Καταρχην θα διαβασουμε μαζι ενα ονειρο που διηγειται ενας αντρας, για τον οποιο δεν εχουμε περισσοτερες πληροφοριες, σε εναν ψυχαναλυτη, τον Dr. Zane. Το ονειρο ειναι το εξης:

Ο Ασθενης Ενα Σαββατο πριν απο δυο-τρεις εβδομαδες ειχα αποφασισει να παω σ' ενα κουρειο να κοψω τα μαλλια μου. Ο κουρεας φλυαρουσε και φλυαρουσε και δεν ελεγε να σταματησει. Αυτο το σιχαινομαι στους κουρεις παρα πολυ. Ομως μετα απ' αυτο το κουρεμα αρχισα να βλεπω ενα ονειρο. Ειδα το ιδιο ονειρο τρεις φορες ηδη. Σ' αυτο το ονειρο υπαρχει παντα μια μεγαλη φαλακρη κηλιδα. Στην αρχη εχει το μεγεθος περιπου ενος φλιτζανιου. Ομως μετα γινεται ολο και μεγαλυτερη. Ωχ! ειναι σκατα. Τωρα συγχυζομαι και για κατι που δε νοιαζομουν στη ζωη μου ποτε.

Zane Mπορειτε να μου περιγραψετε το ονειρο καπως ακριβεστερα; Ακριβως οπως το ειδατε;

Ο Ασθενης Κοιταζω το ιδιο μου το κεφαλι απο πισω, κι εκει πισω υπαρχει κατι σε μεγεθος περιπου 12 εκατοστα διαμετρο κι ειναι φαλακρο, εκτος απο λιγοστες μεμονωμενες τριχες απλωμενες πανω απο το φαλακρο σημειο. Κατι τετοιο (γελα) το εχω δει σε πολλους νεους αντρες.

Zane Πως αισθανοσασταν στο ονειρο οταν το ειδατε αυτο;

Ο Ασθενης Φοβερα τρομαγμενος. Ξυπνησα. Απ' τον πανικο και μονο σχεδον θα 'χα πεσει απ' το παραθυρο, κρατιομουν απ' το σεντονι μου σφιχτα.

Τι σκεφτεστε οταν ακουτε αυτο το ονειρο;

[Λεγονται γνωμες οπως π.χ.: προκειται για ονειρο αγχους· στην πτωση των μαλλιων ο ασθενης αντιλαμβανεται οτι μεγαλωνει· ειναι φαλλικο ονειρο· κλπ.]

Ας δουμε τωρα τι λενε για το ονειρο 5 ειδικοι. Ειναι πεντε ψυχαναλυτες που κληθηκαν απο τον Zane να ερμηνευσουν το ονειρο:

Ψυχαναλυτης Α Γιατι ο Δρ Zane δεν υπεισερχεται περισσοτερο στην λεπτομερεια του ονειρου σχετικα με τον κουρεα και το κουρειο;

Ψυχαναλυτης Β Σκεφτομαι πως το περιστατικο στο κουρειο εχει καποια αναφορα σ' ενα συμβαν που πρεπει να διαδραματιστηκε σε σχεση με τον πατερα του ασθενους στην παιδικη του ηλικια. Ακομη θα 'χει σχεση και με τον θεραπευτη.

Ψυχαναλυτης Γ Σκεφτομαι πως η πρωταρχικη εγνοια αυτου του νεαρου ειναι να αποκρουει καθε απειλη της παντοδυναμιας του η του ναρκισσισμου του.

Ψυχαναλυτης Δ Δεν θα 'ταν καλο ν' αναλογιστουμε για λιγο την μεταφορικοτητα αυτου του ονειρου, δηλαδη την απωλεια των μαλλιων;

Ψυχαναλυτης Α Δεν πιστευω πως προκειται για απωλεια μαλλιων. Στο ονειρο ο ασθενης περιγραφει μονον ενα φαλακρο σημειο με μια-δυο μεμονωμενες τριχες πανω του. Τωρα ακουσαμε τον ασθενη να λεει για το ονειρο του την λεξη "σκατα". Κι ακομη επαναλαμβανει συχνα σε σχεση με το φαλακρο σημειο την λεξη "πισω". Εξ ου και ο συνειρμος μου γι' αυτην την εικονα του ονειρου: "Δεν τα βγαζω περα με τις ομοφυλοφιλικες μου ορμες".

Ψυχαναλυτης Γ Η γνωμη μου αντιθετα ειναι οτι ο ασθενης ηθελε να πει: "Δεν τα βγαζω περα με την απωλεια του ελεγχου μου, με τον θυμο μου. Γι' αυτο πρεπει να προσαρμοστω και να παρω μια υποτελη, θηλυκη - ομοφυλοφιλικη σταση, για να μη δινω αφορμη σε συγκρουσεις και καταστραφω."

Ψυχαναλυτης Α Ενδεχομενως κανεις θα μπορουσε να θεωρησει μεν την ομοφυλοφιλια σαν κατι θηλυκο. Απο την αλλη πλευρα θα μπορουσαμε και να πουμε πως αυτο που απειλει να ξεσπασει μεσα απο τον ασθενη ειναι ο επιθετικος ομοφυλοφιλικος ρολος.

Ψυχαναλυτης Ε Εαν θελετε να εφαρμοσετε την ερμηνεια σας για το πισω μερος κι ολα αυτα, τι λετε τοτε για τις αλλες ιδιαιτεροτητες που υπαρχουν επισης στο ονειρο, οπως για παραδειγμα οτι ολα γινονται ολο και μεγαλυτερα;

Ψυχαναλυτης Β Θα 'λεγα πως το ολο και μεγαλυτερο μεγεθος του φαλακρου σημειου σημαινει ολο και μεγαλυτερο αγχος και ολο και μεγαλυτερο θυμο.

Ψυχαναλυτης Α Κανεις θα μπορουσε και να πει πως ο ιδιος ο ασθενης μεγαλωνει, πως διευρυνει το προβλημα του. Στην αρχη γραφει τροπον τινα με μικρα γραμματα, κατοπιν με κεφαλαια.

Ψυχαναλυτης Δ Με απασχολει το γεγονος οτι το ονειρο τελειωνει με τοσο μεγαλο πανικο. Εννοω, πρεπει να καταλαβουμε καλυτερα τους μηχανισμους αυτου του πανικου.

Ψυχαναλυτης Α Αυτος ο καταλυτικος πανικος θα εξηγουνταν μεσα απο ενα ειδος καταρρευσης η διαλυσης του εαυτου η του Εγω η ας το πει κανεις οπως θελει. Γι' αυτο και θα μπορουσε να τον κατανοησει σαν ομοφυλοφιλικο πανικο.

Ψυχαναλυτης Γ Ακριβως αυτη η διαλυση ειναι που μου μοιαζει τοσο προειδιποδεια. Αυτην την αντιρρηση θα ειχα στην χρηση σας του ορου ομοφυλοφιλικος. Ειναι μια κριση ταυτοτητας.

Τοσο στις δικες σας παρατηρησεις, οσο και σ' αυτες των ψυχαναλυτων, εχουμε να κανουμε με ερμηνειες. Εδω δεν θα ασχοληθουμε με το αν μια ερμηνεια ειναι σωστη η οχι, αλλα με το οτι ακουγοντας ενα ονειρο, σχεδον αυτονοητα καταφευγουμε στην ερμηνεια. Και ρωτω: Απο που ερχεται αυτη η αναγκη; Γιατι ενα ονειρο χρειαζεται ερμηνεια;

[Απαντησεις: Το ονειρο ειναι κωδικοποιημενο, μεταμφιεσμενο, η ερμηνεια το καθιστα ελεγχομενο, κατανοητο κλπ.]

Οι απαντησεις σας κινουνται λιγοτερο η περισσοτερο στο πνευμα του Freud, ο οποιος γραφει πως το ιδιο το ονειρο δεν ειναι κοινωνικη εκφραση, δεν ειναι μεσο επικοινωνιας.

Η ερμηνεια καθιστα το ονειρο "κοινωνικη εκφραση" και "μεσο επικοινωνιας", μπορουμε, η τουλαχιστον πιστευουμε πως μπορουμε να συνεννοουμαστε. Η ερμηνεια εντασσει το ονειρο στην συνεχεια της ξυπνιας ζωης. Η ενταξη σε μια τετοια συνεχεια ειναι απαιτηση καθε επιστημονικης θεωρησης του ονειρου. Βεβαια στο ιδιο το ονειρο, μια τετοια ενταξη δεν δηλωνεται. Εκει που κυριαρχει η επιστημη, χρειαζεται το ιδιο το ονειρο να αμφισβητηθει. Γι' αυτο και ο Freud, απεναντι σε μια γνωμη που δεν αμφισβητει το ιδιο το ονειρο, ξεσπα:

Τι εννοει μ' αυτο; Ισχυριζεται οτι υπαρχουν εστω και μικρα συμβαντα που δεν εμπιπτουν στην διασυνδεση του παγκοσμιου συμβαντος, που θα μπορουσαν και να μην ειναι οπως ειναι; Οταν κανεις διασπα τον φυσικο ντετερμινισμο σ' ενα σημειο, τοτε εχει πεταξει στα σκουπιδια ολη την επιστημονικη κοσμοθεωρια. [...] Ο φιλος μας δεν θα θελησει να αναλαβει τις συνεπειες της πρωτης του απαντησης, θα ενδωσει.

Το διαπιστωνουμε σε καθε ερμηνευτικη προταση, επιχειρειται η "ενταξη". Στην ψυχολογικη ερμηνεια, η "ενταξη στην ψυχικη λειτουργια του ξυπνου".

Ψυχαναλυτης Β Σκεφτομαι πως το περιστατικο στο κουρειο εχει καποια αναφορα σ' ενα συμβαν που πρεπει να διαδραματιστηκε σε σχεση με τον πατερα του ασθενους στην παιδικη του ηλικια. Ακομη θα 'χει σχεση και με τον θεραπευτη.

Ψυχαναλυτης Γ Σκεφτομαι πως η πρωταρχικη εγνοια αυτου του νεαρου ειναι να αποκρουει καθε απειλη της παντοδυναμιας του η του ναρκισσισμου του.

Ψυχαναλυτης Α Δεν πιστευω πως προκειται για απωλεια μαλλιων. Στο ονειρο ο ασθενης περιγραφει μονον ενα φαλακρο σημειο με μια-δυο μεμονωμενες τριχες πανω του. Τωρα ακουσαμε τον ασθενη να λεει για το ονειρο του την λεξη "σκατα". Κι ακομη επαναλαμβανει συχνα σε σχεση με το φαλακρο σημειο την λεξη "πισω". Εξ ου και ο συνειρμος μου γι' αυτην την εικονα του ονειρου: "Δεν τα βγαζω περα με τις ομοφυλοφιλικες μου ορμες".

Ψυχαναλυτης Γ Η γνωμη μου αντιθετα ειναι οτι ο ασθενης ηθελε να πει: "Δεν τα βγαζω περα με την απωλεια του ελεγχου μου, με τον θυμο μου. Γι' αυτο πρεπει να προσαρμοστω και να παρω μια υποτελη, θηλυκη - ομοφυλοφιλικη σταση, για να μη δινω αφορμη σε συγκρουσεις και καταστραφω." κλπ.

Αναφερω επιτροχαδην τη βιολογικη ερευνα, καθως εχει αποκτησει στις μερες μας ιδιαιτερη βαρυτητα. Θα διαβασουμε μικρα αποσπασματα απο δυο προσφατα αρθρα. Το πρωτο ειναι του Allan Hobson, και εχει τον τιτλο Dreaming And The Brain: Toward A Cognitive Neuroscience Of Conscious States [Το Ονειρο και ο Εγκεφαλος: Προς μια Γνωσιακη Νευροεπιστημη Συνειδησιακων Καταστασεων.]

[...] θα υποστηριξουμε την θεση οτι οι συνειδητες καταστασεις του ξυπνου, του NREM και του REM υπνου διαφερουν μεταξυ τους κατα τρεις καθαρους και σημαντικους τροπους οι οποιοι ειναι μετρησιμοι τοσο στο επιπεδο της ψυχολογιας οσο και σ' αυτο της φυσιολογιας.

[...] η ιδιαιτερη μορφη της γνωστικης λειτουργιας του ονειρου μπορει να εξηγηθει στο επιπεδο του εγκεφαλου ως εξης:

1) Η εντονη και ζωντανη οπτικη ψευδαισθηση οφειλεται στην αυτοενεργοποιηση των οπτικων εγκεφαλικων λειτουργιων απο διεργασιες ενεργοποιησης της γεφυρας [...]

2) Τα εντονα συναισθηματα, ιδιαιτερα αγχος, ευφορια και θυμος οφειλονται στην αυτοενεργοποιηση των αμυγδαλοειδων πυρηνων και αλλων λιμβικων δομων. Η συναισθηματικη ενταση της ονειρικης φαντασιωσης οφειλεται στην ενεργοποιηση του παραλιμβικου φλοιου απο τους αμυγδαλοειδεις πυρηνες.

3) Η παραισθητικη πεποιθηση οτι ειμαστε ξυπνιοι, η ελλειψη κατευθυνομενης σκεψης, η απωλεια της αυτο-αναστοχαζομενης εναργειας, η ελλειψη συναισθησης για παραλογες και αδυνατες ονειρικες εμπειριες οφειλονται στις συνδυασμενες και πιθανως μεταξυ τους σχετιζομενες επιδρασεις αμινεργικης απορρυθμισης και στην επιλεκτικη απενεργοποιηση του μετωπιαιου φλοιου.

4) Η αλλοκοτη γνωσιακη κατασταση του ονειρου, που χαρακτηριζεται απο το ασυντονιστο και το ασυνεχες των ονειρικων χαρακτηρων, τοπων και πραξεων, οφειλεται σε μια ασταθεια προσανατολισμου που προκαλειται απο την χαοτικη φυση της γεφυρικης διεργασιας αυτοενεργοποιησης, [...]

Το δευτερο αρθρο ειναι του Mark Solms: Dreaming And REM Sleep Are Controlled By Different Brain Mechanisms [Το Ονειρο και ο REM Υπνος Ελεγχονται απο Διαφορετικους Εγκεφαλικους Μηχανισμους]. Κι εδω ενα αποσπασμα:

Αυτο το αρθρο [...] παρουσιαζει εναν αυξανομενο αριθμο στοιχειων που υποδηλωνουν [...] οτι, εαν και υπαρχει σημαντικη συνδεση μεταξυ του REM υπνου και του ονειρου, στην πραγματικοτητα προκειται για δυο διπλα ξεχωριστες καταστασεις. Δηλαδη REM μπορει να συμβει διχως ονειρα και ονειρα μπορουν να συμβαινουν διχως REM. Τα στοιχεια που ανασκοπουνται εδω υποδεικνυουν επισης οτι αυτες οι δυο καταστασεις ελεγχονται απο διαφορετικους εγκεφαλικους μηχανισμους. Το REM ελεγχεται απο χολινεργικους μηχανισμους του εγκεφαλικου στελεχους, ενω τα ονειρα φαινεται πως ελεγχονται απο ντοπαμινεργικους μηχανισμους του προσθιου λοβου.

Εδω το "παγκοσμιο συμβαν", στο οποιο επιζητειται η "ενταξη", ειναι η εγκεφαλικη λειτουργια. Τωρα το ονειρο πρεπει να διατυπωθει σε ορους φυσιολογιας και νευροχημειας του εγκεφαλου, και να καταστει μετρησιμο. Τωρα δεν εχουμε να κανουμε με την ερμηνεια αλλα με την επιστημονικη εξηγηση του ονειρου.

Και εδω βλεπουμε, για παραδειγμα στο θεμα του REM υπνου, σημαντικες διαφωνιες μεταξυ των ερευνητων. Απο που ερχεται αυτη η ασυμφωνια, που συναντησαμε ηδη μεταξυ των ψυχαναλυτων;

Βλεπετε την τσαντα που εχω διπλα μου. Εαν ζητησω απο καποιον απο σας να την ανοιξει, δεν θα υπαρχει κανενα προβλημα, θα την ανοιξει, η θα αρνηθει, ομως ολοι μας θα γνωριζουμε περι τινος προκειται. Εαν τωρα η τσαντα ηταν εξω απο την αιθουσα και ζητουσα απο την Κατερινα να βγει εξω, να ξανα 'ρθει και να μας την περιγραψει διχως να την ονομασει, τοτε σχεδον ο καθενας μας θα μιλουσε για κατι αλλο και η συνεννοηση μεταξυ μας θα ηταν απο δυσκολη εως αδυνατη. Ο λογος ειναι πως τωρα δεν θα ειχαμε να κανουμε με την ιδια την τσαντα αλλα με μια παρασταση της. Οι ερμηνειες και οι εξηγησεις του ονειρου δεν μενουν στο ιδιο το ονειρο, στο πραγματικο, αλλα κατασκευαζουν, επιχειρουν να κατασκευασουν μια εκαστοτε παρασταση του η οποια, ως ενα μη πραγματικο, μενει μετεωρη κι επαφημενη στην αυθαιρεσια.

Χρειαζεται να κανουμε αυτην τη βασικη διακριση: Αλλο το ιδιο το πραγμα, και αλλο η παρασταση του.

Ενα αλλο σημειο που εχουμε να προσεξουμε ειναι το οτι τοσο η ψυχαναλυτικη ερμηνεια οσο και η επιστημονικη εξηγηση του ονειρου πεφτουν σ' αυτο που στην λογικη λεγεται "φαυλος κυκλος": αυτο που θελουν να καταδειξουν, οτι τα ονειρα ειναι π.χ. εκφραση ασυνειδητων επιθυμιων, φοβων κλπ., οτι τα ονειρα ειναι γνωστικες διαδικασιες αποδιοργανωμενων εγκεφαλικων λειτουργιων, το εχουν θεσει ως προϋποθεση και το εχουν ηδη συμπεριλαβει στην εκαστοτε μεθοδο τους.

Η ψυχολογικη παρασταση ασχολειται με το ονειρο οπως με καθε τι. Θα το ερμηνευσει οπως ακριβως μια φαντασιωση, ενα συμπτωμα, κλπ. μεσα απο τον ψυχισμο του εκαστοτε ανθρωπου. Ψυχολογισμος. Το αδιαφοροποιητο του ονειρου απεναντι σε καθε αλλη "εκφραση" του ψυχισμου. Το ονειρο ως ονειρο αγνοειται.

Η επιστημονικη παρασταση επιζητει να εξηγησει το ονειρο. Εαν προηγουμενως το ονειρο παρασταθηκε ως ψυχολογικο φαινομενο, τωρα παρασταινεται ως μετρησιμη γνωστικη διαδικασια του νου. Μεταλλασσεται σε νευροχημικες διαδικασιες του εγκεφαλου. Ετσι γινεται αγνωριστο. Το ονειρο ως ονειρο αγνοειται.

Στη θεραπευτικη συνομιλια εχει ιδιαιτερη σημασια να προσεξουμε αυτην την ισοπεδωση στο αδιαφοροποιητο, η οποια καραδοκει σε καθε ερμηνεια. Ο Wittgenstein, ενας απο τους σημαντικοτερους φιλοσοφους του αιωνα που περασε, γραφει:

Τη μορφη της πειθους εχουν προπαντων εκεινες οι προτασεις στις οποιες λεγεται: "Αυτο στην πραγματικοτητα ειναι εκεινο". Τουτο σημαινει: Κανεις εχει πεισθει να αμελησει ορισμενες διαφορες που υφιστανται.

Ποιες διαφορες αμελουνται στις παραπανω παραστασεις του ονειρου; Ας θυμηθουμε τους ψυχαναλυτες. Τα παρακατω ειναι πιστες εφαρμογες του λογου του Wittgenstein:

- Τωρα ακουσαμε τον ασθενη να λεει για το ονειρο του την λεξη "σκατα". Κι ακομη επαναλαμβανει συχνα σε σχεση με το φαλακρο σημειο την λεξη "πισω". Εξ ου και ο συνειρμος μου γι' αυτην την εικονα του ονειρου: "Δεν τα βγαζω περα με τις ομοφυλοφιλικες μου ορμες".

- Η γνωμη μου αντιθετα ειναι οτι ο ασθενης ηθελε να πει: "Δεν τα βγαζω περα με την απωλεια του ελεγχου μου, με τον θυμο μου. Γι' αυτο πρεπει να προσαρμοστω και να παρω μια υποτελη, θηλυκη - ομοφυλοφιλικη σταση, για να μη δινω αφορμη σε συγκρουσεις και καταστραφω."

Ομως καθε ερμηνεια στην ουσια εχει την ιδια δομη. "Αντικαθιστα", λεει ο Freud, το ονειρο με κατι αλλο.

Το διαφορο του ονειρου χανεται ηδη στις βασικες προτασεις που καθοριζουν μια παρασταση του, π.χ. για την ψυχαναλυτικη ερμηνεια η προταση οτι το ονειρο φανερωνει τη βαθυτερη αληθεια μας, οτι εντασσεται στον ξυπνο, για την βιολογικη ερευνα οτι ειναι ψευδαισθηση, οτι ειναι γνωστικη λειτουργια του υπνου.

Ηρθε λοιπον η ωρα να στραφουμε στο ονειρο ως ονειρο. Πως μπορουμε να το κανουμε αυτο; Ας προσπαθησουμε να το ορισουμε. Ενας ορισμος του ονειρου δινεται απο ενα εγκριτο λεξικο, το American Heritage Dictionary: Μια σειρα εικονων, ιδεων, συναισθηματων και αισθησεων που συμβαινουν ακουσια στον νου σε ορισμενα σταδια του υπνου.

Ενας αλλος ορισμος ειναι ο εξης: Καθε νοητικη δραστηριοτητα που συμβαινει στον υπνο.

Τι συμβαινει μ' αυτους τους ορισμους; Αποδιδουν το ονειρο ως ονειρο;

[Απο το ακροατηριο: Ειναι κατι αντικειμενικο.]

Αυτο ακριβως ειναι το θεμα. Οι ορισμοι του ονειρου καθιστουν το ονειρο αντικειμενο, το βαζουν απεναντι και το παρατηρουν. Αντικειμενοποιηση του ονειρου και παρασταση του ονειρου πηγαινουν χερι-χερι. Αυτο που αγνοειται ειναι πως το ονειρο ειναι παντα ονειρο μου. Ετσι ενας ορισμος ποτε δεν μπορει να αποδωσει το ιδιο το ονειρο.

Ας ξαναδουμε το ονειρο:

Ο Ασθενης Ενα Σαββατο πριν απο δυο-τρεις εβδομαδες ειχα αποφασισει να παω σ' ενα κουρειο να κοψω τα μαλλια μου. Ο κουρεας φλυαρουσε και φλυαρουσε και δεν ελεγε να σταματησει. Αυτο το σιχαινομαι στους κουρεις παρα πολυ. Ομως μετα απ' αυτο το κουρεμα αρχισα να βλεπω ενα ονειρο. Ειδα το ιδιο ονειρο τρεις φορες ηδη. Σ' αυτο το ονειρο υπαρχει παντα μια μεγαλη φαλακρη κηλιδα. Στην αρχη εχει το μεγεθος περιπου ενος φλιτζανιου. Ομως μετα γινεται ολο και μεγαλυτερη. Ωχ! ειναι σκατα. Τωρα συγχυζομαι και για κατι που δε νοιαζομουν στη ζωη μου ποτε.

Zane Mπορειτε να μου περιγραψετε το ονειρο καπως ακριβεστερα; Ακριβως οπως το ειδατε;

Ο Ασθενης Κοιταζω το ιδιο μου το κεφαλι απο πισω, κι εκει πισω υπαρχει κατι σε μεγεθος περιπου 12 εκατοστα διαμετρο κι ειναι φαλακρο, εκτος απο λιγοστες μεμονωμενες τριχες απλωμενες πανω απο το φαλακρο σημειο. Κατι τετοιο (γελα) το εχω δει σε πολλους νεους αντρες.

Zane Πως αισθανοσασταν στο ονειρο οταν το ειδατε αυτο;

Ο Ασθενης Φοβερα τρομαγμενος. Ξυπνησα. Απ' τον πανικο και μονο σχεδον θα 'χα πεσει απ' το παραθυρο, κρατιομουν απ' το σεντονι μου σφιχτα.

Προσοχη στις ερωτησεις: Δεν ειναι, τουλαχιστον δεν πρεπει να ειναι απλως διευκρινιστικες, δηλαδη να ικανοποιουν την αναγκη του θεραπευτη για ακριβεστερη εικονα. Οι οποιες ερωτησεις γινονται για να φερουν τον πελατη μας κοντυτερα στον εαυτο του, του μαθαινουν να προσεχει αυτο που του συμβαινει περισσοτερο.

Aς δοκιμασουμε τωρα να μεινουμε στο ιδιο το ονειρο, στο διαφορο του οποιου ανηκει να ειναι αλλοκοτο, ουτε "κοινωνικη εκφραση" ουτε "μεσο επικοινωνιας". Και παλι το ονειρο δεν ειναι τελειως αλλοκοτο. Λεει κατι και δεν το λεει, κρυβει κατι και δεν το κρυβει. Αυτο το φαινομενο οι Αρχαιοι το γνωριζαν, το αφηναν να ανηκει στον κοσμο τους και να τον καθοριζει, και ετσι ειχαν γι' αυτο ενα ονομα: ΣΗΜΑ

Το ονειρο, ενα ΣΗΜΑ: δειχνει και κρυβει: Ειναι ξυπνημα, αλλα στον υπνο· Στο ονειρο αναγνωριζω τον εαυτο μου, αλλα και δεν τον αναγνωριζω· Ο κοσμος στο ονειρο ειναι ο κοσμος του ξυπνου, αλλα και δεν ειναι.

Στην θεραπευτικη πραξη εχει μεγαλη σημασια η εκμαθηση της κατοικησης στα σηματα, στο αινιγματκο, με μια εκφραση του φιλοσοφου Martin Heidegger, η ανοιχτοτητα για το μυστηριο. Αυτο βεβαια δεν γινεται με διδασκαλιες και συμβουλες, και ο,τι λεμε εδω με μια κουβεντα, στην ψυχαναλυση γινεται πραξη σε μηνες και χρονια.

[Απο το ακροατηριο: Δηλαδη εσεις, οταν σας διηγουνται ενα ονειρο, δεν λετε τιποτα;]

Να αφεθει ενα ονειρο να μεινει στο διαφορο του, στο ιδιον του, δεν ειναι απλο και δεν δινεται αμεσα. Προσεξτε το ονειρο που συζητουμε. Προσεξτε καταρχην πως μιλα: μια μεγαλη φαλακρη κηλιδα [...] υπαρχει κατι σε μεγεθος περιπου 12 εκατοστα διαμετρο κι ειναι φαλακρο, [...] (γελα)

Αυτα δειχνουν πως δεν το δεχεται, αυτο που του συμβαινει στο ονειρο. Και ειναι μια αποστολη της ψυχαναλυσης, ετσι το βλεπω εγω, να το δεχτει. Αν ο ανθρωπος διηγουνταν σ' εμενα το ονειρο του, ενδεχομενως θα εκανα θεμα αυτο.

Και ακομη: Ο τρομος στο ονειρο συνεχιζεται και στον ξυπνο, ως πανικος μαλιστα που τον οδηγει σε μια ριζικη φυγη, να πεσει απο το παραθυρο. Ο ανθρωπος αυτος δεν ξεχωριζει αναμεσα σε ονειρο και ξυπνο. Του ειναι ενα αδιαφοροποιητο μειγμα. Μηπως ετσι ειναι και με αλλες διαφορες; Π.χ. τρομαζει ακομη με κατι που εχει περασει; Η αναμνηση και το παρον ειναι αρκετα διακριτα;

Ολα αυτα ειναι θεματα που εχουν να συζητηθουν και να εννοηθουν.