευταιο βημα προς την εσωτερικη διαλυση του ρεαλισμου, καθως αυτος διατηρει ακομη τον λογο του "εγω". Συμφωνα με τον Wittgenstein εδω υπαρχει μια ασυνεπεια. Διοτι αυτο που σημαινεται με "εγω" εχει - συμφωνα με τους κανονες χρησης της λεξης "εγω" - "γειτονες" (πρβλ. NL, 283): ειναι ενας μεταξυ πολλων που μπορουν να σημανθουν με "αυτος" και που απο την μερια τους λενε στον εαυτο τους "εγω". Γι' αυτο και ο ιδιος ο Wittgenstein στην μονιστικη του φαση ειχε εγκαταλειψει τον λογο του "εγω".

Οταν λοιπον για τον Wittgenstein ο σκοπος ειναι να βγει εξω απο το μυγογιαλι του μονιστη, τοτε αυτο δεν σημαινει: να βγει απ' αυτο που σημαινεται με "εγω" αλλα να βγει σε αυτο που μπορει να σημανθει με "εγω", καθοσον αυτο που μπορει να σημανθει με "εγω" μπορει να ειναι μονον ενα ον το οποιο αλλα, που σημαινουν τον εαυτο τους με "εγω", μπορουν να το σημανουν με "αυτος". Στο NL ο Wittgenstein σημειωνει, παλι σε μια γερμανικη σημειωση: "Προσπαθω να αναγω ολο το προβλημα στην μη-κατανοηση της λειτουργιας της λεξης 'εγω' ..." (307). Το προβλημα, για το οποιο μιλαει εδω ο Wittgenstein, ειναι παντως η ειδικη προβληματικη του μονισμου. Δεν θα υπεισελθω σ' αυτην. Στο PhU γινεται λιγος λογος για την χρηση της λεξης "εγω" διοτι εκει προκειται για την αντιπαραθεση με την κοινη βασικη προϋποθεση του μονισμου και του ρεαλισμου. Αυτη συνισταται στην παραδοχη οτι οι φ-καταστασεις ειναι εσωτερικες διαδικασιες δεδομενες σε μια εσωτερικη αντιληψη. Απεναντι σ' αυτο ο Wittgenstein θελει να δειξει οτι τα φ-κατηγορηματα εχουν μια σημασια που ειναι εκ των προτερων ενιαια απο την προοπτικη του "εγω" και του "αυτος". Το εγχειρημα του λοιπον ειναι αφενος καταστροφικο - κριτικη εκεινης της προϋποθεσης - και αφετερου δημιουργικο, καθως ειναι να οδηγησει προς μια νεα κατανοηση των φ-προτασεων.

Στο σημερινο μαθημα θα πραγματευτω μονο το καταστροφικο μερος. Συνισταται σε μια κριτικη της παραστασης μιας ιδιωτικης γλωσσας. Καταρχην πρεπει ν' αναρωτηθουμε: πρωτον, τι εννοει ο Wittgenstein με ιδιωτικη γλωσσα και δευτερον, [95] κατα ποσον μπορει να πει κανεις οτι η ουσιαστικη προϋποθεση ρεαλισμου και μονισμου συνισταται στην παραδοχη μιας ιδιωτικης γλωσσας;

Το πως θελει ο Wittgenstein να κατανοηθει ο λογος του περι ιδιωτικης γλωσσας, το λεει στο PhU § 243. Με ιδιωτικη γλωσσα δεν πρεπει να εννοηθει οτι καποιος μιλα με τον εαυτο του, ουτε και οτι μια ολοκληρη γλωσσα θα ηταν τετοια που να μιλιεται μονον απο εναν ανθρωπο. "Κανεις θα μπορουσε να σκεφτει και ανθρωπους που να μιλουσαν μονολογικα μονον." Τοτε αυτο δεν ειναι ιδιωτικη γλωσσα με την εννοια που εννοει ο Wittgenstein, με την προϋποθεση οτι κανεις θα μπορουσε την γλωσσα ενος τετοιου ανθρωπου "να την μεταφρασει στην δικη μας". Επισης δεν πρεπει ακομη να ειναι ιδιωτικη γλωσσα εαν σ' αυτην την γλωσσα καποιος "κατεγραφε η εξεφραζε τα εσωτερικα του βιωματα - τα συναισθηματα, τις διαθεσεις του κλπ. - για δικη του χρηση". Γιατι αυτο μπορει να το κανει και "στην συνηθισμενη μας γλωσσα". Αντιθετα σ' εκεινη την γλωσσα, την οποια ο Wittgenstein ονομαζει ιδιωτικη γλωσσα, πρεπει "οι λεξεις ... να αναφερονται σ' αυτο που μονο ο ομιλων μπορει να γνωριζει. ... Ενας αλλος λοιπον δεν μπορει να καταλαβει αυτην την γλωσσα." Εδω ο τονισμος βρισκεται στην λεξη "μπορει". Το χαρακτηριστικο μιας ιδιωτικης γλωσσας δεν ειναι λοιπον οτι πρακτικα χρησιμοποιειται μονο απο εναν μεμονωμενο, ουτε και οτι οι λεξεις αυτης της γλωσσας αναφερονται στα βιωματα του μεμονωμενου, αλλα προκειται για μια ιδιωτικη γλωσσα με την κριτεα εννοια τοτε πρωτα οταν ενας αλλος δεν μπορει να καταλαβει αυτες τις λεξεις, και τουτο θα πει, οταν οι λεξεις αυτης της γλωσσας αναφερονται σε κατι "για το οποιο μονον ο ομιλων μπορει να γνωριζει".

Κανεις μπορει να δει ευκολα οτι η κοινη προϋποθεση ρεαλισμου και μονισμου συσχετιζεται με την παρασταση μιας ετσι εννοημενης ιδιωτικης γλωσσας. Διοτι στο σημειο που οι δυο αυτες θεωριες επιδιδονται καν στο πως θα επρεπε να δειχνει μια γλωσσα που ανταποκρινεται στην θεωρηση τους, ειναι καθαρο πως, εαν οχι ολες οι εκφρασεις αυτης της γλωσσας, παντως σιγουρα τα φ-κατηγορηματα θα ειχαν σημασια γι' αυτον για τον οποιο και μονον θα ηταν προσιτη.

Τωρα κανεις θα μπορουσε να θεωρησει προβληματικο οτι ο Wittgenstein συλλαμβανει την κρινομενη θεωρια κατευθειαν ως θεωρια για μια αντιστοιχη γλωσσα. Οι παραδοσιακες θεωριες δεν καταλαβαν ετσι τον εαυτο τους, και κανεις θα μπορουσε να αντιτεινει στον [96] Wittgenstein: "Ενδεχομενως δεν ειναι νοητη μια ιδιωτικη γλωσσα, ομως το κατεξοχην ιδιωτικο των φ-καταστασεων ειναι οτι δεν ειναι διολου προσιτες μεσα απο λεξεις." Ο Wittgenstein υπεισερχεται σε μια τετοια ενσταση στην αρχη του NL. Αρχικα διατυπωνει την ενσταση, στα γερμανικα: "Για την συγκεκριμενη εμπειρια μπορουν μερικα να ειπωθουν, κι εκτος αυτου μοιαζει να υπαρχει κατι, και μαλιστα το ουσιαστικοτερο, που δεν μπορει να περιγραφει" (275). Μετα απο μια πρωτη αντιπαραθεση, που γινεται ακομα στην γερμανικη γλωσσα, γραφει κατοπιν στα αγγλικα: "Αν και δεν μπορεις να μου πεις ακριβως τι συμβαινει μεσα σου, ειναι και παλι σαν να μπορεις να πεις κατι γενικο σχετικα. Λεγοντας π.χ. οτι εχεις μια εντυπωση που δεν μπορει να περιγραφει. Ειναι σαν να υπαρχει εδω κατι περισσοτερο, μονο που δεν μπορεις να το πεις. μπορεις να πεις μονο την γενικη προταση. [>και ποιος λεει οτι αυτο που δεν μπορω να πω ειναι ιδιωτικο;] Ειναι, αυτη η παρασταση, που uns zum Narren haelt" (276).

Εδω ο Wittgenstein δεν ειναι πολυ διευκρινιστικος, και κανεις θα μπορουσε να του απαντησει: "Ναι, ετσι ακριβως ειναι, εχουμε καταστασεις για τις οποιες μπορουμε μεν να λεμε, ειναι αισθησεις, που ομως δεν μπορουμε να περιγραψουμε, για τις οποιες λοιπον δεν εχουμε γλωσσικες εκφρασεις." Σκεφτειτε καπου για παραδειγμα μια κατασταση οπου κανεις εχει πονοκεφαλο. δεν εχει απλα πονους στο κεφαλι αλλα εχει μια τελειως ορισμενη αισθηση, και τοτε λεμε κατι οπως: να εχω μια τελειως ορισμενη αισθηση πονου στο κεφαλι, που ομως δεν μπορω να την περιγραψω. Η σκεφτειτε π.χ. γευστικες και οσφρητικες αισθησεις. Εδω εχουμε την ταση να πουμε: οταν γευομαι ενα αχλαδι η δοκιμαζω ενα ορισμενο κρασι, εχω μια ορισμενη, ομως μη περιγραψιμη γευστικη αισθηση.

Επανω σ' αυτο ο Wittgenstein θ' απαντουσε περιπου ως εξης: "Εννοειτε πραγματικα οτι σ' αυτην την μη περιγραψιμη αισθηση προκειται για μια τελειως ορισμενη αισθηση; Εαν ειναι μια ορισμενη αισθηση, τοτε αυτο θα πει οντως, οτι μπορειτε να την διακρινετε απο αλλες, παρομοιες αισθησεις, π.χ. την τελειως ορισμενη γευση αυτου του κρασιου σε αντιθεση μ' αυτην του αλλου. Ομως εαν προκειται γι' αυτην την περισταση, τοτε βεβαια την εκαστοτε ορισμενη αισθηση θα μπορειτε να την ονομασετε. Μαλιστα μονον οταν την ονομαζετε θα εχετε την συνειδητοποιηση οτι ειναι μια ορισμενη, ταυτοποιησιμη αισθηση. Οπου για την ονομασια δεν ειναι βεβαια αναγκαιο [97] να χρησιμοποιησετε ενα ορισμενο ονομα, ενα ορισμενο κατηγορημα, αρκει και μονον οταν πειτε: 'αυτος τωρα ειναι παλι ο ιδιος πονοκεφαλος που ειχα προχθες, και οχι αυτος που ειχα χτες.' Απο την στιγμη που κανεις θα φτασει μεχρι εδω, προκυπτει απο μονο του, μα ειναι και αδιαφορο το εαν π.χ. τον πονοκεφαλο απο προχθες τον ονομασει Α σε αντιθεση με τον χθεσινο τυπο πονοκεφαλου Β. Εαν αντιθετως, ετσι θα μπορουσε να συνεχισει ο Wittgenstein, "Με το μη περιγραψιμο της αισθησης εννοειτε οτι δεν ειναι διολου ορισμενη, μη διακριτη απο τις αλλες, τοτε βεβαια την εχετε περιγραψει γλωσσικα με πληρη επαρκεια οταν λετε πως ειναι μη περιγραψιμη και αοριστη, και δεν υπαρχει και παλι τιποτα που να εκπιπτει απο την γλωσσα."

Ο Wittgenstein βαζει τον συνομιλητη του - τροπος του λεγειν για εκεινη την φωνη μεσα του που θελει να αποστομωσει - συχνα να απαντα σ' εναν τετοιο συλλογισμο: ομως και παλι, ακριβως το ουσιαστικο, το ζωντανο εκπιπτει απο την γλωσσα. Οπου παλι ο Wittgenstein απαντα: Ποιο ουσιαστικο; Τι εννοεις μ' αυτο, οταν δεν θελεις να το χαρακτηρισεις ουτε σαν ορισμενη αισθηση ουτε σαν αοριστη αισθηση; "Ετσι κανεις, φιλοσοφωντας, φτανει εκει οπου το μονο που θα 'θελε ειναι να βγαλει εναν αναρθρο ηχο" (PhU § 261), και ο Wittgenstein προσθετει: "ομως ενας τετοιος ηχος ειναι μια εκφραση μονο σ' ενα ορισμενο γλωσσοπαιγνιο, το οποιο τωρα εχει να περιγραφει."

Κανεις θα μπορουσε ενδεχομενως να τον κατηγορησει οτι διαπραττει ενα petitio principii, οταν εκλαμβανει την υποδειξη του αφατου και παλι ως κατι γλωσσικο. Ομως ας συλλογιστουμε: οταν μιλουμε για το αφατο, να που μιλουμε, κι επομενως, εαν θελουμε να διευκρινισουμε τι εννοουμε, πρεπει να ρωτησουμε πως π.χ. χρησιμοποιουμε αυτην την γλωσσικη εκφραση "το αφατο". Θα μπορουσατε ν' απαντησετε: πως ειναι ομως οταν δεν μιλουμε για το αφατο αλλα απλα το αισθανομαστε; Η δυσκολια ειναι ακριβως οτι οταν θετουμε τετοιες ερωτησεις δεν μπορουμε να παρακαμψουμε το οτι τις θετουμε γλωσσικα. Καθοσον φιλοσοφουμε επανω στην αισθηση του αφατου, ειμαστε ηδη απο παντα στην γλωσσα, και διαφορετικα μπορουμε ακριβως να σωπαινουμε μονον. Ο Wittgenstein μοιαζει να θελει να πει: οποιος θελει να σωπαινει, πρεπει να σωπαινει, ομως τοτε πρεπει και να σωπαινει πραγματικα. Κανεις δεν μπορει αφενος να επιδιδεται στην ομιλια και αφετερου να αμυνεται εναντιον του οτι ως ομιλων εκλαμβανεται σοβαρα. "Αυτο [98] που μου προσαπτετε δεν ειναι σαν να λεγατε: 'Μα στην γλωσσα σου υπαρχει μονο το γλωσσικο!'"(NL 297).

Ο Wittgenstein μοιαζει λοιπον να δικαιωνεται οταν ερμηνευει το επιστημολογικο προβλημα, εαν μονον εγω μπορω να γνωριζω τις φ-προτασεις μου, ως γλωσσικο προβλημα, ετσι ωστε το προβλημα προσλαμβανει την μορφη της ερωτησης εαν ειναι δυνατη μια ιδιωτικη γλωσσα η εαν καθε ομιλια ειναι τετοια που να μπορει να κατανοηθει κι απο τους αλλους.

Κανεις μπορει να επιμερισει την μεθοδευση του Wittgenstein σε δυο βηματα. Σ' ενα πρωτο βημα ο Wittgenstein ξεκινα απο το ερωτημα πως αναφερεται η πραγματικη μας γλωσσα σε αισθησεις. Οπου δειχνεται οτι αυτο δεν συμβαινει με τον τροπο που θ' ανταποκρινονταν στην θεση περι ιδιωτικης γλωσσας. Αυτο βεβαια ειναι αναμενομενο, καθως η πραγματικη μας γλωσσα ειναι οπωσδηποτε μια διυποκειμενικη γλωσσα την οποια μαθαμε διυποκειμενικα. Αυτο, ο αντιπαλος του Wittgenstein μπορει να το δεχτει και να εκπροσωπησει την αντιληψη οτι τα φ-κατηγορηματα εχουν μια διπλη σημειολογια: αφενος μια διυποκειμενικη σημασια, ομως αφετερου για τον καθενα και μια ιδιωτικη. Επομενως ο Wittgenstein σ' ενα δευτερο και αποφασιστικο βημα πρεπει να δειξει οτι ενα δευτερο ιδιωτικο σημασιακο στοιχειο διολου δεν μπορει να υφισταται, και το κανει εκθετοντας πως μια ιδιωτικη γλωσσα αντιφασκει σε γενικες αρχες της νοημονος χρησης γλωσσικων εκφρασεων.

Πως αναφερονται οι λεξεις της πραγματικης μας γλωσσας σε φ-καταστασεις; Ο Wittgenstein ξεκινα μ' αυτην την φραση αφου στο PhU § 243 εχει διευκρινισει τι πρεπει να κατανοηθει ως ιδιωτικη γλωσσα, στις επομενες παραγραφους (§ 244): "Πως αναφερονται οι λεξεις σε αισθησεις; - Εδω μοιαζει να μην υπαρχει προβλημα. καθως δεν μιλουμε για αισθησεις καθημερινα, και τις ονομαζουμε; Ομως πως αποκαθισταται η συνδεση του ονοματος με το ονομαζομενο;" (Προσεξτε τωρα το επομενο βημα!) "Η ερωτηση ειναι η ιδια μ' αυτην: πως ενας ανθρωπος γνωριζει την σημασια των ονοματων απο αισθησεις; Π.χ. της λεξης 'πονος'." (Η ερωτηση "Πως αναφερεται ενα ονομα σ' αυτο που ονομαζει;" Εχει λοιπον στην συνηθισμενη μας γλωσσα το νοημα: πως μπορουμε να εξηγησουμε σε καποιον την χρηση της εκφρασης η, ιδωμενο απο την αλλη πλευρα, πως μπορει αυτος να μαθει την χρηση; Και τωρα αυτο εφαρμοζεται απο τον Wittgenstein στις αισθησεις.) "Μια δυνατοτητα ειναι τουτο: [99] Λεξεις συνδεονται με την πρωταρχικη, φυσικη εκφραση της αισθησης και μπαινουν στην θεση της. Ενα παιδι χτυπησε, βγαζει μια κραυγη. και τωρα οι μεγαλοι του απευθυνονται και του μεταδιδουν επιφωνηματα και αργοτερα φρασεις. Μαθαινουν στο παιδι μια νεα συμπεριφορα του πονου." Ο Wittgenstein χαρακτηριζει μια κραυγη ως "φυσικη εκφραση της αισθησης". Αντιθετα 'επιφωνηματα' - οπως "αου" - ειναι ηδη συμβατικες γλωσσικες εκφρασεις πονου. Δεν ειναι φυσικες διοτι ποικιλλουν απο γλωσσα σε γλωσσα. Και 'προτασεις', τουτο ειναι φυσικα οι φ-προτασεις οπως "ποναω". Απο τον Wittgenstein αφομοιωνονται σχεδον στα επιφωνηματα. "Λες λοιπον πως η λεξη "πονος" σημαινει ειδικα την κραυγη; - Αντιθετως. Η λεκτικη εκφραση του πονου αντικαθιστα την κραυγη και δεν την περιγραφει." -

Αυτη η παραγραφος ηδη εμπεριεχει τα στοιχεια της ιδιαιτερης θετικης θεωρησης του Wittgenstein για τις φ-προτασεις, και θα ειναι χρησιμο ηδη εδω να την γνωρισουμε υπο μορφη θεσεων. Εαν σχετικα με συνειδησιακες καταστασεις πρεπει να ειναι υπαρκτη μια διυποκειμενικη κατανοηση, τοτε αυτη πρεπει να μπορει να δειχτει στην συμπεριφορα. Πρεπει λοιπον να υπαρχει μια συσχετιση αναμεσα σε μια εξωτερικα παρατηρηση συμπεριφορα και στην συνειδησιακη κατασταση. Μεχρις εδω εχουν αναληφθει τα λεγομενα της θεωριας περι αναλογιας, ομως τωρα ειναι αποφασιστικο το απο πια πλευρα κανεις τοποθετει την σχεση με την λεξη. Η θεωρια περι αναλογιας πιστευε πως επρεπε να ενταξει το ονομα στην αισθηση ουτως ειπειν εκ των ενδον, και τουτο ειχε ως επακολουθο οτι η σχεση μεταξυ εκφρασης της αισθησης και της αισθησης ηταν απλως induktive επαγωγικη και kontingente, με ολες τις καταστροφικες συνεπειες που προεκυπταν απ' αυτο για τις φ-προτασεις για το 3ο προσωπο. Εαν η ενταξη του ονοματος της αισθησης συμβει αντιθετα, ουτως ειπειν απ' εξω - κι ετσι συμβαινει πραγματι με τον τροπο που μαθαινουμε την συνηθισμενη μας γλωσσα -, τοτε προκυπτει αναμεσα στην εκφραση της αισθησης και στην αισθηση μια ουσιακη συσχετιση. Διοτι η λεξη που μαθαινουμε ειναι βεβαια μια λεξη της αισθησης, εκπροσωπει την αισθηση και οχι την συμπεριφορα. Απο την αλλη πλευρα μαθαινουμε την χρηση, δηλαδη την σημασια της λεξης της αισθησης μονον σε συσχετισμο με την συμπεριφορα. Κατα συνεπεια αναμεσα στην αισθηση και στην αντιστοιχη συμπεριφορα - την φυσικη η συμβατικη 'εκφραση της αισθησης' (και εδω η αισθηση εκπροσωπει παντα [100] μονον ενα παραδειγμα για μια οποιαδηποτε φ-κατασταση - πρεπει να υφισταται μια συσχετιση που βασιζεται στην σημασια της λεξης, δηλαδη μια αναλυτικη, μια ουσιακη συσχετιση. Η εμφανιση της εκφρασης της αισθησης ειναι, συμφωνα με τον Wittgenstein, απο την προοπτικη του 3ου προσωπου ενα λεγομενο κριτηριο, που θα πει μια αναλυτικη ενδειξη οτι η αισθηση ειναι παρουσα, μια ενδειξη, που δεν θα πει: μια εγγυηση. Αντιθετα η "εγω φ"-προταση δεν βασιζεται σε μια παρατηρηση αλλα - οπως λεει ο Wittgenstein στην παραγραφο που παρατεθηκε μολις - παιρνει την θεση μιας φυσικης εκφρασης της φ-καταστασης, και η διατυπωση της προτασης στο 1ο προσωπο πρεπει λοιπον απο την μερια της να θεωρηθει ως εκφραση της καταστασης. Το πως ολα αυτα πρεπει να κατανοηθουν ακριβεστερα, εχουμε να το εξετασουμε στο επομενο μαθημα.

Στην § 244 ο Wittgenstein δεν χρησιμοποιει ακομη την εννοια του του κριτηριου και δεν μιλα για ουσιακη συσχετιση. Καθοσον λεει γενικα μονο οτι οι λεξεις των αισθησεων της συνηθισμενης γλωσσας εκμανθανονται σε συσχετισμο με εξωτερικευσεις αισθησεων, ο κοινος φιλοσοφικος νους μπορει ακομη να συμφωνησει μαζι του. Το πως αυτος θα αντιδρουσε στην υποδειξη για την διυποκειμενικη χρηση των λεξεων των αισθησεων, ο Wittgenstein το λεει στο NL. Βαζει τον αντιπαλο να πει: "'Πονοδοντος' ειναι μια λεξη που χρησιμοποιω σ' ενα παιχνιδι που παιζω με αλλους, ομως για μενα εχει μια ιδιωτικη σημασια" (289). Λοιπον ο κοινος φιλοσοφικος νους μιλα διγλωσσα: οι λεξεις των αισθησεων αφενος εχουν μια διυποκειμενικη σημασια, αφετερου μια ιδιωτικη. Αυτη αφορα το αφατο, για το οποιο δεν μπορει να γνωριζει εαν αλλοι το εχουν καν, η καπου παρομοια η αλλιως.

Ας δουμε αυτην την θεση σ' ενα αλλο παραδειγμα! Στην κυρια θεωρηση στο PhU "πονος" ειναι το πρωταρχικο παραδειγμα στο οποιο προσανατολιζεται ο Wittgenstein. Οπου μετα την § 272 λαμβανονται υποψη και οι αισθησεις των χρωματων, και στο NL αυτο το παραδειγμα καταλαμβανει, διπλα σ' αυτο του πονοδοντου, πολυ χωρο. Παντως εδω πρεπει κανεις να διακρινει μεταξυ του π.χ. "κοκκινο" και "βλεπω το κοκκινο". Μονον το "βλεπω το κοκκινο" ειναι αναλογο προς το "εχω πονο", ειναι φ-κατηγορημα. Κανεις μπορει να πει "βλεπω κοκκινα", οχι ομως "εγω κοκκινο", εκτος αν εννοει οτι ειναι βαμμενος κοκκινος, και τοτε φυσικα το "κοκκινο" ειναι παρομοια φ-κατηγορημα. Επομενως οι συλλογισμοι στο NL παραμενουν στον λογο βλεπω-το-κοκκινο, αυτοι στο PhU αντιθετα οχι. Παντως ο λογος βλεπω-το-κοκκινο ειναι δισημαντος. [101] Κανεις εδω μπορει να καταλαβει το βλεπω με την εννοια του αντιλαμβανομαι, ομως μπορει να το καταλαβει και με την εννοια μιας παραστασης, ετσι ωστε και η απλη φανταστικη παρασταση μιας κοκκινης κηλιδας μπορει να σημανθει ως βλεπω-το-κοκκινο, και στο NL ο λογος βλεπω-το-κοκκινο ετσι κατανοειται. Ενα τετοιο εσωτερικο βλεμμα σ' ενα κοκκινο που δεν ειναι αισθητηριακα δεδομενο, στην σχεση του με την αντιληψη ενος κοκκινου φερνει επιπροσθετα προβληματα, με τα οποια ο Wittgenstein παιδευεται στα NL κι επισης σε μεταγενεστερα σημεια στο PhU. Θα παραηταν περιπλοκο να υπεισελθουμε σ' αυτα. Επανερχομαι στην προβληματικη στην απλουστευμενη μορφη της, στην οποια εμφανιζεται στο κομματι μας στο PhU, οπου απλα προκειται για τις λεξεις "κοκκινο", "πρασινο" κλπ. Εδω ο κοινος φιλοσοφικος νους μιλα για αισθηση του κοκκινου και γενικα για αισθηση του χρωματος κι αυτες οι αισθησεις θεωρουνται παρομοια με αισθησεις πονου σαν κατι το εσωτερικα αντιληπτο, εαν και για την παραδοσιακη θεση μια τετοια θεωρηση δεν ειναι αναγκαια. Ομως κι εδω χαρακτηριστικο για την παραδοσιακη θεση ειναι οτι στα φ-κατηγορηματα κανεις εννοουσε: ο,τι κανεις εννοει με τις λεξεις "κοκκινο", "κιτρινο" κλπ., μονον αυτος μπορει να το ξερει. Κι εδω αμεσως προκυπτει μια αλλη προοπτικη οταν κανεις προσεξει πως πραγματικα μαθαινει και χρησιμοποιει τετοιες λεξεις.

Στο NL ο Wittgenstein αφηνει καταρχην τον αντιπροσωπο της παραδοσιακης θεσης να εκθεσει την θεωρηση του: "οταν μαθαινουμε σε καποιον την λεξη 'κοκκινο', τοτε γι' αυτον η λεξη αυτη συνδεεσαι (η πρεπει να συνδεθει) με μια ορισμενη αισθηση του (μια ιδιωτικη αισθηση, μια αισθηση μεσα του). Κατοπιν μπορει να μεταδωσει αυτην την αισθηση - εμμεσα φυσικα - με το μεσο της γλωσσας" (279). Πως ομως μαθαινουμε πραγματικα την λεξη 'κοκκινο'; Επιδεικνυοντας πως εφαρμοζεται σε αντικειμενα. "Το θεωρουμε ως κριτηριο οτι με 'κοκκινο' εννοει το ιδιο μ' εμας, οτι γενικα δινει στα χρωματα των αντικειμενων τα ιδια ονοματα μ' εμας." Εδω, οπου προκειται για κατηγορηματα που εφαρμοζουμε σε υλικα αντικειμενα, το κριτηριο δεν ειναι πια η συμπεριφορα αλλα πως τα αντικειμενα κατατασσονται.

Ο αντιπαλος τωρα εδω μπορει να παραδεχθει οτι ετσι πρεπει να εξηγησουμε την διυποκειμενικη σημασια των λεξεων των χρωματων, και μετα παλι θα επιμεινει οτι σ' αυτην την περιπτωση αυτες οι λεξεις εχουν διπλη σημασια: "Τι γινεται τωρα με την λεξη [102] 'κοκκινο' - πρεπει να λεω πως αυτο σημαινει κατι 'που στεκει απεναντι σ' ολους μας', κι ο καθενας βασικα θα 'πρεπε, εκτος απ' αυτην την λεξη, να εχει και μιαν ακομη για την σημανση της δικης του αισθησης του κοκκινου; Η ειναι ετσι: η λεξη 'κοκκινο' σημαινει κατι κοινα γνωστο σε ολους μας κι εκτος αυτου, για τον καθενα, κατι το γνωστο σ' αυτον μονο;" (PhU § 273). "Θα ηταν λοιπον δυνατη η εκδοχη - εαν και μη επαληθευσιμη - οτι ενα μερος της ανθρωποτητας εχει μια αισθηση κοκκινου, ενα αλλο μερος μιαν αλλη" (§ 272).

Αυτη η θεωρηση των λεξεων των χρωματων, οπως προηγουμενως των λεξεων των αισθησεων, ισως μας φαινεται πολυ ελκυστικη. Θα μπορουσε να ειναι ορθη; ομως οταν σ' αυτην την ερωτηση, συμφωνα με το ιδιο της το νοημα, τιποτα δεν μπορει να παρατεθει που να συνηγορουσε υπερ η κατα, δεν ειναι αυτη βασικα ανοητη;

Σε σχεση λοιπον με την συνηθισμενη μας γλωσσα η παρασταση οτι οι λεξεις των αισθησεων εχουν παραδιπλα και μια ιδιωτικη σημασια, ειναι κενη. Η ερωτηση εαν δυο φ-κατηγορηματα εχουν την ιδια σημασια η οχι, θα αποφασιζονταν τοτε παντα απο την χρηση τους στην κοινη γλωσσα και απλα θα προσθετονταν: σε καθε σημασια που καθοριζεται απο τα κριτηρια της χρησης της, εννοω ομως επιπλεον και κατι το αφατο, για το οποιο δεν γνωριζω εαν ειναι σε αλλους παρομοιο.

Ομως η ιδεα μιας πραγματικης γλωσσας δεν θα μπορουσε να εχει ενα νοημα ανεξαρτητα απο την συνηθισμενη γλωσσα; Και: δεν υπαρχει οντως και μια χρηση λεξεων των αισθησεων με νοημα, την οποια καποιος μπορει να κανει μονο για τον εαυτο του και την οποια δεν μπορει να μεταδωσει σε αλλους; Δεν θα ηταν π.χ. αυτου του ειδους το παραδειγμα που αναφερθηκε προηγουμενως για εναν πονοκεφαλο Α σ' αντιθεση μ' εναν πονοκεφαλο Β; Δεν υπαρχουν αισθησεις που αναγνωριζουμε σαν ορισμενες και μπορουμε να τις διακρινουμε απο αλλες διχως γι' αυτες να μπορουμε να παραθεσουμε εξωτερικα κριτηρια; Ειναι τετοιες ερωτησεις που κατεστησαν για τον Wittgenstein αναγκαιο, σ' ενα δευτερο βημα να αμφισβητησει ακομη και την δυνατοτητα μιας ιδιωτικης γλωσσας. Αυτη η επιχειρηματολογια αναπτυσσεται στο PhU § 256-70. Μια πρωτη εκδοχη βρισκεται στο NL (290 κ.ε.).

Εαν κανεις θελει να προβαλλει την δυνατοτητα μιας καθαρης ιδιωτικης γλωσσας, συνισταται να αφαιρεσει ολοτελα την συμπεριφορα. Γι' αυτο ο Wittgenstein αρχιζει στην § 256 ετσι: "Πως ομως θα ηταν εαν δεν κατειχα καμια απο τις φυσικες εξωτερικευσεις της αισθησης παρα μονο την αισθηση;" Στην § 257 καταρχην βαζει [103] τον αντιπροσωπο της θεωριας της ιδιωτικης γλωσσας να πει: "Πως θα ηταν εαν οι ανθρωποι δεν εξωτερικευαν τους πονους τους (δεν αναστεναζαν, δεν εσφιγγαν το προσωπο τους κλπ.); Τοτε κανεις δεν θα μπορουσε να μεταδωσει σ' ενα παιδι την χρηση της λεξης 'πονοδοντος.'" Εδω ο αντιπαλος κανει τον συμβιβασμο οτι τοτε βεβαια δεν υπαρχει διυποκειμενικη μαθηση λεξεων αισθησεων. Ο Wittgenstein, για να τον φερει στο σημειο να δει τι πραγματικα παιζεται, προτεινει: "Ας υποθεσουμε τωρα οτι το παιδι ειναι ιδιοφυια και ανακαλυπτει μονο του ενα ονομα για την αισθηση!" Μ' αυτο θελει να πει ο Wittgenstein: το βασικο προβλημα δεν ειναι αυτο της εκμαθησης της λεξης αλλα της χρησης των λεξεων. Ομως ακομη φαινεται σαν η δυσκολια να ηταν μονον πως τοτε κανεις δεν θα μπορουσε να συνεννοηθει διυποκειμενικα. Ο Wittgenstein βαζει τον αλλο να πει: "ομως παλι μ' αυτην την λεξη βεβαια δεν θα μπορουσε να γινει κατανοητο." Τωρα ο διαλογος εχει φτασει εκει που ο Wittgenstein μπορει να αρει το προβλημα στο αποφασιστικο επιπεδο: "Καταλαβαινει λοιπον το ονομα, ομως δεν μπορει να εξηγησει την σημασια του σε κανεναν;" Μ' αυτην την ερωτηση ο Wittgenstein υπονοει την θεση του: δεν ειναι οτι κανεις σε μια τετοια περιπτωση δεν μπορει να εξηγησει σ' εναν αλλον την σημασια, αλλα οτι τοτε δεν μπορει ουτε το ονομα να κατανοησει.

Και γιατι οχι; Οπου καταρχην παιρνουμε την απαντηση: "Οταν κανεις λεει 'Εδωσε στην αισθηση ενα ονομα', τοτε ξεχνα οτι στην γλωσσα πολλα πρεπει ηδη να εχουν προετοιμαστει ωστε η απλη ονομασια να εχει νοημα. Κι οταν λεμε πως καποιος δινει στον πονο ενα ονομα, τοτε εδω το προετοιμασθεν ειναι η γραμματικη της λεξης 'πονος'. δειχνει το ποστο στο οποιο η νεα λεξη τοποθετειται." Φυσικα αυτη η πρωτη απαντηση δεν ειναι απο μονη της ακομη επιχειρημα εναντιον μιας ιδιωτικης σημασιας. Ακομη κι αν ο Wittgenstein ειχε δικιο στο οτι για την χρηση ενος τετοιου ονοματος 'στην γλωσσα πολλα πρεπει ηδη να εχουν προετοιμαστει', ακομη δεν εχει δειχτει πως τουτο δεν μπορει να συμβει και σε μια ιδιωτικη γλωσσα.

Πρωτα η επομενη § 258 φερνει την αποφασιστικη επιχειρηματολογια. Ειναι η αποφασιστικη για την ολη σειρα. Ο Wittgenstein αρχιζει ετσι: "Ας φανταστουμε αυτην την περιπτωση. Θελω να κρατησω ημερολογιο για την επανοδο μιας ορισμενης αισθησης. Προς τουτο την συνδεω με το σημειο 'Ε' και γραφω σε μια ατζεντα, στην καθε μερα που εχω την αισθηση, αυτο το σημειο." [104] Τουτο καπου ανταποκρινεται στο παραδειγμα μου του πονοκεφαλου. Αφου κανεις μπορει να σκεφτει οτι μ' αυτον τον τροπο καταγραφω σε μια ατζεντα τα δυο ειδη πονοκεφαλων μου Α και Β. Προσεξτε επισης οτι, ετσι οπως ο Wittgenstein ξεκινα την προβληματικη, δεν τιθεται υπο αμφισβητηση μονον μια ριζικη θεωρια περι ιδιωτικης γλωσσας αλλα και μια αντιληψη οτι για την ονοματοδοσια μεν "στην γλωσσα πολλα πρεπει ηδη να εχουν προετοιμαστει" και οτι τουτο θα μπορουσε να ειναι η διυποκειμενικη γλωσσα, οπου ομως τωρα στο πλαισιο της θα μπορουσαν να διαμειφθουν και ιδιωτικες διαφοροποιησεις αισθησεων. Το ερωτημα τωρα ειναι: υφισταται καν σε μια τετοια ονομασια της ιδιωτικης γλωσσας η δυνατοτητα να δοθει στο σημειο μια σημασια; Εαν οχι, η δυνατοτητα μιας ιδιωτικης γλωσσας εχει αντικρουστει. Να δοθει σημασια σ' ενα σημειο, τουτο θα πει - εαν κανεις αυτην την λεξη την κατανοησει μ' ενα ευρυ νοημα - το σημειο να οριστει. Η ερωτηση λοιπον παει στο εξης: μπορει κανεις να ορισει τα ονοματα μιας ιδιωτικης γλωσσας; Εαν οχι, τοτε αυτη δεν υπαρχει καν.

Το πρωτο βημα του Wittgenstein ειναι: "Κατα πρωτον θελω να παρατηρησω οτι ενας ορισμος του σημειου δεν διατυπωνεται." Δεν πιστευω οτι εδω ο Wittgenstein εννοει πως ενας ορισμος δεν διατυπωνεται φωναχτα, καθως τοτε δεν θα ηταν πλεον ιδιωτικη γλωσσα. Πολυ περισσοτερο πρεπει να εννοειται πως ενας ρηματικος ορισμος, ενας ορισμος του σημειου μεσω αλλων λεξεων, αποκλειεται, και μαλιστα επειδη προκειται για ενα πρωτογενες κατηγορημα. Ως προς αυτο δεν μπορει να υπαρχει διαφορα αναμεσα στον Wittgenstein και στον αντιπαλο. Συνηθως διακρινουμε ρηματικους ορισμους και δεικτικους ορισμους. Εαν λοιπον για το σημειο "Ε" δεν ειναι δυνατος κανενας ρηματικος ορισμος, φαινεται πως τιθεται ιδιαιτερα θεμα ενος δεικτικου ορισμου. Και γι' αυτο στην επομενη φραση ο Wittgenstein βαζει τον αντιπαλο να πει: "ομως μπορω να τον δωσω στον εαυτο μου ως ενα ειδος δεικτικου ορισμου!"

Ο Wittgenstein, προς την αρχη του PhU, ειχε υποβαλλει σε κριτικη την παρασταση των δεικτικων ορισμων (§§ 27-35), και ο A. Kenny, στην ερμηνεια του του επιχειρηματος περι ιδιωτικης γλωσσας, ειναι της γνωμης πως ο Wittgenstein, ηδη μ' αυτην την κριτικη, αφηρεσε απο την θεωρια της ιδιωτικης γλωσσας το εδαφος. ["Verification Principle and the Private Language Argument", σ. 205.] Θα δουμε οτι αυτο κατα βαση ειναι σωστο, ομως εδω πρεπει να ειμαστε πολυ προσεκτικοι. Διοτι, πρωτον, η κριτικη εκεινη - κι αυτο ισχυει ολως ιδιαιτερως για το παραλληλο κομματι στην αρχη του Blue Book - ευκολα μπορει να [105] παρανοηθει. "Ο δεικτικος ορισμος διευκρινιζει την χρηση - την σημασια - της λεξης οταν ειναι ηδη καθαρο ποιον ρολο καν η λεξη εχει να παιξει στην γλωσσα. Οταν γνωριζω λοιπον οτι καποιος θελει να μου εξηγησει μια λεξη χρωματος, τοτε αυτη η δεικτικη εξηγηση "Αυτο λεγεται Sepia" θα με βοηθησει στην κατανοηση της λεξης" (§ 30). Φαινεται πως εδω ο Wittgenstein θελει να πει: εαν δεν γνωριζω ηδη οτι με το "Sepia" εννοειται μια λεξη χρωματος, δεν μπορω να γνωριζω οτι αυτος που δειχνει προς κατι και λεει επιπλεον: "Αυτο λεγεται 'Sepia'" δεν εννοει καποιαν αλλη αποψη του αντικειμενου, π.χ. την μορφη του. Το οτι αυτο θα μπορουσε να ειναι που εννοει ο Wittgenstein στην § 258, φαινομενικα θα μπορουσε να ταιριαζει καλα με το πλαισιο της υποδειξης της § 257 οτι, για να κατανοηθει μια ονομασια, "στην γλωσσα πολλα πρεπει ηδη να εχουν προετοιμαστει". Ομως, πρωτον, εναντιον αυτου του επιχειρηματος εχει ορθα διατυπωθει η ενσταση οτι το εαν με "Sepia" ακριβως εννοειται το χρωμα, το σημειωνει κανεις οταν δειχνεται σε περισσοτερα αντικειμενα που εχουν ολα το ιδιο χρωμα αλλα διαφερουν στις αλλες αποψεις τους. Δηλαδη δεν χρειαζεται να πουν σε καποιον οτι προκειται για λεξη χρωματος. Εαν λοιπον αυτο ειναι το νοημα της κριτικης του Wittgenstein στους δεικτικους ορισμους, θα ηταν ολοτελα αναξιοπιστη. Ομως προπαντων: απο το περαιτερω κειμενο της § 258 φαινεται καθαρα οτι εδω ο Wittgenstein διολου δεν στηριζεται σε μια γενικη απορριψη των δεικτικων ορισμων. Διοτι στην δηλωση του αντιπαλου που εγινε μολις, οτι μπορει να εμπεδωσει την σημασια του σημειου "Ε" μ' εναν δεικτικο ορισμο, ο Wittgenstein απαντα: "Πως; μπορω να δειξω την αισθηση; οχι με την συνηθισμενη εννοια." Αυτη η απαντηση προϋποθετει οτι εκει που μπορουμε να δειξουμε με την συνηθισμενη εννοια, ειναι δυνατος ο δεικτικος ορισμος.

Οταν μπορουμε να δειξουμε κατι με την συνηθισμενη εννοια, μπορουμε αυτο να το σημανουμε με "τουτο". Κι ετσι μοιαζει να μπορουμε να ορισουμε π.χ. τετοιες λεξεις οπως "κοκκινο" η "σκαθαρι": "Τουτο ειναι κοκκινο", "Τουτο ειναι σκαθαρι". Εδω λοιπον κατι τακτοποιειται ως "τουτο", το οποιο κατοπιν χαρακτηριζεται, ταξινομειται απο το κατηγορημα που ακολουθει, κι οταν κανεις αυτο το επαναλαμβανει μ' ενα κατηγορημα πολλες φορες, αναγνωριζει πως μεσω αυτου του κατηγορηματος αντικειμενα χαρακτηριζονται, ταξινομουνται, κι ετσι αναγνωριζει την σημασια του κατηγορηματος. Αντιθετως ειδαμε ηδη οτι κατα την χρηση κατηγορηματων-φ στο 1ο προσωπο δεν υπαρχει καμια αντιστοιχη χρηση της λεξης "τουτο" κι οτι εδω [106] δεν μπορει καν να γινει μια ταυτοποιηση. Οταν χρησιμοποιω τα κατηγορηματα των πονοκεφαλων μου "Α" και "Β" και λεγω "τουτο ειναι Α", "τουτο ειναι Β", τοτε με το "τουτο" δεν τακτοποιειται τιποτα για το οποιο κατοπιν, οταν παρατηρειται, μπορει να διαπιστωθει πως ειναι το Α η το Β, και για το οποιο θα επρεπε κατοπιν και να ισχυει οτι δεν ειναι το Α, το Β, αλλα το "τουτο" ακριβως στο ειναι-Α, ειναι-Β, οχι σε κατι που ειναι Α η Β.

Λοιπον ο Wittgenstein εχει ολοτελα δικιο οτι δεν μπορει να προκειται για εναν δεικτικο ορισμο "με την συνηθισμενη εννοια". Ο αντιπαλος το δεχεται κι αυτο και τωρα διευκρινιζει την θεωρηση του ως εξης: "ομως λεγω η γραφω το σημειο και συγχρονως συγκεντρωνω την προσοχη μου στην αισθηση - δειχνω τροπον τινα μεσα μου προς αυτην." Ο Wittgenstein απαντα: "ομως προς τι αυτη η ιεροτελεστια; γιατι φαινεται πως κατι τετοιο ειναι μονο!" Εαν, οπως τωρα διευκρινισε ο ανταγωνιστης του, στον λογο για μια σημανση - με η χωρις "τουτο" - εκφραζεται μονο η συγκεντρωση της προσοχης, προκειται οντως για μια κενη ιεροτελεστια: διοτι τοτε η σημανση - με η χωρις "τουτο" - δεν εχει καμια σημαινουσα λειτουργια.

Ο Wittgenstein συνεχιζει: "Αφου ενας ορισμος χρησιμευει στο να καθοριζεται η σημασια ενος σημειου." Διευκρινιστικα κανεις μπορει να συμπεριλαβει δυο παραλληλα απο το NL: "Στο ιδιωτικο μας γλωσσοπαιγνιο δωσαμε, ετσι φανηκε, σε μια αισθηση ενα ονομα - φυσικα για να χρησιμοποιησουμε το ονομα γι' αυτην την αισθηση στο μελλον. Αυτο θα πει πως ο ορισμος θα επρεπε να καθορισει για το μελλον για ποια αισθηση ειναι να χρησιμοποιειται το ονομα και για ποια οχι" (291). "Κατα την χρηση της λεξης 'σημασια' ειναι ουσιαστικο να διατηρειται η ιδια σημασια σ' ολη την διαρκεια του παιγνιου" (289). Παντως ακομη δεν ειναι καθαρο γιατι, εαν δεν μπορει με γνησιο νοημα να δειχθει - να ταυτοποιηθει κατι -, η λεξη δεν μπορει να εχει αυτην την λειτουργια να συγκρατηθει στην ιδια σημασια. Ομως ο Wittgenstein θετει προς σκεψη το οτι δεν ειναι ορατο, πως η λεξη θα αποκτησει αυτην την λειτουργια με το να συγκεντρωθει κανεις σε κατι παροντικο, τροπον τινα να βυθιστει σ' αυτο. "ομως πως ειναι οταν κανεις δινει σε μια αισθηση ονομα; Ας δεχτουμε να συνισταται στο οτι κανεις λεει ενα ονομα ενοσω εχει την αισθηση και ισως συγκεντρωνεται στην αισθηση. Και τι μ' αυτο; Ετσι αποκτα το ονομα μαγικες δυναμεις;" (NL 290).

[107] Στο PhU § 258 ο εκπροσωπος της θεωριας της ιδιωτικης γλωσσας απαντα: "... Με την συγκεντρωση της προσοχης μου ... εντυπωνω στον εαυτο μου την συνδεση του σημειου με την αισθηση." οπου ο Wittgenstein: "'Εντυπωνω στον εαυτο μου' μπορει ομως να πει μονον: αυτη η διαδικασια εχει ως αποτελεσμα οτι στο μελλον θυμαμαι την συνδεση ορθα. Μα παλι στην περιπτωση μας δεν εχω κανενα κριτηριο για την ορθοτητα. Εδω κανεις θα ετεινε να πει: ορθο ειναι αυτο που παντα θα μου φαινεται ως ορθο. Και τουτο δεν θα πει παρα μονον οτι εδω για "ορθο" δεν μπορει να γινεται λογος."

Μ' αυτο φτασαμε στο τελος της § 258, και η ορθη κατανοηση του τελευταιου παραθεματος ειναι φυσικα αποφασιστικη για να καταλαβουμε το κρισιμο σημειο του επιχειρηματος του Wittgenstein εναντιον της θεωριας της ιδιωτικης γλωσσας. Απεναντι σε παλαιοτερες ερμηνειες η κατανοηση αυτου του σημειου προηχθη ουσιαστικα απο τον Kenny, που κατεδειξε οτι η θεση εδω δεν ειναι πως δεν μπορουμε να ελεγξουμε την ορθοτητα (αληθεια) μνημονικων αποφανσεων αλλα οτι δεν μπορουμε να ελεγξουμε την ορθοτητα της συνταξης σημειου και σημασιας.

Αντικρουεται μ' αυτο η θεωρια της ιδιωτικης γλωσσας αναγκαστικα; Οπωσδηποτε τοτε μονον οταν διχως ελεγξιμοτητα δεν μπορει να υπαρχει καμια σημασια, καμια χρηση ενος σημειου με νοημα. Πως εμφανιζεται τοτε η δικαιωση της χρησης ενος σημειου στην φυσιολογικη μας γλωσσα; Με αλλες λεξεις: σε τι προσβλεπει ο Wittgenstein θετικα; Μονον οταν το ξεκαθαρισουμε, μπορουμε να καταλαβουμε τι ειναι βασικα αυτο που κατα την γνωμη του λειπει απο την γλωσσικα ιδιωτικη χρηση ενος σημειου. Ακουσαμε: "Μα παλι στην περιπτωση μας δεν εχω κανενα κριτηριο για την ορθοτητα." Τι εννοει ο Wittgenstein με κριτηριο για την ορθοτητα;

Οπως παρουσιαζει την περιπτωση ο Kenny, μοιαζει σαν να ηταν ολα ενταξει εαν στην θεση ενος απλου μνημονικου υποδειγματος της αισθησης ειχαμε ενα υποδειγμα της αντιληψης. Εαν η δυσκολια συνισταται μονον στο οτι στην περιπτωση της μνημης δεν μπορω πλεον να ελεγξω εαν το μνημονικο υποδειγμα ειναι ακομη το ορθο, η δυσκολια θα ειχε αρθει στις περιπτωσεις εκεινες οπου κανεις θα μπορουσε να εχει ενα αντιληπτικο υποδειγμα, θα ειχε π.χ. αρθει για τις λεξεις των χρωματων. Διοτι εδω, για να ελεγξουμε την ορθοτητα μια λεξης οπως "κοκκινο", παραπεμπουμε ενδεχομενως σ' ενα πραγματικο [108] υποδειγμα χρωματων - καπου σ' εναν χρωματικο καταλογο - που κανεις μπορει αμεσα να τον συγκρινει με το δεδομενο κοκκινο. κανεις μπορει συγχρονως να αντιληφθει και τα δυο.

Ομως εναντιον αυτης της ερμηνειας ηδη συνηγορει το οτι ο Wittgenstein στο παραλληλο κομματι στο NL (291) χρησιμοποιει ως παραδειγμα ακριβως την λεξη "κοκκινο" κι οτι επισης εκει δεν γινεται λογος για την μνημη. Αυτη η ερμηνεια αντικρουεται επακριβως οταν ο Wittgenstein σ' ενα προηγουμενο σημειο στο PhU βασικα εξομοιωνει την αναδρομη σ' ενα αντιληπτο υποδειγμα χρωματων σ' εναν πραγματικο πινακα με την αναδρομη σ' ενα μνημονικο υποδειγμα. "Κανεις θα μπορουσε να πει πως εδω αυτος ο πινακας αναλαμβανει τον ρολο που σε αλλες περιπτωσεις εχουν η μνημη κι ο συνειρμος (§ 53)". "Κι αν ομως κανενα τετοιο υποδειγμα δεν ανηκει στην γλωσσα, αν π.χ. το χρωμα, που μια λεξη σημαινει, το παρατηρουμε;" (§ 56). Γι' αυτην την περιπτωση ο Wittgenstein παραπεμπει στην δυσκολια που γνωριζουμε ηδη απο την § 258: "ομως τι βλεπουμε λοιπον ως κριτηριο για το οτι το θυμομαστε (το χρωμα) ορθα;" ομως τωρα το γυριζει αναποδα. Συνεχιζει: "οταν δουλευουμε μ' ενα υποδειγμα αντι με την μνημη μας, τοτε υπο ορισμενες συνθηκες λεμε οτι το υποδειγμα εχει αλλαξει το χρωμα του και αυτο το κρινουμε με την μνημη. Ομως δεν μπορουμε υπο ορισμενες συνθηκες να μιλουμε και για μια συσκοτιση (π.χ.) της μνημονικης μας εικονας; Δεν ειμαστε εκτεθειμενοι στην μνημη το ιδιο οπως σ' ενα υποδειγμα χρωματων;" Η τελευταια ερωτηση υπονοει φυσικα την αντιστροφη της: δεν ειμαστε εκτεθειμενοι σ' ενα υποδειγμα το ιδιο οπως στην μνημη;

Ομως τοτε που υφισταται το κριτηριο για την ορθοτητα, εαν ουτε καν σ' ενα υποδειγμα; Σ' αυτο απαντα ο Wittgenstein: στην εφαρμογη (§ 146). Κι εδω "εφαρμογη" δεν θα πει εφαρμογη σ' ενα εκ νεου επανερχομενο περιεχομενο αισθησης αλλα εφαρμογη σε αντικειμενα. Το κριτηριο για την ορθοτητα στην χρηση π.χ. του κατηγορηματος "κοκκινο" ειναι το οτι μπορουμε να διακρινουμε αντικειμενα που ειναι κοκκινα απο αντικειμενα που δεν ειναι κοκκινα. Οπου ενδεχομενως ενα υποδειγμα μπορει να μας ειναι χρησιμο (§ 53). Ομως - και τουτο ειναι ενα αποφασιστικο μερος στο επιχειρημα - κανενα υποδειγμα δεν περιεχει αφεαυτου ηδη μια ορισμενη οδηγια για το πως πρεπει να χρησιμοποιηθει. μπορει παντα να εφαρμοζεται ετσι η αλλιως (§ 73, 85κ.ε., 139κ.ε.). Το κριτηριο για το οτι κανεις εχει καταλαβει ορθα π.χ. τις λεξεις των χρωματων ειναι οτι καπου, οταν πρεπει να τακτοποιησει ενα [109] μπουκετο λουλουδια κατα το χρωμα, ξερει να διαχωριζει τα κοκκινα λουλουδια απο τα μπλε κ.ο.κ., και το αν εδω χρησιμοποιει εναν καταλογο χρωματων η κι ενα μνημονικο υποδειγμα ειναι ασχετο (πρβλ. § 53). Το αποφασιστικο ειναι οτι σε μια εκφραση ταξινομησης - και τα ονοματα αισθησεων και φυσικα ολα τα φ-κατηγορηματα ειναι εκφρασεις ταξινομησης - μπορουμε να εφαρμοζουμε την λεξη "ορθο" μονο στην χρηση για την ταξινομηση αντικειμενων. Οταν λοιπον ο Wittgenstein στην § 258 λεει πως, οταν η χρηση του ονοματος στηριζεται σε μια μνημονικη αισθηση, δεν εχουμε κανενα κριτηριο της ορθοτητας, δεν εννοει τοτε πως εχουμε ενα τετοιο κριτηριο οταν η χρηση στηριζεται σε μια αντιληπτη αισθηση αλλα: το κριτηριο ειναι η ορθη χρηση κατα την ταξινομηση.

Παντως απο εδω μπορει να κατανοηθει κατα ποσον σ' ενα αντιληπτο υποδειγμα μπορει κατα ενα ορισμενο νοημα να γινει παρολα αυτα λογος για "ορθο". Αφου ενα πραγματικο υποδειγμα ειναι ενα αντικειμενο που εχει αυτο κι εκεινο το χρωμα. Μπορουμε να δειξουμε προς αυτο το αντικειμενο - οχι στο σ' αυτο αντιληπτο περιεχομενο της αισθησης - και να πουμε "τουτο ειναι Sepia". Μ' αυτο επιδεικνυουμε σε μια παραδειγματικη περιπτωση την ταξινομικη, δηλαδη την διακριτικη λειτουργια που πρεπει να εχει το κατηγορημα "Sepia". Μπορουμε να πουμε: "οταν το χρησιμοποιεις ετσι οπως χρησιμοποιηθηκε σ' αυτην την περιπτωση, το χρησιμοποιεις ορθα", και τωρα βεβαια ο αλλος πρεπει να το δειξει στην χρηση, εαν καταλαβε το "οπως-ετσι" ορθα.

Πρωτα τωρα μπορουμε επισης να καταλαβουμε τι ειναι ειδικα αυτο που κατακρινει ο Wittgenstein στην αρχη του PhU στον δεικτικο ορισμο (ανω σ. 104κ.ε.). Εκει ο Wittgenstein υποθετει μια υπερβολικα στενη εννοια του δεικτικου ορισμου, συμφωνα με την οποια η σημασια μιας λεξης οριζεται δεικτικα κατα τροπον ωστε να δειχνεται προς ενα δεδομενο. Οταν κανεις στην πραξη μεσω ενος και μοναδικου τετοιου δειξιματος πολλες φορες μπορει πραγματι να εξηγησει την σημασια μιας λεξης, τοτε μονον επειδη υποτιθεται πως κανεις ηδη γνωριζει οτι π.χ. προκειται για μια λεξη χρωματος. Ομως σ' αυτο που θελει να καταληξει ο Wittgenstein ειναι οτι ειδικα κι επισης σ' αυτες τις ιδιαιτερες περιπτωσεις η σημασια κατανοειται πρωτα οταν κανεις γνωριζει πως πρεπει να γινει χρηση "της εξηγηθεισας λεξης" (§ 29). Εαν λοιπον κανεις καταλαβει ως δεικτικο ορισμο την επιδειξη της χρησης, τοτε ο Wittgenstein δεν εχει σ' εναν τετοιο ορισμο καμια αντιρρηση. Αντιθετως [110] ετσι εξηγουνται οι λεξεις, και τοτε δεν ειναι και απαραιτητο να προστεθει οτι π.χ. η λεξη "Sepia" ειναι λεξη χρωματος. Εαν παλι κανεις καταλαβει ως δεικτικο ορισμο τον υποτιθεμενο συνειρμο της λεξης μ' ενα περιεχομενο, τοτε ενας τετοιος ορισμος ειναι ενα ανυποστατο πραγμα, και ειναι αυτη η πρωτογονη παρασταση της σημειολογιας που τελικα θεμελιωνει την ιδεα της δυνατοτητας μιας ιδιωτικης γλωσσας.

Τωρα μπορουμε και να καταλαβουμε μια φραση την οποια υπερπηδησα κατα την ερμηνεια της § 257: "Πως το 'κανε αυτο: να ονομασει τον πονο;! Και ο,τι και να 'χει κανει, ποιος ο σκοπος;" Κανεις θα μπορουσε εδω να ρωτησει: τι θελει εδω η ερωτηση για εναν σκοπο, οταν βεβαια προκειται μονον για την σημασια; ομως ο Wittgenstein δεν εννοει καποιον εξωσημειολογικο σκοπο αλλα απλα την σημειολογικη λειτουργια του. Ακουσαμε ηδη: δινουμε στην αισθηση ενα ονομα "για να χρησιμοποιησουμε το ονομα γι' αυτην την αισθηση στο μελλον" (ανω σ. 106). Στο μεταξυ ομως εγινε σαφες: η σημασια ενος κατηγορηματος βρισκεται στην διακρινουσα λειτουργια του. Και ειναι αυτος ο σημειολογικος σκοπος τον οποιο εχει η χρηση ενος κατηγορηματος και ο οποιος δεν μπορει να γινει κατανοητος απο την θεωρια της ιδιωτικης γλωσσας.

Τωρα αυτη ηταν μια μακρα θεωρητικη αναπτυξη κι εσεις θα μπορουσατε να κανετε την ενσταση: "Εδω δεν ξεκινα κανεις απο τελειως ορισμενες παραδοχες για το πως συγκροτειται η σημασια μιας λεξης, παραδοχες τις οποιες ο θεωρητικος της ιδιωτικης γλωσσας ισως δεν θα αποδεχτει; Δεν πρεπει αντιστροφα να ξεκινησουμε απο το γεγονος οτι ανεξαρτητα απο εξωτερικα κριτηρια διακρινουμε, και διακρινοντας μπορουμε να σημαινουμε αισθησεις - π.χ. γευστικες αισθησεις η π.χ. τα δυο ειδη πονοκεφαλων Α και Β - και κατοπιν να δουμε ποια σημειολογια βρισκεται στην βαση αυτου του γεγονοτος;" Εχετε δικιο. Φυσικα και πρεπει να εξετασουμε τις θεσεις του Wittgenstein με παραδειγματα στα οποια η δυνατοτητα μιας ιδιωτικης γλωσσικης χρησης ειναι ιδιαιτερα προσφορη.

Ας παρουμε λοιπον ως παραδειγμα τις γευστικες αποχρωσεις, μια γευση αχλαδιου η μια γευση κρασιου! Ενας γνωστης του κρασιου ειναι καποιος που - εκτος απο την κατοπιν προστιθεμενη αξιολογηση - εχει την ικανοτητα να διακρινει με σχετικη ασφαλεια πολλες γευστικες αποχρωσεις του κρασιου. Οπου για μια και την αυτη γευση (η για μια απο τις αποψεις της) χρησιμοποιει παντα μια και την αυτη λεξη, ας πουμε "Κ1", "Κ2" κλπ. Καλος [111] γνωστης κρασιου ειναι αυτονοητα μονον αυτος που χρησιμοποιει αυτες τις λεξεις με καποια ασφαλεια οταν δοκιμαζει τα κρασια με δεμενα τα ματια, οταν δηλαδη δεν εχει ανεξαρτητα κριτηρια για την διακριση των κρασιων. Ας μεταφερθουμε τωρα στην κατασταση της ιδιωτικης γλωσσας! Χρησιμοποιω σε ορισμενες περιπτωσεις την εκφραση "Κ1", σε αλλες "Κ2" κλπ. Κατα ποσον γνωριζω οτι "Κ1" αντιπροσωπευει μια ορισμενη - και παντα την ιδια - αισθηση; Σ' αυτο ο υπερασπιστης της ιδιωτικης γλωσσας θα πει: "λοιπον θυμαμαι κλπ.", και τωρα ο Wittgenstein μπορει να αντερωτησει οπως στην § 258: "πως μπορεις να το ελεγξεις κλπ.;" ομως τωρα δεν θελουμε να θεωρητικολογησουμε αλλα να επιχειρηματολογησουμε με την εννοια της ιδιωτικης γλωσσας μονον τοσο οσο τουτο ειναι ευλογο μεσα απο ενα πραγματικο πλαισιο οπως αυτο του γνωστη του κρασιου. Κι ο γνωστης του κρασιου, στην ερωτηση πως γνωριζει λοιπον οτι "Κ1" αντιπροσωπευει κατι ορισμενο, φυσικα δεν θα επικαλεστει την αξιοπιστη μνημη του απο γευσεις, καθως θα κινουνταν σε κυκλο, αλλα το οτι μεσω της γευσης του, και τουτο θα πει μεσω της χρησης του των κατηγορηματων "Κ1", "Κ2" κλπ. μπορει να διακρινει διαφορετικα ειδη κρασιων - που υφιστανται ως διαφορετικα ειδη κρασιων με κριτηρια ανεξαρτητα απο την γευση -, και μονον ετσι καταδεικνυεται η γευστικη του μνημη ως αξιοπιστη. Ος κριτηριο λοιπον για το οτι μια λεξη γευσης αντιπροσωπευει μια ορισμενη γευση, θεωρουμε παντα δε fαcτο την ικανοτητα να μπορουμε να διακρινουμε μεσω των αντικειμενων της (στην περιπτωση μας κρασιων), η διαφορετικοτητα των οποιων ειναι καθορισμενη και ανεξαρτητα. Απο την φορα που αυτη η ικανοτητα θα καταδειχθει, θα μπορουμε πλεον να χρησιμοποιουμε την λεξη διχως να προσεχουμε τα εξωτερικα κριτηρια - και φυσικα σ' αυτην την δυνατοτητα εγκειται η σχετικοτητα αυτης της ικανοτητας -, ομως τωρα η σημασια της λεξης εχει καθοριστει μ' αυτα τα εξωτερικα κριτηρια και δεν καθοριζεται με κανενα αλλο κριτηριο. Φυσικα απο την ανταποκριση του "Κ1" προς ενα εξωτερικο κριτηριο Κο δεν συναγεται οτι καπου το "Κ1" τωρα θα γινοταν συνωνυμο με το "Κο". Αφου σ' αυτην την περιπτωση "Κ1" δεν θα ηταν πλεον ονομα αισθησης. Αλλα: "Κ1" ειναι μια λεξη που χρησιμοποιουμε οταν διακρινουμε κρασια γευομενοι, και οταν αναρωτιομαστε ποια ειναι η ορισμενη γευση, με την οποια συνοδευεται η χρηση του "Κ1", τοτε ειναι αυτη με την οποια κατα την γευση αναγνωριζονται εκεινα ακριβως τα κρασια που παραγονται αυτα κι απ' αυτα τα σταφυλια κατ' αυτον κι αυτον τον τροπο (Κο).

[112] Ετσι φτανουμε στο αποτελεσμα οτι κι εκει οπου κανεις θα πιστευε πως υπαρχει μια αυστηρα ιδιωτικη - μη κοινωνισιμη στους αλλους - χρηση λεξεων των αισθησεων, αυτη η χρηση, καθοσον εχει την αξιωση για σαφηνεια (και διαφορετικα δεν μπορουμε να μιλαμε για σημασια), στην πραγματικοτητα σχετιζεται με παρατηρησιμα κριτηρια. Κι αυτο θα πει: εαν κανεις κοιταξει προσεκτικοτερα πως παγιωνει την σημασια μιας τετοιας λεξης για τον εαυτο του, διαπιστωνει οτι αυτο συμβαινει ακριβως με τον τροπο με τον οποιο κανεις θα μπορουσε να εξηγησει την σημασια σ' εναν αλλον: αυτη κι αυτη η γευση ειναι η γευση αυτων κι αυτων των σταφυλιων. Και δεν ειναι διολου νοητο, πως κανεις θα μπορουσε να καθηλωσει την σημασια αλλιως.

Ολα τα "F" κατηγορηματα, για τα οποια εδω προκειται, καθως ειναι ακριβως κατηγορηματα, και τουτο θα πει εκφρασεις ταξινομησης, μπορουν να εξηγηθουν μονον με την βοηθεια προτασεων της μορφης "χ ειναι F", με συσχετιση προς παρατηρησιμες ιδιοτητες Κ του χ. Τωρα, οσον αφορα αυτα τα κατηγορηματα, προκειται ειτε για κατηγορηματα αντιληψης οπως αυτα της γευσης που συζητηθηκαν μολις (η επισης αυτα των χρωματων), ειτε ομως για φ-κατηγορηματα που δεν αντιπροσωπευουν αντιληπτικες ιδιοτητες υλικων αντικειμενων αλλα αισθησεις η αλλες συνειδησιακες καταστασεις προσωπων. Στην § 270 ο Wittgenstein διεξαγει εναν συλλογισμο σχετικα με σωματικες αισθησεις, οπως ειναι τα δυο ειδη πονοκεφαλου μου Α και Β, που ειναι τελειως αναλογος προς εκεινον που εκανα μολις για τις γευστικες αισθησεις. Εδω επισης φαινεται λογικο να χρησιμοποιηθει μια λεξη αισθησης ανεξαρτητα απο παρατηρησιμα κριτηρια, ομως εδω επισης το νοημα αυτης της χρησης δεν ειναι μια συνδεση μ' ενα περιεχομενο αισθησης αλλα ενας χαρακτηρισμος - αυτην την φορα του ιδιου του προσωπου -, κι εδω επισης το κριτηριο για το οτι προκειται για μια ορισμενη αισθηση βρισκεται στο οτι υφισταται μια συσχετιση με παρατηρησιμα κριτηρια - αυτην την φορα με στην σωματικη κατασταση η στην συμπεριφορα του προσωπου -.

Ολα τα ονοματα απο αισθησεις - και περαν αυτου ολα τα φ-κατηγορηματα - ειναι εκφρασεις ταξινομησης. Μ' αυτες γινεται ταξινομηση, διακριση, αναγνωριση. Το λαθος του θεωρητικου της ιδιωτικης γλωσσας ηταν οτι θεωρησε αυτες τις εκφρασεις σαν απλα ονοματα κι εδω ακομη υπεθεσε μιαν αστηρικτη συλληψη ονοματοδοσιας, με την οποια εγινε αδυνατο να καταλαβει την περαιτερω χρηση τους, ειτε παλι [113] αναγνωρισε την διακριτικη τους λειτουργια, ομως τοτε επρεπε να δεχτει πως αυτο που ταξινομειται, χαρακτηριζεται, αναγνωριζεται ειναι οι αισθησεις, αντι να δει το οτι αισθανομενοι - και μαζι συνδεοντας λεξεις αισθησεων - χαρακτηριζουμε τα αντικειμενα, ειτε ειναι αντικειμενα που αντιλαμβανομαστε αισθανομενοι, ειτε το ιδιο μας το αισθανομενο προσωπο. Το θεμελιακο λαθος της θεωριας της ιδιωτικης γλωσσας ηταν λοιπον οτι υποστασιοποιησε τις φ-καταστασεις και τις εκανε δικα, εσωτερικα παρατηρησιμα αντικειμενα. Αυτο το λαθος δεν ειναι καταρχην σημειολογικο αλλα η λανθασμενη οντολογικη - επιστημολογικη θεμελιακη αποδοχη η οποια βεβαια κατοπιν, απο την στιγμη που ειχε να αρθρωθει σημειολογικα, επετρεψε μονον μια θεωρια της ιδιωτικης γλωσσας. Στην κατηγορια "Και οντως παλι και παλι καταληγεις στο αποτελεσμα πως η αισθηση καθαυτη ειναι ενα τιποτα" ο Wittgenstein απαντα: "Οχι βεβαια. Δεν ειναι ενα κατι, ομως ουτε κι ενα τιποτα!" (PhU § 304).

[...]

6ο Μαθημα

[118] Καταρχην πρεπει να αντιμετωπισουμε το ακολουθο προβλημα: Εαν δουμε προσεκτικοτερα, δειχνεται πως εκεινες οι προτασεις που ισχυουν ως κριτηρια για την αληθεια των προτασεων περι αντιληπτων αντικειμενων ειναι ενα ειδος φ-προτασεων. Διοτι βεβαια ειναι 'υποκειμενικες' προτασεις στις οποιες λεγεται για ενα προσωπο οτι βλεπει, αισθανεται κλπ. κατι. Ετσι προκυπτει η περιεργη κατασταση οτι στις προτασεις περι αντιληπτων αντικειμενων ισχυουν ως κριτηρια φ-προτασεις και στις φ-προτασεις, ακριβως αντιστροφα, ισχυουν ως κριτηρια προτασεις περι αντιληπτων αντικειμενων. Απ' αυτο κανεις θα μπορουσε να νομιζει πως εδω θα 'πρεπε να προκυπτει ενας κυκλος.

Το οτι και παλι δεν ειναι αυτη η περιπτωση, προκυπτει απο εναν σημαντικο συλλογισμο που διεξηγαγε ο Wittgenstein στα Zettel (Ζ) §§ 410 κ.ε. Εκει ο Wittgenstein δειχνει οτι στις προτασεις περι [119] αντιληπτων αντικειμενων η κατανοηση της απλης προτασης αναγκαστικα προηγειται απο την κατανοηση της υποκειμενικα τροποποιημενης προτασης. "Γιατι το παιδι δεν μαθαινει πρωτα κατευθειαν το γλωσσοπαιγνιο 'Αυτο μου φαινεται κοκκινο';" (§ 422). Απαντηση: διοτι το νοημα αυτης της προτασης προϋποθετει οτι κανεις ηδη γνωριζει τι εννοειται με "κοκκινο", και τουτο μπορει να εξηγηθει μονο με την βοηθεια μιας προτασης "[αυτο] ειναι κοκκινο" (§ 420). "Σκεψου ενα παιδι να ηταν τελειως ιδιαιτερα εξυπνο, τοσο εξυπνο που κανεις να μπορει να του μεταδωσει κατευθειαν το αμφισβητησιμο της υπαρξης ολων των πραγματων. Μαθαινει λοιπον εξαρχης 'Αυτο πιθανον ειναι καρεκλα'. Και τωρα πως μαθαινει την ερωτηση 'Αυτο ειναι επισης πραγματικα καρεκλα;" (§ 411). Εαν σ' ενα παιδι θελησουμε να μεταδωσουμε πρωτα την προταση "Αυτο ειναι πιθανον Φ", τοτε η λεξη "πιθανον" θα ηταν μια κενη προσθηκη, και για το παιδι "Αυτο ειναι πιθανον Φ" θα ειχε το νοημα που εχει για μας η προταση "Αυτο ειναι Φ". "Αυτο ειναι πιθανον Φ" μπορει να μαθευτει πρωτα ενιαια με "Αυτο ειναι πραγματικα Φ", και μαλιστα σε σχεση με την εμπειρια της απογοητευσης (§ 415), κι αυτη η εμπειρια προϋποθετει οτι η αντιστοιχη, ατροποποιητη ακομα εκφραση εχει ηδη κατανοηθει. "Η κοκκινη οπτικη αισθηση ειναι μια νεα εννοια" (§ 423), δηλ. μια εννοια που μπορει να αποκτηθει πρωτα οταν το παιδι εχει ηδη αυτην του κοκκινου. "Το γλωσσοπαιγνιο που του μεταδιδουμε τοτε ειναι: 'μου φαινεται...', 'σου φαινεται...' Στο πρωτο γλωσσοπαιγνιο δεν εμφανιζεται ενα προσωπο ως αντιλαμβανομενο υποκειμενο." (§ 424). "Δινεις στο γλωσσοπαιγνιο μια νεα κλειδωση" (§ 425).

Ο συλλογισμος αυτος υπονοει μια ριζικη αντιστροφη ολης της γνωσιοθεωριας των νεωτερων χρονων η οποια, επειδη αφησε την σημειολογικη προβληματικη στο περιθωριο, εννοησε την γνωση των αντικειμενων ετσι ωστε να δει την συνολη γνωσιακη διαδικασια να αφορμαται απο αισθητηριακες αισθησεις - ιδωμενο γλωσσικα: απο προτασεις οπως "μου φαινεται..." -. Πρωτα οταν το γλωσσοπαιγνιο αποκτησει την 'νεα κλειδωση' των υποκειμενικων προτασεων, οι καταρχην ατροποποιητες προτασεις αποκτουν ενα ειδικα 'αντικειμενικο' νοημα το οποιο εκφραζεται στο οτι καθε απλη προταση "π" περι αντιληπτων αντικειμενων ειναι ισοδυναμη με "πραγματικα π". Μ' αυτο στο "π" τωρα ειναι ενδομημενο το κοντραστ προς το "(μου) φαινεται οτι π", και σ' αυτην την βαθμιδα πρωτα ανηκει στην 'γραμματικη' των προτασεων περι αντιληπτων αντικειμενων η κριτηριακη σχεση μ' αυτες τις υποκειμενικες προτασεις, η θεμελιωσιμοτητα τους απ' αυτες.

[135]

[...]

Μ' αυτα κλεινω την ερμηνεια της θεωριας του Wittgenstein της αμεσης επιστημικης αυτοσυνειδησης. Ας ξεκαθαρισουμε τι αποκτησαμε και τι λειπει ακομα. Αυτο που αποκτησαμε ειναι μια γενικη θεωρια των φ-κατηγορηματων, η οποια καταδειχθηκε στην ιδιαιτερη περιπτωση των αισθησεων, ειδικα του πονου. Μ' αυτο αποκτηθηκε μονον ενα γενικο πλαισιο για την κατανοηση των κανονων χρησης των υπολοιπων φ-κατηγορηματων. Αυτα που προεκυψαν για τον πονο δεν μπορουμε να τα μεταφερουμε κατευθειαν σε αλλες φ-καταστασεις οπως π.χ. προθεσεις, γνωμες κι ενεργειες. Μια προθεση δεν εχει, οπως μια αισθηση, 'φυσικη εκφραση' στην οποια θα μπορουσε αμεσα να προσδεθει ο κανονας χρησης του φ-κατηγορηματος. Και παλι ισχυει και για προθεσεις και για ολα μαλιστα τα φ-κατηγορηματα οτι οι καταστασεις που αντιπροσωπευουν δειχνονται στην συμπεριφορα. Ξεκαθαριστηκε οτι για λογους αρχης ολα τα φ-κατηγορηματα εχουν ενιαια σημασια στο 1ο και 3ο προσωπο. Κι απο τις δυο προοπτικες εκμανθανονται σε αναφορα προς τροπους συμπεριφορας, δηλαδη ετσι ωστε οι τροποι συμπεριφορας απο την προοπτικη του παρατηρητη ισχυουν ως κριτηρια για τον καταλογισμο του κατηγορηματος ενω, απο την προοπτικη του λεγοντος "εγω", η χρηση της "εγω φ"-προτασης ειναι καθαυτη τροποποιηση αυτων των τροπων συμπεριφορας. Πως ομως αυτο παρουσιαζεται στις διαφορες ταξεις των φ-κατηγορηματων, τουτο ειναι μια υποθεση που μεχρι σημερα δεν αναληφθηκε καθολου.

Δικη μου Περιληψη

Ποιο ειναι το προβλημα για το οποιο μιλα ο Wittgenstein εδω;...Ποιο ειναι το ζητουμενο για τον Wittgenstein; Ποιος, ο "σκοπος της φιλοσοφιας"; "Να δειξει στη μυγα την εξοδο απο το μυγογιαλι":

η υπερβαση του μονισμου.

Εννοειται μια αντιληψη των προτασεων-"εγω φ" και -"...Η αντιληψη του κοινου φιλοσοφικου νου για τις φ-καταστασεις ("συνειδησιακες, εσωτερικες καταστασεις"): Τις γνωριζω μονο απο τον εαυτο μου στην βαση μιας εσωτερικης αντιληψης. Το οτι αλλοι εχουν τετοιες καταστασεις, το συμπεραινω κατ' αναλογια. (Ρεαλισμος). W: Τουτο ειναι πιστη, μη επιβεβαιωσιμο και μη αμφισβητησιμο, αρα ανοητο.

Η συνεπεια αυτων των σκεπτικων ενστασεων ειναι ο μονισμος, συμφωνα με τον...Συνεπεια, ο μονισμος: "Μονον εγω εχω εσωτερικες καταστασεις".

Οταν λοιπον για τον Wittgenstein ο σκοπος ειναι να βγει εξω απο...Ο συνεπης μονισμος ομως δεν γνωριζει καν ενα "εγω" - τοτε θα γνωριζε και το "αυτος", αρα δεν θα ηταν συνεπης μονισμος.

Η εξοδος απο το μυγογιαλι ειναι εξοδος προς την δυνατοτητα να λεω "εγω" (και μαζι: Εσυ, Αυτος). Υπερβαση του μονισμου θα πει λοιπον: Να καταδειχθει οτι 1ο και 3ο προσωπο, "εγω" και "αυτος", ως προς τα φ-κατηγορηματα ειναι ενα και το αυτο, δηλαδη δεν χωριζονται, δηλαδη δεν μπορω ποτε να λεω "εγω" (και μονον "εγω"), δηλαδη: Μια ιδιωτικη γλωσσα ειναι αδυνατη.

Το πως θελει ο Wittgenstein να κατανοηθει ο λογος του περι ιδιωτικης...Ιδιωτικη γλωσσα: οχι ο μονολογος, οχι κωδικας που θα μπορουσε να μεταφραστει στην γλωσσα μας, αλλα λεξεις που αναφερονται σε κατι "για το οποιο μονον ο ομιλων μπορει να γνωριζει", κι ενας αλλος δεν μπορει να τις καταλαβει. Ρεαλισμος και μονισμος προϋποθετουν μια τετοια ιδιωτικη γλωσσα.

Κανεις μπορει να δει ευκολα οτι η κοινη προϋποθεση ρεαλισμου και μονισμου...Γιατι το θεμα τιθεται ως γλωσσικο; Διοτι ειμαστε στην γλωσσα απο παντα. Ακομα και οταν λεμε: "το αφατο", π.χ. θελοντας να περιγραψουμε αισθησεις.

Στο θεμα λοιπον της ιδιωτικης γλωσσας τιθεται στην οπτικη του πως αναφερεται η πραγματικη μας γλωσσα σε αισθησεις. Πρωτο βημα: Η αναπτυξη της θεσης του αντιπαλου για μια διπλη σημειολογια της γλωσσας, που εχει αφενος διυποκειμενικη σημσσια, αφετερου ιδιωτικη. Δευτερο βημα: Το ιδιωτικο σημασιακο στοιχειο ειναι ανυποστατο.

Η ερωτηση "Πως αναφερονται οι λεξεις σε αισθησεις;" παραδοσιακα απανταται ξεκινωντας απο την αισθηση, π.χ.: "Πως αναφερεται ο πονος που αισθανομαι στην λεξη 'πονος';".

Αυτη η ερωτηση κινειται σε φαυλο κυκλο: εχει ηδη ονομασει αυτο που δηθεν ρωτα. Αν ηταν αληθινη ερωτηση, θα επρεπε να εχει την μορφη: "Πως αναφερεται (κι εδω να ακολουθουσε μια εκφραση σε ιδιωτικη γλωσσα που να αποδιδει την, ακομα ακατανομαστη, αισθηση του πονου) στην λεξη 'πονος';"

Ομως αυτο ειναι ατοπο: ξεκινωντας απο την υποτιθεμενη ιδιωτικη αισθηση, δεν μπορω ποτε να την επερωτησω, δηλαδη να την πλησιασω γλωσσικα!

Ξεκινωντας απο την αισθηση του πονου, η συνεπεια μπορει να ειναι μονο η μονιστικη θεση πως μονον εγω αισθανομαι πονο - οπου ανηκει η "ναρκισσιστικη" σταση του πονου μου ως κριτηριου για τον πονο του αλλου, ακομα και χωρις το "μου": Η αισθηση μου του πονου ειναι το "φυσικο", ετσι αισθανονται ολοι κλπ.]

Η ερωτηση "Πως αναφερονται οι λεξεις σε αισθησεις;", στον Wittgenstein δεν τιθεται με σημειο αναφορας τις αισθησεις αλλα ειναι εξαρχης εμπεδομενη στην συνηθισμενη χρηση της γλωσσας: Δεν ζηταει να εξηγησει το "αναφερεται", λες και δεν το ξεραμε, λες και δεν κινουμασταν απο παντα μεσα σ' αυτες τις αναφορες, αλλα ζηταει μονον να το περιγραψει, αυτο που ειναι ηδη εδω. Γι' αυτο και η ερωτηση "Πως αναφερονται οι λεξεις σε αισθησεις;" ειναι ιδια μ' αυτην: "Πως γνωριζει κανεις την σημασια (τωρα = χρηση!) ονοματων απο αισθησεις;" Που και παλι δεν ζητειται εξηγηση, αλλα η περιγραφη: Πως μαθαινω την χρηση της λεξης "πονος"; Πως μαθαινω σε καποιον την χρηση της λεξης "πονος"; Τοτε η λεξη "πονος" δεν ειναι παρα μια νεα συμπεριφορα πονου. Δεν "σημαινει" τιποτα. Αντικαθιστα την "φυσικη εκφραση της αισθησης", που για τον πονο π.χ. ειναι η κραυγη. Η "φυσικη εκφραση" ειναι για την εκμαθηση της λεξης το "κριτηριο".

"Πονος" ειναι λοιπον το ιδιο με "συμπεριφορα" του πονου; Ειναι ο Wittgenstein συμπεριφοριστης; Οχι. Ο πονος "δεν ειναι κατι, ομως δεν ειναι και τιποτα". Και για ο,τι κανεις δεν μπορει να μιλησει, πρεπει να σωπαινει, και να σωπαινει αληθινα: ακομα και η προηγουμενη φραση για τον πονο λεει παρα πολλα. [20]

{[100]-[103]: Επαναληψη με το παραδειγμα της αισθησης των χρωματων.}

Εαν κανεις θελει να προβαλλει την δυνατοτητα μιας καθαρης ιδιωτικης γλωσσας,...Το αδυνατο της ιδιωτικης γλωσσας.

Αν υπηρχε ιδιωτικη γλωσσα, δεν θα χρειαζοταν η "φυσικη εκφραση" π.χ. του πονου, δεν θα ηταν απαραιτητο να μαθει κανεις, δηλαδη στην βαση αυτου του κριτηριου, την λεξη "πονος", θα μπορουσε και να βρει ενα ολοτελα μα ολοτελα δικο του ονομα. Τοτε βεβαια θα ηταν ανικανος να το κανει κατανοητο - που θα πει, θα ηταν ανικανος να το κατανοησει ο ιδιος. [ο,τι δεν καταλαβαινω, δεν μπορει και να το καταλαβει κανεις. Ο,τι καταλαβαινω, ειναι κατανοητο για ολους. Η φραση "Το καταλαβαινω αλλα δεν μπορω να το πω" ειναι ανοητη.]

Το αποφασιστικο: Η δυνατοτητα της ιδιωτικης γλωσσας στεκει και πεφτει με την δυνατοτητα, ενα τετοιο ονομα να μπορει να οριστει.

Και γιατι οχι; Οπου καταρχην παιρνουμε την απαντηση: "Οταν...Μπορει κανεις να ορισει τα ονοματα μιας ιδιωτικης γλωσσας;

Πρωτο βημα: Ενας τετοιος ορισμος δεν διατυπωνεται, διοτι αυτο θα σημαινε την χρηση αλλων λεξεων. Μενει η δυνατοτητα του δεικτικου ορισμου. [33]

Ο δεικτικος ορισμος ειναι δυνατος μονον οταν "πολλα στην γλωσσα εχουν προετοιμαστει". Ιδιαιτερα τα φ-κατηγορηματα δεν μπορω να τα αποδωσω με το δεικτικο "τουτο ειναι...". Λειπει το κριτηριο για την ορθοτητα της συνταξης σημειου (φ) και σημασιας. [39]

Ομως τοτε που υφισταται το κριτηριο για την ορθοτητα, εαν ουτε...Η θεωρια της ιδιωτικης γλωσσας πεφτει με την απουσια του κριτηριου. Ομως το τελικο κριτηριο δεν ειναι, π.χ. για τα χρωματα, ενα υποδειγμα, ενα μοντελο, αλλα η ορθη χρηση στην εφαρμογη.

Ολα τα ονοματα απο αισθησεις - και περαν αυτου ολα τα φ-κατηγορηματα...>>

... απλα ονοματα ("συναισθημα")

... αδυνατο να καταλαβει την περαιτερω χρηση τους ( "μεταβιβαση").

... υποστασιοποιησε τις φ-καταστασεις...

Εναντιον αυτης της υποστασιοποιησης ο Wittgenstein: "Δεν ειναι ενα κατι, ομως ουτε κι ενα τιποτα!"