Η πολις των αρχαιων και η σημερινη κατοικηση του ανθρωπου επανω στη γη

Στη διαφανεια προβαλλεται μια κατασκευη απο ακρυλικο, αλουμινιο και ξυλο, εργο του ζωγραφου Γιωργου Μοκαλη, με τον τιτλο "Θεα". Μας αντικριζει και μιλα τη δικη της αφωνη γλωσσα. Θα συνοδευει οσα εμφωνα ακολουθησουν.

Κυριες και κυριοι, οι δρομοι μας, αυτοι που ο καθενας μας πηρε απο κει που ξεκινησε, σημερα το βραδυ μας εφεραν και μας συγκεντρωσαν σ' αυτον το χωρο. O καθενας μας περασε απο γειτονιες και πλατειες, απο δρομακια και λεωφορους, περασε περπατωντας, με το αυτοκινητο, με το λεωφορειο, με το μετρο. Διαδρομες που τις εχουμε ξανακανει πηγαινοντας σε μια αλλη συναντηση, φευγοντας απο μια αλλη συναντηση, διαδρομες που μας καλεσαν και μας απετρεψαν, που ανταποκριθηκαμε και αποφυγαμε, που μας σημαδεψαν και μειναν αδιαφορες, διαδρομες που ανοιξαν δρομους και που κατεληξαν σε αδιεξοδα.

Οι δρομοι που περασαμε σημερα ερχομενοι κατα δω ειναι γεματοι απο τετοια σημαδια. Δοκιμαστε να τα φερετε για λιγο και παλι στο νου σας.

Ολα αυτα δεν χαθηκαν. Τιποτα δεν χαθηκε. Ειναι εδω, ειναι αναμεσα μας, ειναι συγκεντρωμενα στον αερα αυτου του χωρου και αυτης της συναντησης.

Υπαρχει ενα ονομα που θα μπορουσε να εκφραζει αυτην, την συναντηση μας και συναμα συναντηση ολων των συναντησεων, να τη συλ-λεγει στη λεξη του. Το ονομα θα ηταν "πολη".

Τοτε η πολη θα κρατουσε στο ονομα της περισυλλεγμενα τα παντα και θα απεδιδε στον καθενα αυτο που του ανηκει. Η πολη θα ηταν ενα ονομα για τη συναντηση ολων των συναντησεων, οχι κατι αφηρημενο και γενικο αλλα κατι που θα πραγματωνονταν καθε ωρα και καθε στιγμη, παντα διαφορετικο και παντα το ιδιο, στην καθε συναντηση. Παραδειγματος χαριν, εδω και τωρα.

Επιχειρησα μια εισαγωγη στην πολη, η οποια μπορει να εχει καποια αληθεια και στην οποια θα επανελθουμε. Ομως εχει και πραγματικοτητα; Ειναι η σημερινη μας συναντηση, ειναι η πολη που θα πραγματωνονταν σ' αυτην τη συναντηση πραγματικη;

Βρισκομαστε εδω, σας μιλω, με ακουτε. Τι μιλημα ειναι αυτο, τι ακουσμα; Ας το δουμε προσεκτικοτερα.

Βασικα δεν μιλω σ' εσας. Μιλω στο μικροφωνο που εχω μπροστα μου. Εστιαζομαι σε κατι που βρισκεται μερικα εκατοστα μονο μακρια απ' το στομα μου. Γι' αυτο και η ενταση της φωνης μου ειναι χαμηλη. Η ανασα μου δεν σας φτανει. Κι επειδη μιλω σ' ενα μηχανημα, ο τονος της φωνης μου ειναι περιεργος και το σωμα μου παρακολουθει τα λεγομενα μου με εναν τροπο σπαστικο, εστω κι αν τον εχουμε συνηθισει και δεν μας κανει εντυπωση. Κι αυτο μπορουμε ευκολα να το διαπιστωσουμε καθε φορα που μεσολαβει ενα μικροφωνο αναμεσα σ' αυτον που ειναι μπροστα του και σ' αυτους που βρισκονται πισω του.

Για να συνειδητοποιησουμε καλυτερα τι μας συμβαινει, θα σας δειξω μια φωτογραφια απο την εποχη που δεν υπηρχαν μικροφωνα:

Ειναι ο Lenin που μιλα απο μια εξεδρα. Προσεξτε πως ολος, καθε ινα του σωματος του απλωνεται ν' αγκαλιασει το πληθος που τον ακουει. Τα χερια του που ακουμπουν στο διαζωμα δεν τον στηριζουν αλλα τον σηκωνουν και τον φερνουν εξω στο συγκεντρωμενο πληθος.

Το βλεμμα του δεν πλανιεται πανω απο τον κοσμο αλλα μοιαζει σχεδον να καρφωνει τον καθενα ξεχωριστα. Και σκεφτομαι πως αυτα που σας λεω, αν τα ελεγα απο μια εξεδρα, διχως μικροφωνο, με κακη ακουστικη η ενδεχομενως και σ' εναν υπαιθριο χωρο, και μαλιστα διαβαζοντας απο τα χαρτια μου, θ' ακουγονταν το λιγοτερο γελοια.

Μιλω, αν αυτο λεγεται ομιλια, σε πολλους μ' εναν τροπο που θα ταιριαζε σε λιγους, μεσα απο ενα μηχανημα που δεν ταιριαζει σε κανενα μας κι ο θεος να βαλει το χερι του - αν ολα αυτα δεν ερχονται ηδη απο το χερι ενος θεου.

Κατι αντιστοιχο συμβαινει και με το ακουσμα σας. Η φωνη μου, οχι η φωνη μου, το ηχητικο κυμα που την αναπαραγει, με "υψηλη πιστοτητα" βεβαια, δεν ερχεται απο μενα αλλα απο τα μεγαφωνα που ειναι κατεσπαρμενα στο χωρο. Δεν εχει σημασια που καθεστε. Ακουτε τη φωνη μου, οχι τη φωνη μου, ξεγελιεμαι κι εγω συνεχως, ακουτε αυτην τη μεταλλικη αναπαρασταση της στην ιδια σχεδον ενταση οπου κι αν καθεστε. Κι αν ημουν πιο σημαντικο προσωπο, θα βλεπατε και το ειδωλο μου σε γιγαντοοθονη, εσεις που καθεστε πισω το ιδιο καλα μ' εσας που καθεστε μπροστα.

Σ' αυτον το χωρο δεν υπαρχει κοντα και μακρια. Δεν ξερω αν μπορουμε να το αποκαλεσουμε πλεον χωρο αυτο το διαστημα, που ουτε διαστημα ειναι καθως οι διαστασεις δεν διιστανται και οι αποστασεις εχουν καταργηθει και το μεταξυ μας ειναι ανυπαρκτο.

Κι ας μην νομισουμε πως εχουμε μπροστα μας την κατασκευη του Γιωργου Μοκαλη. Μια σκια εχουμε, ειναι μια οπτικη απατη. Οχι γιατι η οπτικη εικονα δεν ειναι ακριβης. Μας εξαπατα διοτι μας υποβαλλει την εντυπωση πως για να βλεπουμε αρκει να βλεπουμε με τα ματια μας, μας μεταχειριζεται σαν οντα που αποτελουνται μονο απο ματια. Οπως το μικροφωνο και τα μεγαφωνα μας μεταχειριζονται σαν οντα που αποτελουνται μονο απο αυτια.

Σε αναλογες συνθηκες βρισκομαστε καθε φορα που μιλαμε στο τηλεφωνο και σερφαρουμε στο διαδικτυο, καθε φορα που ακουμε το ραδιοφωνο και βλεπουμε την τηλεοραση.

Υπαρχει ενα παιχνιδι για υπολογιστες που λεγεται "The cyberpunk handbook" (To εγχειριδιο του κυβερνοπανκ). Στο παιχνιδι το σωμα γινεται κυριολεκτικα "κρεας" για την εμφυτευση συσκευων πληροφοριων. Μηπως ειναι περισσοτερο απο παιχνιδι; Μηπως γινομαστε κι εμεις ολο και περισσοτερο παικτες του;

Η συναντηση μας δεν ειναι πραγματικη συναντηση. Η πολη, αυτη που θα μπορουσε να πραγματωθει στη συναντηση μας, δεν ειναι πραγματικη.

Σας μιλω και δεν σας μιλω. Υπαρχει λεξη που ν' αποδιδει αυτο το αλλοκοτο μιλημα; Υπαρχει. Τη γνωριζουμε κυριως απο την τηλεοραση και χαρακτηριζει εκπομπες που μεταδιδονται στο χρονο που γινονται: "live". Σας μιλω live.

Η λεξη ερχεται απο το "alive", το μεσαιωνικο "alyfe", που σημαινει "on life" και θα πει περιπου ο,τι και το δικο μας "εν ζωη". Στη λεξη "live" τωρα το a-, αυτο το "εν...", το "μεσα (στη ζωη)", εχει χαθει. Γι' αυτο και στην καθομιλουμενη αγγλικη η λεξη σημαινει μεν "ζωντανο", ομως χρησιμοποιειται κυριως μεταφορικα, "δηθεν ζωντανο" οπως, π.χ., "ζωντανο θεμα", "ζωντανο ηφαιστειο", "ζωντανο χρωμα" και, βεβαια, "ζωντανες εκπομπες".

Η φωνη μου ειναι μεν "ζωντανη", ομως ζωντανη σε εισαγωγικα. Εισαγωγικα διοτι, οπως ειδαμε, το "live" δε σημαινει πραγματικα "ζωντανος", ομως ουτε και "νεκρος". (Βλ. και: Περι ανεκρων και θνητων)

Το μη πραγματικο της συναντησης μας δεν αφορα λοιπον μονο τουτον το χωρο, που δεν ειναι χωρος γιατι δεν εκχωρει αποστασεις, δεν προσφερει ουτε εγγυτητα ουτε αποσταση. Αυτος που σας μιλαει, χωρις να σας μιλαει πραγματικα, ειναι live ο ιδιος, ουτε ζωντανος ουτε νεκρος. Κι εσεις που ακουτε, οχι, δεν ακουτε, εσεις που προσλαμβανετε ακουστικα αυτην τη συνθετικη φωνη ειστε οι ιδιοι live. Ουτε ζωντανοι ουτε νεκροι.

Πλασματα σαν κι εμας, καθοτι μη πραγματικα, κινουνται σ' αυτο το "ουτε...ουτε". Δεν ειναι σε θεση να πραγματωσουν τιποτα, μητε καλο μητε κακο. Δεν τους αξιζει ουτε η κολαση ουτε ο παραδεισος. Ειμαστε μη πραγματικοι ανθρωποι σε μια μη πραγματικη πολη. Μη πραγματικη πολη... Στην αγγλικη γλωσσα, "unreal city" ειναι στιχος απο ενα ποιημα. Τον εγραψε πριν απο 60 χρονια ο Thomas Stearns Eliot. Οσα ειπωθηκαν μεχρι τωρα ειναι η αποπειρα μιας εξοικειωσης μ' αυτον το στιχο.

Το ποιημα εχει τον τιτλο The Waste Land. O Σεφερης τον μετεφρασε ως "Η Ερημη Χωρα". Στο ποιημα, το "unreal", μη πραγματικη, ανυπαρκτη το μεταφραζει ο Σεφερης, ερχεται τρεις φορες: μια οταν ξημερωνει στη χωρα, μια το μεσημερι και μια καθως βραδιαζει. Το ανυπαρχτο διατρεχει τον ουρανο της σαν αλλος ηλιος: ανατελλει, μεσουρανει, χαμηλωνει και την αφηνει να προβαλλει στο φως του.

Ξημερωμα στην Ερημη Χωρα. Η μεταφραση ειναι παντα του Γιωργου Σεφερη (στ. 60-64):

Ανυπαρχτη Πολιτεια,

Μεσα στην καστανη καταχνια μιας χειμωνιατικης αυγης,

Χυνουνταν στο γιοφυρι της Λοντρας ενα πληθος, τοσοι πολλοι,

Δεν το 'χα σκεφτει πως ο θανατος ειχε ξεκανει τοσους πολλους.

Σχετικα μ' αυτους τους στιχους ο ιδιος ο Eliot παραπεμπει σε δυο ποιητες. Το "Ανυπαρχτη Πολιτεια" απηχει τους παρακατω στιχους του Baudelaire: "Πολυανθρωπη πολη, πολη καταμεστη απο ονειρα / Οπου το φασμα συναντα καταμεσημερο τον διαβατη".

Οι επομενοι στιχοι, "Χυνουνταν στο γιοφυρι της Λοντρας ενα πληθος, τοσοι πολλοι, / Δεν το 'χα σκεφτει πως ο θανατος ειχε ξεκανει τοσους πολλους", ειναι παραλλαγη μιας σκηνης απο τη Θεια Κωμωδια του Dante: "μια τοσο μακρια συνοδεια / ανθρωπων, που ποτες δεν θα το 'χα πιστεψει / πως ο θανατος ειχε ξεκανει τοσους πολλους".

Στην Ερημη Χωρα το ονειρικο φασμα που συναντα τον διαβατη και γινεται ο ισκιος του ειναι ο θανατος. Ομως τι ειδους θανατος ειναι αυτος; Γραφει ο Σεφερης: "οι πρωινοι διαβατες του London Bridge μοιαζουν με την ατελειωτη συνοδεια εκεινων "που ποτες τους δεν ηταν ζωντανοι" [ετσι χαρακτηριζονται στη Θεια Κωμωδια], γιατι δεν εκαναν μητε καλο μητε κακο [...]"

Αναγνωριζουμε μηπως αναμεσα στο πληθος που περνα τη γεφυρα του Λονδινου εμας τους ιδιους; Φυσικα δεν χρειαζεται να παμε εκει. Ειναι οι ιδιες μορφες που θα συναντησουμε στους δρομους μας, στο μετρο και στις ουρες των τραπεζων και των ταχυδρομειων, στα γηπεδα και στα κεντρα διασκεδασης, πισω απο τα τζαμια των αυτοκινητων και ισως, ισως, εμπρος στον καθρεφτη μας. Ειναι μορφες σαν κι εμας, εδω και τωρα.

Ξαναδιαβαζω τους στιχους που συζητουμε:

Ανυπαρχτη Πολιτεια,

Μεσα στην καστανη καταχνια μιας χειμωνιατικης αυγης,

Χυνουνταν στο γιοφυρι της Λοντρας ενα πληθος, τοσοι πολλοι,

Δεν το 'χα σκεφτει πως ο θανατος ειχε ξεκανει τοσους πολλους.

Και τωρα τους ακουμε διαβασμενους απο τον ιδιο τον Eliot:

Unreal City,

Under the brown fog of a winter dawn,

A crowd flowed over London Bridge, so many,

I had not thought death had undone so many.

Ας συγκρατησουμε απο την απαγγελια δυο πραγματα. Πρωτον, η φωνη δεν εχει κανενα ιχνος απελπισιας, κατηγοριας, κηρυγματος. Αν εχει κατι, θα 'λεγα εναν τονο ησυχης αποριας, σιγαλου θαυμασμου, πως ετσι ειναι. Δευτερον, ο τονισμος του "unreal" στην αρχη και του "undone" στο τελος. Και οι δυο λεξεις προσδιοριζονται απο το "un->>, κατι σαν το δικο μας στερητικο αλφα που στον πρωτο στιχο χαρακτηριζει την πολη τη στερουμενη πραγματικοτητας.

Τι προκαλει τη στερηση της πραγματικοτητας; O θανατος. Εκεινος ο θανατος που un-does, ξε-κανει, αποστερει ακριβως το "καμωμα", την πραγματωση.

Πως συμβαινει αυτος ο θανατος; Στη Θεια Κωμωδια εκεινοι που πεθαναν αυτον το θανατο ειναι οσοι "απο δειλια εκαμαν τη μεγαλη αρνηση".

Η "μεγαλη αρνηση" ειναι η σταση του "ουτε… ουτε" που συναντησαμε ηδη. Η αλλη οψη της ειναι το "και ναι και οχι", οπου ουτε το ναι ειναι πραγματικο "ναι" ουτε το οχι πραγματικο "οχι". Ας το αναλογιστει περισσοτερο ο καθενας για τον εαυτο του. Εδω αρκει να τονιστει πως δεν προκειται για αμαρτια, για αδυναμια χαρακτηρα η, στην τρεχουσα ψυχολογικη γλωσσα, για "προβλημα". Προκειται για ανθρωπινη μοιρα. Η αναγνωση του Eliot μας καλει να την αναγνωρισουμε και να την παραδεχτουμε.

Δεν ειναι απλο. Και δεν ειναι απλο γιατι καταρχην μοιαζει να μην ειναι απολυτο. Σε καποιες συναντησεις, σε καποιες ωρες μοιαζει να γινομαστε πραγματικοι κι η χωρα μας δεν ειναι ερημη. Το λεω και μου ερχεται κατευθειαν στο νου μια φραση του Nietzsche: "Η ερημος μεγαλωνει. Αλιμονο σ' αυτον που μεσα του κρυβει ερημους". Δεν ειναι ανατριχιαστικα αυτα τα λογια; Κι αυτος που ανατριχιαζει δεν εχει ηδη ομολογησει πως τον αγγιξαν βαθια; Δεν εχει ηδη ομολογησει πως μεσα του "κρυβει ερημους";

Κι αυτοι που δεν ανατριχιαζουν; Ενας ειναι ο κυριος Ευγενιδης. Τον συναντουμε στην Ερημη Χωρα το μεσημερι (στ. 207-214):

Ανυπαρχτη Πολιτεια

Μεσα στην καστανη καταχνια ενος χειμωνιατικου μεσημεριου

ο Σμυρνιος εμπορας, κυριος Ευγενιδης

Αξουριστος, με την τσεπη γεματη σταφιδες

Τσιφ Λοντρα: φορτωτικες εν οψει,

Με καλεσε με τα προστυχα του γαλλικα

Για προγευμα στο Καννον Στρητ Οτελ

Κι επειτα το Σαββατοκυριακο στο Μετροπολ.

Ο κυριος Ευγενιδης, λεει ο Eliot σε μια συναντηση του με τον Σεφερη, ειναι ενα προσωπο που γνωρισε τον καιρο που εργαζοταν στο Σιτυ σαν τραπεζικος υπαλληλος στην Lloyds Bank.

"Τσιφ Λοντρα: φορτωτικες εν οψει". "Τσιφ", το αγγλικο "c.i.f.", ειναι η συντομογραφια του "cost, insurance, freight" (τιμη, ασφαλεια, ναυλος). Ο Eliot σημειωνει: "Η τιμη της κορινθιακης σταφιδας ηταν "μετα ναυλου και ασφαλειας μεχρι Λονδινου"". Η φορτωτικη κτλ. επρεπε να παραδοθει στον αγοραστη αμεσως μετα την πληρωμη του εν οψει γραμματιου".

Ο Σεφερης μας πληροφορει ακομα:

To Cannon Street Hotel ηταν την εποχη εκεινη ενα βολικο μερος συναντησεων για τους ξενους εμπορους με Αγγλους συναδελφους, γιατι βρισκοτανε στο κεντρο του Σιτυ και στο τερμα μιας αρτηριας της ηπειρωτικης Ευρωπης. Απο τοτε εχασε τη σημασια του. Το Μετροπολ, ενα απο τα κυριοτερα ξενοδοχεια πολυτελειας του Μπραιτον. Το χρησιμοποιουσαν πολυ για διασκεδασεις οι πλουσιοι επιχειρηματιες. Δεν ειναι ξενοδοχειο "δι' οικογενειας".

Παλι:

Ανυπαρχτη Πολιτεια

Μεσα στην καστανη καταχνια ενος χειμωνιατικου μεσημεριου

ο Σμυρνιος εμπορας, κυριος Ευγενιδης

Αξουριστος, με την τσεπη γεματη σταφιδες

Τσιφ Λοντρα: φορτωτικες εν οψει,

Με καλεσε με τα προστυχα του γαλλικα

Για προγευμα στο Καννον Στρητ Οτελ

Κι επειτα το Σαββατοκυριακο στο Μετροπολ.

Και ο Eliot:

Unreal City

Under the brown fog of a winter noon

Mr. Eugenides, the Smyrna merchant

Unshaven, with a pocket full of currants

CIF London: documents at sight,

Asked me in demotic French

To luncheon at the Cannon Street Hotel

Followed by a weekend at the Metropole.

Οπως και στο προηγουμενο αποσπασμα, η ενοτητα ξεκινα με τον στιχο "Unreal City". Απο την αναγνωση του Eliot τεινω να τον ακουσω περισσοτερο στην ονομαστικη πτωση και λιγοτερο στην κλητικη. Και η μικρη παυση που ακολουθει θα μπορουσε ν' αποδοθει με μια αδιορατη ανω κατω τελεια, δηλαδη: Στο πληθος στη γεφυρα του Λονδινου, στον κυριο Ευγενιδη μιλα η πολη, η μη πραγματικη πολη, η ανυπαρχτη.

Τωρα, σε αντιθεση με τη σχεδον ονειρικη σκηνη του πληθους στη γεφυρα, εχουμε τη σχεδον πεζη περιγραφη μιας συναντησης του Σμυρνιου εμπορου με το προσωπο που μιλα ο Mr. Eugenides:

Το ονομα λεγεται με ιδιαιτερη εμφαση, με στομφο, ο κυριος Ευγενιδης εισαγεται φαντασμαγορικα, αναδυεται μεσα απο την καστανη καταχνια του χειμωνιατικου μεσημεριου μονοφθαλμος, οπως γραφει ο Eliot στις "Σημειωσεις", αξουριστος, η τσεπη φουσκωμενη σταφιδες, στο χερι φορτωτικες, προφανως η συναντηση ειναι για τις δουλειες του, σχεδον τον βλεπουμε να μπαινει και να μπουκωνει το μικρο δωματιο του τραπεζικου υπαλληλου, να καθεται απεναντι του και ν' απλωνει το σωμα και τα χερια του πανω στο γραφειο μασουλωντας σταφιδες και να προσφερει και σ' αυτον μια χουφτα με τα κολλωδη του δαχτυλα.

Οπωσδηποτε το ονομα δεν ειναι τυχαιο. O κυριος Ευγενιδης εκπροσωπει την ευγενεια - εξ αποκλεισμου. Με μια λεξη, αυτο που τον καθοριζει ειναι η χυδαιοτητα. Η λεξη ας ακουστει κυριολεκτικα. "Χυδην" ειναι αυτο που λεμε "χυμα", οπου τα παντα συγχεονται στο αδιαφοροποιητο, οπου εχει χαθει καθε οριο: "Αξουριστος". Ο κυριος Ευγενιδης δεν ετοιμαστηκε για να βγει απ' το σπιτι του, να συναντησει ανθρωπους. Σχεδον οπως σηκωθηκε απ' το κρεβατι του πηγε στο λιμανι και κατοπιν στην τραπεζα. Φανταζομαι και οντως με την τσιμπλα στο ματι. 'Υπνος και ξυπνος, μεσα κι εξω, οικειο και ξενο, του ειναι το ιδιο. "Με την τσεπη γεματη σταφιδες". Η σταφιδα δεν ειναι απλα το εμπορευμα του, ειναι ο μονιμος συντροφος του, το φυλαχτο του.

Πριν απο μερικα χρονια ο δημοσιογραφος Νικος Ευαγγελατος, σε μια συνεντευξη με τον κυριο Μιμικο απο τη γνωστη επιχειρηση ορνιθοτροφειων και συσκευασιας πουλερικων "Μιμικος", τον ρωτησε τι κρεας τρωει. O κυριος Μιμικος απαντησε κατηγορηματικα: "Μονο κοτοπουλο".

Ομως ας γυρισουμε στον κυριο Ευγενιδη και στις σταφιδες του. Η τσεπη του ειναι γεματη απο δαυτες. Οι σταφιδες δεν ειναι καν μεσα σε καποια σακουλα, τιποτα δεν παρεμβαλλεται αναμεσα στον κυριο Ευγενιδη και σ' αυτες. Πιστευω πως ολοκληρος ο κυριος Ευγενιδης μυριζει σταφιδα, τα ρουχα του, το δερμα του. Το σωμα του κι οι σταφιδες του ειναι ενα.

"Με καλεσε για προγευμα" κτλ. O κυριος Ευγενιδης παει κατευθειαν στο ψητο. Εκμαυλιζει τον υπαλληλακο μ' ενα Σαββατοκυριακο μεγαλης ζωης σε κοσμοπολιτικα ξενοδοχεια, με γυναικες και καλοπεραση - θεωρωντας αυτονοητο πως ολοι, αρα κι ο υπαλληλακος, λαχταρουν κι ονειρευονται αυτα που ο ιδιος γευεται και απολαμβανει.

Στον κυριο Ευγενιδη δεν υπαρχουν διαφορες. Ειναι μια σουπα: υπνος και ξυπνος, μεσα κι εξω, οικειο και ξενο ("αξουριστος..."), δουλεια και σχολη, ανθρωπινο σωμα κι εμπορευμα ("με την τσεπη γεματη σταφιδες..."). Δεν υπαρχει ιδιαιτεροτητα και σεβασμος (η ξεδιαντροπη αποπειρα δωροδοκιας), δεν υπαρχει ο πονος της στερησης κι η ηδονη της ικανοποιησης (η αγοραια απολαυση). O κοσμος του διακατεχεται απο το "ουτε.. .ουτε". Τιποτα πανω του δεν ειναι πραγματικο. Ανυπαρχτη Πολιτεια...

Μια στιγμη ομως! Το "ουτε... ουτε" δεν ειναι που συναντησαμε στη γεφυρα του Λονδινου αλλα κι εδω, σ' εμας, οπου δεν υπαρχει κοντα και μακρια, οπου επικοινωνουμε με μια συνθετικη φωνη που δεν ειναι ουτε ζωντανη ουτε νεκρη; Μηπως ο κυριος Ευγενιδης, ο κυριος Μιμικος, κι ολοι μας μοιαζουμε μεταξυ μας περισσοτερο απ' οσο νομιζουμε; Ας αναλογιστει ο καθενας τις δικες του σταφιδες και τα δικα του κοτοπουλα.

Το "ουτε.. .ουτε", εχοντας καταλυσει τα ορια και ισοπεδωσει τα παντα, μας "ξεκανει", ειναι εργο εκεινου του θανατου που ουτε καν μας θανατωνει πραγματικα αλλα μας κανει κενους, κουφιους. Ομως το κουφιο δεν μπορει να υφισταται μονο του. Χρειαζεται παραγεμισμα. Τρια χρονια μετα την "Ερημη Χωρα", και μενοντας ακομα στον κυκλο της, ο Eliot εγραψε ενα ποιημα με τον τιτλο "Οι κουφιοι ανθρωποι". Οι δυο πρωτοι στιχοι του, σε μεταφραση του Σεφερη, ειναι οι εξης: "Ειμαστε οι κουφιοι ανθρωποι / Ειμαστε οι παραγεμισμενοι ανθρωποι". Με τι ειμαστε παραγεμισμενοι; Το ακουμε στην αρχη της "Ερημης Χωρας": "Με θυμηση κι επιθυμια". Στη θυμηση ειναι προσκολλημενος αυτος που ζει στα περασμενα, οταν, π.χ., ο κοσμος του πατρικου σπιτιου παραμενει καθοριστικος, η οταν κατατρωγεται με τα κακα που "του εκαναν". Στην επιθυμια ειναι προσκολλημενος αυτος που η ζωη του θ' αποκτησει νοημα με την εκπληρωση και την ικανοποιηση.

Αυτοι που ζουν με θυμηση κι επιθυμια, δηλαδη αυτοι που τρεφονται μ' εκεινο που δεν ειναι πια (θυμηση) κι εκεινο που δεν ειναι ακομα (επιθυμια), δηλαδη λιγο πολυ εμεις ολοι, ζουν με σκιες. Ζουν το δεν ειναι και χανουν αυτο που ειναι και στο οποιο βρισκονται. Χανουν την πραγματικοτητα. Ειναι μη πραγματικοι, unreal, ανυπαρχτοι.

Θυμηση κι επιθυμια στοιχειωνουν την απουσα πραγματικοτητα, την παραγεμιζουνε με τις σκιες τους. Κι εδω συνεπικουρουνται απο μια αλλοτριωμενη φιλοσοφια και τεχνη και ψυχολογια που τις εχουν αναγορευσει σε κυριαρχα στοιχεια της ανθρωπινης φυσης. "Ειμαστε οι κουφιοι ανθρωποι / Ειμαστε οι παραγεμισμενοι ανθρωποι". Συνηθως δεν το βλεπουμε η δεν το παραδεχομαστε. Παριστανουμε οτι "ζουμε". Σ' εμας τους υποκριτες αποτεινεται ο ποιητης της Ερημης Χωρας οταν, με λογια δανεισμενα απο τον Baudelaire, λεει: "You! hypocrite lecteur! - mon semblable - mon frere!" (Συ! υποκριτη αναγνωστη! - ομοιε μου - αδερφε μου!)

Υπαρχει μια θερμοτητα σ' αυτην την προσφωνηση. O ποιητης δεν μας μιλα αφ' υψηλου. Σημαινει αυτο πως ταυτιζεται με τον υποκριτη αναγνωστη, πως ειναι κι αυτος υποκριτης; Η μηπως ο αναγνωστης, καθοτι υποκριτης, κρυβει κι αυτος μια αληθεια, μεσα απο την οποια ειναι ομοιος με τον ποιητη κι αδελφος του; Η μηπως και τα δυο; Μηπως καπου ειμαστε υποκριτες, σχεδον χαμενοι ο καθενας στην ατομικοτητα των ενθυμησεων και των επιθυμιων του, και συναμα καπου μεταξυ μας ομοιοι κι αδελφοι;

Και ποιο θα ηταν αυτο το "καπου"; Μηπως η πολη, που αναφερθηκε αρχικα σαν δυνατοτητα μονο; Το ερωτημα χρειαζεται ακομα να περιμενει. Ακομα ειμαστε στην Ερημη Χωρα.

Βραδιαζει. Ειναι "η ωρα η μενεξεδια" (στ. 210). Το προσωπο που μιλα δεν βρισκεται πια στο Λονδινο αλλα πορευεται στα βουνα, σε απροσδιοριστο τοπο και χρονο (στ. 331-334):

Δεν εχει εδω νερο παρα μοναχα βραχια

Βραχια χωρις νερο κι ο αμμος του δρομου

Του δρομου που ξετυλιγεται στα βουνα

Που ειναι βραχοβουνα χωρις νερο

Ας δουμε τι συναντα στην πορεια του (στ. 366-376):

Ποιος ειναι αυτος ο ηχος ψηλα στον αερα

Μουρμουρισμα μητρικου ολολυγμου

Ποιες ειναι αυτες οι κουκουλωμενες ορδες που μερμηγκιαζουν

Πανω σ' ατελειωτους καμπους, σκονταφτοντας στη σκασμενη γης

Ζωσμενες απο τον οριζοντα τον χαμηλο μοναχα

Ποια ειναι η πολιτεια περα απ' τα βουνα

Σκαζει, ξαναγεννιεται, θρουβαλιαζεται μες στον μενεξεδενιο αερα

Πυργοι πεφτουν

Ιερουσαλημ Αθηνα Αλεξαντρεια

Βιεννη Λοντρα

Ανυπαρχτες

Οι στιχοι, σημειωνει ο Eliot, εχουν την αφετηρια τους στο βιβλιο του Hermann Hesse Ματια στο χαος:

Ηδη η μιση Ευρωπη, ηδη η μιση ανατολικη Ευρωπη τουλαχιστον, καθοδον προς το χαος, προχωρει μεθυσμενη μεσα σε ιερη παραφροσυνη κατα μηκος του γκρεμου και τραγουδα κιολας, τραγουδα μεθυσμενα και υμνητικα [...]. O αστος γελα μ' αυτα τα τραγουδια που τον προσβαλλουν, ο αγιος και ο προφητης τα ακουει με δακρυα...

Το δειλινο στην Ερημη Χωρα δεν αφορα την ανατολικη Ευρωπη του 1920 αλλα απλωνεται σ' ολον τον δυτικο κοσμο, σ' ολες τις εποχες, στις πολεις που ηταν εκφραστες τους: "Ιερουσαλημ Αθηνα Αλεξαντρεια / Βιεννη Λοντρα".

Εδω τα λογια ειναι περισσοτερο λογια ενος αγιου, ενος προφητη μαινομενου:

What is that sound high in the air

Murmur of maternal lamentation

Who are those hooded hordes swarming

Over endless plains, stumbling in cracked earth

Ringed by the flat horizon only

What is the city over the mountains

Cracks and reforms and bursts in the violet air

Falling towers

Jerusalem Athens Alexandria

Vienna London

Unreal

Ο προφητης αντιλαμβανεται σημαδια που τον συνταραζουν: "Ποιος ειναι αυτος ο ηχος... Ποιες ειναι αυτες οι ορδες... Ποια ειναι η πολιτεια...". Ακουει ψηλα στον αερα θρηνους μητερων. Το βλεμμα του χαμηλωνει και στους καμπους βλεπει ορδες αστεγων και ασκεπων που φτανουν μεχρι τον οριζοντα και πιο περα βλεπει πολεις, οχι πολεις, ειναι παντα μια πολη, η ιδια πολη:

Σκαζει, ξαναγεννιεται, θρουβαλιαζεται μες στον μενεξεδενιο αερα

Πυργοι πεφτουν

Ιερουσαλημ Αθηνα Αλεξαντρεια

Βιεννη Λοντρα

Ανυπαρχτες

Οι πολεις, κοιτιδες των πολιτισμων που σημαδεψαν τον κοσμο μας, πολεις που, για να θυμηθουμε τη διατυπωση στην αρχη της σημερινης ομιλιας, στο ονομα τους συναντηθηκαν ολες οι συναντησεις. Πυργοι που πεφτουν: "Ανυπαρχτες...".

Και σαν αντηχηση, προς το τελος του ποιηματος, ο στιχος απο ενα παιδικο τραγουδι (στ. 426): "Της Λοντρας το γιοφυρι πεφτει, παει και πεφτει, παει και πεφτει".

Το τραγουδι αναφερεται σε πραγματικο γεγονος. Το 1014 σε μια μαχη οι Βικινγκς εριξαν την τοτε ξυλινη γεφυρα. Τα παιδια το καναν τραγουδι και το τραγουδι ειναι μεχρι σημερα απο τα πιο αγαπητα τους: "London Bridge is falling down falling down falling down". Τωρα η αναγνωση του Eliot: "London Bridge is falling down falling down falling down".

Στην αργη πτωση της λεξης "falling" βλεπουμε την ιδια τη γεφυρα να γκρεμιζεται. Ομως γιατι αναφερεται η πτωση μιας γεφυρας; Πως σχετιζεται με την πτωση των πολεων στο ανυπαρχτο; Θα το δουμε αργοτερα.

Επειδη οι πολεις ειναι ανυπαρχτες, δεν υπαρχουν και σπιτια. Εχει κατασκευες μονο. Δεν υπαρχει στεγη που να στεγαζει, εστια που να συγκεντρωνει μια συναντηση. Οταν λεμε "σπιτι μου", υποκρινομαστε. Οι χωροι αυτοι δεν ειναι χωροι, δεν μπορουν να χωρεσουν σχεδον τιποτα. Ο ορος που αποδιδει σημερα αυτο που εχει καταλαβει τη θεση των ανυπαρχτων πολεων ειναι "πολεοδομικα συγκροτηματα" κατεσπαρμενα επανω στον πλανητη "πανω σ' ατελειωτους καμπους".

Παντως οι πολεις που ονομαζονται δεν ειναι μονο του σημερα. Μηπως το ανυπαρχτο τις στοιχειωνε παντα; Μηπως ειναι πλανερα τα εργα κι οι μερες των παλαιων που ανεδειξαν κι εκαναν περιλαλητες την Ιερουσαλημ και την Αθηνα και την Αλεξαντρεια, τη Βιεννη και το Λονδινο; Μηπως η πολη, ως πολη, ηταν απο παντα μια χιμαιρα; Η απαντηση δεν ειναι απλη. Ας μεινουμε καταρχην στο ερωτημα και ας το ακουσουμε οπως τιθεται απο τον Eliot στο ποιημα "East Coker" απο τον κυκλο Τεσσερα Κουαρτετα:

[...] Μας εξαπατησαν,

Η εξαπατησαν τον εαυτο τους οι γηραιοι με τους ηπιους λογους τους,

Κληροδοτωντας μας απλα μια συνταγη απατης;

Η γαληνη μονο εσκεμμενο υφος,

Η σοφια μονο γνωση νεκρων μυστικων

Αχρηστη στο σκοταδι στο οποιο στυλωσαν

Η απ' το οποιο αποστρεψαν το βλεμμα τους [...]

Λιγο παρακατω ακολουθει η απαντηση με τους αινιγματικους στιχους :

[...] Δεν θελω ν' ακουω

Για τη σοφια των παλαιων αλλα περισσοτερο για την τρελα τους,

Το φοβο τους του φοβου και τη μανια, το φοβο τους της κατοχης,

Ν' ανηκουν σε αλλον η σε αλλους η στον θεο.

Ακομα δεν ειναι η ωρα να συνομιλησουμε μαζι τους. Καταρχην ας συγκρατησουμε το οτι η "Ερημη Χωρα" δεν αναφερεται μονο οπως γραφει ο Σεφερης στη "σημερινη Ευρωπη" ως εποχη παρακμης ουτε "ετοιμαζει το χωμα για ενα διαφορετικο αυριο". Η "Ερημη Χωρα" ονομαζει τον τοπο του ανθρωπου ως ανθρωπου. Ομως και παλι προτρεχουμε.

Μειναμε στον προφητη που μας βλεπει "ορδες" που "μερμηγκιαζουν", "ζωσμενες απο τον οριζοντα το χαμηλο μοναχα". Απ' αυτες ανεβαινει ψηλα ενας ηχος, "μουρμουρισμα μητρικου ολολυγμου". Ειναι μια κηδεια, ιδια μ' αυτην που περνα τη γεφυρα του Λονδινου, μια οπως διαβαζουμε στο "East Coker", "[...] σιωπηλη κηδεια, / Κανενος κηδεια, γιατι δεν υπαρχει κανεις να ταφει". Και δεν υπαρχει κανεις αφου στις ανυπαρχτες πολεις δεν συμβαινει ουτε ζωη ουτε θανατος.

"[...] Γιε του ανθρωπου" μας λεει η φωνη που εισαγει στην "Ερημη Χωρα" (στ. 19-22). "Να πεις η να μαντεψεις δεν μπορεις, γιατι γνωριζεις μονο / Μια στοιβα σπασμενες εικονες, [...]".

"Μια στοιβα σπασμενες εικονες". Τι εχει σπασει κι αποσπαστει απ' αυτες τις εικονες; Η πραγματικοτητα. Το συναντησαμε με διαφορες μορφες στη σταση του "ουτε.. .ουτε" που μας αδειαζει και μας κανει "κουφιους" και "παραγεμισμενους".

Ας πουμε πως φτασαμε μεχρις εδω, πως στις πολιτειες της Ερημης Χωρας αναγνωρισαμε τη δικη μας και στα προσωπα της τον εαυτο μας. Τι αναγνωρισαμε; Θα μιλησω για μενα, για τις μερες που προετοιμαζα την ομιλια και περιδιαβαινα την Ερημη Χωρα. O προφητης που ειχε αναλαβει να μου τη δειξει, το ηξερε ηδη, μου το ειχε πει απο την αρχη (στ. 30): "[...] θα σου δειξω το φοβο".

Ηταν αληθεια. Συναντησα το φοβο. Τον συναντησα καθως αρχισα να εγκλιματιζομαι στην Ερημη Χωρα, να τη λεω χωρα μου και ν' ακουω τη λεξη "ανυπαρχτος" να μιλα ευκρινεστερα.

Ομως στο φοβο δεν γνωριζα πια "μια στοιβα σπασμενες εικονες". Ο ιδιος ο φοβος περισυνελεγε τα παντα. Στο φοβο αρχισα να ειμαι υπαρχτος. Το "θα σου δειξω το φοβο" σημαινε: θα σου δειξω τον εαυτο σου. Ποιον εαυτο; ο στιχος ολοκληρος ειναι: "Μεσα σε μια φουχτα σκονη θα σου δειξω το φοβο".

"Μεσα σε μια φουχτα σκονη". Η σκονη ειναι το υπαρχτο που μενει οταν οι πολεις "θρουβαλιαζονται" πεφτοντας στο ανυπαρχτο. Ειναι μια σκονη παμπαλαια. Μας προσπερνα, προσπερνα τους πατερες των πατερων μας και αποληγει στο χερι που πρωτο εμελλε να την κρατησει στη χουφτα του. Ειναι το χερι της Σιβυλλας.

Στους αρχαιους μυθους η Σιβυλλα ειναι ονομα απο πολλες προφητισσες. Για μια απ' αυτες, τη Σιβυλλα της Κυμης στην Καμπανια της νοτιας Ιταλιας, ο Πετρωνιος στο Σατυρικον γραφει πως ο Απολλωνας της ειχε χαρισει, μαζι με την προφητικη δυναμη, τοσα χρονια ζωης οσα οι κοκκοι της αμμου που κρατουσε στη χουφτα της. Ομως η Σιβυλλα ειχε ξεχασει να ζητησει και το δωρο της νιοτης. Καθως γερνουσε, κονταινε κι αδυνατιζε ολο και πιο πολυ και τελος εμοιαζε με τζιτζικι και την εβαλαν να μενει μεσα σ' ενα καλαθι, στο ιερο του Απολλωνα. Τα παιδια τη ρωτουσαν: "Σιβυλλα τι θελεις;" κι αυτη απαντουσε: "Να πεθανω θελω". Τα λογια της ειναι και το μοτο της "Ερημης Χωρας": "Γιατι στην Κυμη ειδα με τα ιδια μου τα ματια τη Σιβυλλα να κρεμεται μεσα σ' ενα καλαθι κι οταν τα παιδια τη ρωτουσαν: "Σιβυλλα τι θελεις;" εκεινη απαντουσε: "να πεθανω θελω"".

Καποτε τα δωρα των θεων ειναι περιεργα. Αυτο που ο Απολλωνας χαριζει στη Σιβυλλα ειναι η παραβιαση των μετρων. Της χαριζει μια ζωη τοσο μεγαλη, τοσο υπερτροφικη, που απωθει το θανατο σ' ενα απωτατο μελλον, τον κανει μακρινο και αμελητεο. Βεβαια τα χρονια που της χαριζονται ειναι σαν τους κοκκους της αμμου: ασημα, ατονα, ομοιομορφα, ετσι που "καταντα το αυριο σαν αυριο να μην μοιαζει".

Η Σιβυλλα, στο περασμα των χρονων που της χαριστηκαν, συρρικνωνεται και καταντα η ιδια σχεδον ενας κοκκος αμμου κι αυτη. Ανυπαρχτη.

Και τα παιδια, που πιανει το ματι τους και δεν ξερουν να μαζευουν τη γλωσσα τους, την κοροϊδευουν για το παθημα της επαναλαμβανοντας την αλλοτινη προσφορα του Απολλωνα "Σιβυλλα, τι θελεις;", σαν να της λενε "Για να δουμε τι θα πεις τωρα". Κι η αδυναμη, συριστικη φωνιτσα που βγαινει απ' το ζαμουριασμενο ανθρωπινο ζωυφιο δεν θελει πια τη μακροζωια. Θελει το μονο υπαρχτο που μπορει ακομα να περιμενει: το θανατο, που καποτε προτιμησε να διωξει μακρια της.

Αυτη ειναι η ιστορια της χουφτας αμμου. Μας εχει παραδοθει η αμμος, που με τα χρονια εγινε σταχτη και την κραταμε ο καθενας σφιχτα στο χερι του που ποτε δεν ειναι αρκετα μεγαλο.

Ο,τι περασε η Σιβυλλα ειναι εκτοτε μοιρα μας. Το δωρο του Απολλωνα, εκεινο το απλο και πλανερο "Τι θελεις;" φτανει εως εμας. Η αλλοφρονη θεληση για ζωη και περισσοτερη ζωη θα κανει στον καθενα μας τον τραγικο κυκλο της, θα περασει απο την αλλου λιγοτερο κι αλλου περισσοτερο συγκαλυμμενη μονοτονια και πληξη και θα γινει θεληση για θανατο, αλλου περισσοτερο εμφανης κι αλλου λιγοτερο.

"Πολλα τα δεινα κουδεν ανθρωπου δεινοτερον πελει" τραγουδα ο χορος στην Αντιγονη του Σοφοκλη. Μπορει να μας τυχαινουν δεινα παμπολλα, ομως το μεγαλυτερο δεινο ειναι ο ιδιος ο ανθρωπος. Αυτο δεν ειναι εκφραση απελπισιας. Ειναι ενας λογος που απορει και θαυμαζει.

Βρισκομαστε παντα στην Ερημη Χωρα. Κι εκει, πανω στη γεφυρα του Λονδινου, διπλα στον κυριο Ευγενιδη, περα απο τις ορδες στους ατελειωτους καμπους ειναι παντα παρων ενας που μας δειχνει τη χωρα μας, τον εαυτο μας. Τον γνωρισαμε ως τον προφητη της, ομως δεν τον προσεξαμε ακομα. Καλειται με πολλα ονοματα, θα δουμε γιατι. O ιδιος συστηνεται ως εξης (στ. 218-219):

Εγω ο Τειρεσιας, μολονοτι τυφλος, σφυζοντας αναμεσα σε δυο ζωες,

Γεροντας με γυναικειο στηθος ρυτιδωμενο, [...]"

Η μορφη του, στην οποια σημειωνει ο Eliot "τα δυο φυλα ενωνονται", ειναι παρμενη απο τις Μεταμορφωσεις του Οβιδιου. Το σχετικο χωριο ειναι το εξης:

[ο Τειρεσιας] ηταν μαθημενος κι απο τη μια κι απο την αλλη Αφροδιτη. Γιατι σ' ενα πρασινο δασος ειχε χτυπησει τα σμιγμενα κορμια δυο μεγαλων φιδιων με το ραβδι του. Αξαφνα, ως θαμα, απο αντρας εγινε γυναικα κι εμεινε ετσι για εφτα φθινοπωρα· πανω στο ογδοο ειδε τα φιδια· και "αν η δυναμη των πληγων σας" ειπε "ειναι τοσο μεγαλη που ν' αλλαζει το γενος εκεινου που σας λαβωσε, τωρα θα σας ξαναχτυπησω!" Μολις τα χτυπησε ερχεται παλι η πρωτη του μορφη, σαν να ξαναγεννηθηκε.

Αυτος ο Τειρεσιας λοιπον, γραφει ο Eliot,

μολονοτι δεν ειναι πραγματικα ενα "προσωπο του δραματος", αλλα ενας απλος θεατης, ειναι ωστοσο η σημαντικοτερη προσωπικοτητα του ποιηματος, ενωνοντας ολα τα αλλα προσωπα. Οπως ακριβως ο μονοφθαλμος σταφιδεμπορας γινεται ενα με τον Φοινικα Θαλασσινο και ο τελευταιος δεν ειναι ολωσδιολου ξεχωριστος απο τον Φερδινανδο, πριγκιπα της Ναπολης [ολα τους προσωπα της Ερημης Χωρας], ετσι και ολες οι γυναικες ειναι μια γυναικα και τα δυο φυλα ενωνονται στον Τειρεσια.

Πως συμβαινει αυτη η ενωση στην Ερημη Χωρα;

Εγω ο Τειρεσιας, μολονοτι τυφλος, σφυζοντας αναμεσα σε δυο ζωες,

Γεροντας με γυναικειο στηθος ρυτιδωμενο, μπορω να ιδω,

Τι βλεπει ο Τειρεσιας; Ακολουθει η περιγραφη μιας, ας την πουμε, "ερωτικης" συναντησης (στ. 219-252):

Την ωρα τη μενεξεδια, την ωρα τη δειλινη που μαχεται

Κατα το γυρισμο και φερνει τον ναυτη στο λιμανι απο το πελαγο,

Σπιτι της τη δακτυλογραφο την ωρα του τσαγιου· μαζευει τ' απομειναρια του πρωινου της

Αναβει τη θερμαστρα κι αραδιαζει τροφιμα απο κονσερβες.

Εξω απο το παραθυρο απλωμενα ριψοκινδυνα

Στεγνωνουνε τα σωρουχα της στου ηλιου τις τελευταιες αχτινες,

Στοιβαγμενα στο ντιβανι (τη νυχτα κρεβατι της)

Καλτσες, παντουφλες, μεσοφορια, κορσεδες.

Εγω ο Τειρεσιας, γεροντας με ρυτιδωμενα βυζια

Διακρινα τη σκηνη, και προφητεψα τα επιλοιπα -

Κι εγω περιμενα τον αναμενομενο ξενο.

Εκεινος, νεος ολο σπυρια, καταφτανει,

Υπαλληλος πρακτορειου μικροεταιρειας,

Με βλεμμα θαρραλεο, καποιος απ' τους μικρους

Οπου η αυτοπεποιθηση ειναι καθισμενη

Σαν το ψηλο μπραντφορδιανου 'κατομμυριουχου.

Τωρα η στιγμη ειναι προσφορη, καθως εικαζει,

Αποφαγε, βαριεται κι ειναι κουρασμενη,

Κανει μια αποπειρα να την μπλεξει σε χαδια

Που εκεινη δεν ποθει, μητε αποδοκιμαζει.

Πυρος κι αποφασιστικος, ριχνεται αμεσως·

Χερια ερευνητικα δεν συναντουν αντισταση·

Η ματαιοδοξια του δεν απαιτει ανταποκριση,

Και παιρνει για παραδοχη την αδιαφορια.

(Κι εγω ο Τειρεσιας υποφερα απ' τα πριν ολα

Που εγιναν στο ιδιο τουτο ντιβανι η κρεβατι·

Εγω που καθισα στη Θηβα κατω απ' τα τειχη

Και περπατησα αναμεσα στους χαμηλοτερους νεκρους.)

Δινει ενα προστατευτικο φιλι,

Και βγαινει ψαχνοντας τη σκαλα τη σβηστη ...

Εκεινη ριχνει στον καθρεφτη μια ματια,

Πως ο εραστης της εφυγε το νιωθει μολις·

Απο το νου της μια αμορφη σκεψη περνα:

"Λοιπον εγινε ο,τι εγινε: καλα που εχει τελειωσει".

Για να υποψιαστουμε τον Τειρεσια της Ερημης Χωρας χρειαζεται να παραμερισουμε την εννοια της ταυτοτητας του ανθρωπου που περιοριζει τον καθενα σε μια μορφη. O Τειρεσιας δεν ειναι μονο ο "απλος θεατης". O Τειρεσιας ζει κι αυτος τη ζωη της δακτυλογραφου, την αδιαφορη και αμετοχη, τη συγκαταβατικη, το "εγινε ο,τι εγινε", με μονο υπολειμμα ανασας το "καλα που εχει τελειωσει". Ο Τειρεσιας ζει κι αυτος τη ζωη του ματαιοδοξου νεαρου υπαλληλου, την επισης αδιαφορη και αμετοχη μεσα στο διεστραμμενο του εγωισμο, το θρασος και τον τσαμπουκα "που δεν απαιτει ανταποκριση".

Ας αναλογιστουμε με το χερι στην καρδια μηπως λογια και εργα της δακτυλογραφου και του μικρου υπαλληλου ειναι λογια και εργα δικα μας· μηπως αυτοι ζουν τη ζωη μας κι εμεις τη δικη τους. Μηπως τα προσωπα μας ειναι ενα προσωπο. Μηπως αυτη η πρωτογενης μας συμβιωση ειναι η πολη μας, που ειναι η καθε πολη: ανυπαρχτη.

"Μεσα σε μια φουχτα σκονη θα σου δειξω το φοβο" μας ειπε ο Τειρεσιας. Ποιους εμας; Αυτους που "απο δειλια εκαμαν τη μεγαλη αρνηση" και χαθηκαν στο "ουτε.. .ουτε".

Μεσα σε μια φουχτα σκονη μας μιλα το ανυπαρχτο της ζωης μας. Η δειλια δεν θελει να το βλεπει. O φοβος το αντικριζει, ομως δεν το αναλαμβανει σαν δικο του. O Τειρεσιας το αναλαμβανει και το υποφερει εν ονοματι ολων μας και εξ ονοματος ολων μας.

Στη μορφη του, γραφει ο Eliot, ενωνονται ολα τα προσωπα της Ερημης Χωρας. Ενωνονται διοτι αυτος υπο-φερει, φερει τον πονο. Δεν τον εκλαμβανει ως περιστασιακο γεγονος, δεν τον ψυχολογικοποιει θεωρωντας τον προβλημα προς επιλυση, δεν τον παραμυθιαζει με νοσταλγια των παρελθοντων και με μελλοντικες χιμαιρες. Ετσι ο πονος δεν ειναι διασπαση, δεν σκιζει τα σωθικα αλλα συγκρατει τις "σπασμενες εικονες" μαζι, μας κρατει συγκεντρωμενους, τους χαμενους "γιους του ανθρωπου", σε εναν τοπο. Στον Τειρεσια, στον πονο που λεγεται "Τειρεσιας", η "ανυπαρχτη πολιτεια", ως ανυπαρχτη, υπαρχει.

Η δειλια, ο φοβος, ο πονος απηχουν εκεινο που κανει τον ανθρωπο να ειναι απο τα δεινα το "παντων δεινοτατον", οπως ακουσαμε στο χορικο του Σοφοκλη.

Στον Τειρεσια που υποφερει, η πολη πραγματωνεται, βρισκει την κορυφωση της. Και συναμα ο Τειρεσιας, ως "θεατης", μοιαζει να μην ανηκει στην πολη. Σ' αυτο το διττο αναφερεται ο αρχαιος χορος οταν χαρακτηριζει τον ανθρωπο (στ. 371-372) "υψιπολις απολις" ως αυτον στον οποιο η πολη κορυφωνεται και συναμα ως μην ανηκοντα στην πολη.

Ποιος ειναι αυτος ο ανθρωπος; Για ποιον ανθρωπο γινεται λογος; Για εκεινον, συνεχιζει ο χορος, "[...] οτω το μη καλον / ξυνεστι". Στον ανθρωπο ξυνεστι, ανηκει στο ειναι του, το μη καλον. Αυτο δεν πρεπει ν' ακουστει ηθικολογικα. Για τον Σοφοκλη και την εποχη του το μη καλον ειναι, στη γλωσσα της Ερημης Χωρας το μη πραγματικο. Στον ανθρωπο ανηκει να παιρνει, καθοδον προς το πραγματικο, το δρομο του μη πραγματικου. Και τουτο το κανει "[...] τολμας χαριν" (για χαρη της τολμης).

Εδω η τολμα, η τολμη, δεν χαρακτηριζει μια περιστασιακη επιλογη και συμπεριφορα αλλα την εσωτατη φυση του ανθρωπου, στον οποιο καταλογιστηκε να βρισκεται συγχρονως σε δυο δρομους, καλυτερα, με μια εκφραση του Heidegger, να ειναι καθοδον στο "σταυροδρομι" οπου διασταυρωνονται το ειναι και το μη ειναι, ας πουμε: το πραγματικο και το μη πραγματικο, το υπαρχτο και το ανυπαρχτο, εκεινο που τον σωζει κι εκεινο που τον χαλα. Και το σταυροδρομι των δρομων του ειναι κι αυτο καθοδον μαζι του. Παντου και παντα.

Ομως που στην Ερημη Χωρα εχει χωρο για το πραγματικο; Αφησαμε τη δακτυλογραφο με την αμορφη σκεψη: "Λοιπον εγινε ο,τι εγινε, καλα που εχει τελειωσει." Η ιστορια της δεν τελειωνει εδω. Ακολουθουν τα εξης (στ. 253-256):

Οταν στην τρελα αφηνεται η ομορφονια

Μ' αυτοματο χερι διορθωνει τα μαλλια

Κι επειτα βαζει μια πλακα στο φωνογραφο.

O πρωτος στιχος ειναι παρμενος απο ενα βιβλιο του 18ου αιωνα, το The Vicar of Wakefield του Goldsmith, οπου εχει το παρακατω τραγουδι: "Οταν στην τρελα αφηνεται η ομορφονια / και βρισκει πολυ αργα πως οι αντρες απατουν, / ποια μαγια μπορουν ν' απαλυνουν τη μελαγχολια της / ποια τεχνη μπορει να ξεπλυνει το φταιξιμο της [...]".

Εδω η "τρελα" δεν ειναι ψυχασθενεια αλλα το αφημα, το κυλισμα σ' εναν αλλο κοσμο. Ηδη στη λεξη "ομορφονια" η δακτυλογραφος φανερωνεται σ' ενα αλλο φως. Ειναι μια αλλη, η παρουσια της εχει παρει μια λαμψη. Απο που ερχεται αυτος ο κοσμος; Τα μαγια που μπορουν ν' απαλυνουν τη μελαγχολια, η τεχνη που μπορει να ξεπλυνει το φταιξιμο;

Απο τον φωνογραφο βγαινει το τραγουδι του Ariel απο την Καταιγιδα του Σαιξπηρ (στ. 257): "Συρθηκε προς εμενα πανω στα νερα τουτη η μουσικη".

Και αναφωνει ο προφητης (στ. 259): "Ω Πολιτεια πολιτεια".

Ειναι η μονη φορα που η πολη καλειται, η πολη χωρις να στοιχειωνεται απο το ανυπαρχτο. Μηπως εδω, στην τρελα, στην τεχνη, ανοιγεται ο αλλος δρομος, το υπαρχτο της πολης;

Υπαρχει "τουτη η μουσικη" που σερνεται "πανω στα νερα", κατα μηκος του Strand ως το Queen Victoria Street, και, συνεχιζοντας το δρομο της, στο Lower Thames Street γινεται (στ. 261): "Το απαλο γκρινιασμα ενος μαντολινου" σ' ενα μπαρ (στ. 263) "Που τεμπελευουν οι ψαραδες το μεσημερι".

Η πορεια της μουσικης αποληγει εκει κοντα, σε μια εκκλησια (στ. 264):

Εκει που οι τοιχοι του Μαγνου του Μαρτυρα κρατουν

Μια ανεξηγητη λαμπραδα Ιωνικου λευκου και χρυσαφιου.