Ο γενικός τίτλος αυτού του συμποσίου είναι καταρχήν: η πρόσληψη του Heidegger στην Ιαπωνία και η φιλοσοφία των Nishida-Tanabe - όπου κανείς πρέπει να γνωρίζει ότι η βάση της νόησης του Nishida είναι ο βουδισμός. Το θέμα που μου ανατέθηκε για την ακόλουθη συνομιλία είναι η πρόσληψη του Heidegger στην Ιαπωνία. Κανείς θα μπορούσε να πραγματευτεί το θέμα σε δύο οπτικές: τουτέστιν πρώτον να υποβάλει μια ιστορικοφιλοσοφική αναφορά επάνω στην εισαγωγή και την παράδοση της νόησης του Heidegger στην Ιαπωνία από το 1924 μέχρι σήμερα. Αυτό θα είχε το νόημα και την σημασία του, αν κι εδώ θα πρέπει να το εγκαταλείψω λόγω των περιορισμένων μου γνώσεων γι' αυτό. Δεύτερον το θέμα της συνομιλίας θα μπορούσε να εμπεριέχει ένα αίτημα, όπως ο ίδιος ο Heidegger κάποτε έγραψε ως εξής: "να απολήξουμε στην περιοχή η οποία ίσως καθιστά δυνατό να έρθει η μεταβεβλημένη ευρωπαϊκή νόηση σε μια καρποφόρα αντιπαραβολή με την απωασιατική <νόηση>." Παρακάτω θα επιχειρήσω να διανύσω μια μικρή απόσταση του δεύτερου δρόμου προς μία αντιπαραβολή.

Ο τίτλος αυτής της απόπειρας, που αρχικά ήταν: συμβάν και ελευθερία, λόγω ακριβώς των περιορισμένων μου γνώσεων, πρέπει ν' αλλάξει και να γίνει: συμβαν και shôki. Και πάλι ο τίτλος ηχεί υπερβολικά μεγάλος για το νοητικό μου δυναμικό. Γι' αυτό πρέπει να ξεκινήσω με την μικρή μου εμπειρία των μεταφράσεων μερικών γραπτών του Heidegger. Πριν μερικά χρόνια μετέφρασα στα ιαπωνικά το γραπτό του Επανω στο θεμα της νοησης με την βοήθεια του εδώ παρόντος φίλου μου Hartmut Buchner. Όπου η δυσκολώτερα μεταφράσιμη λέξη, που θα πει το δυσκολότερα κατανοήσιμο θέμα ήταν και είναι το "συμβάν". Μετά από μακρά σκέψη και με μεγάλο δισταγμό τόλμησα να μεταφράσω το συμβάν με μια αρχαία, βουδιστική λέξη "Shôki".[2] Όμως έκτοτε μου παραμένει ένα συνεχώς ανοιχτό ερώτημα, εάν και κατά πόσον το συμβάν μπορεί ν' ανταποκρίνεται στο shôki.

Σήμερα πρέπει να σας παρουσιάσω ένα τμήμα της κατανόησής μου του συμβάντος και του shôki, για να ζητήσω την κριτική και την διδαχή σας. Σ' αυτήν την απόπειρα θα ήθελα να προχωρήσω σε τρία τμήματα ως εξής: πρώτον μια σύντομη παρουσίαση των πέντε κυρίων στοιχείων του συμβάντος, όσο μπόρεσα να το κατανοήσω· δεύτερον μια μικρή διευκρίνηση και ένας εντοπισμός του shôki· τρίτον μια απόπειρα της αντιπαραβολής που αναφέρθηκε στην μορφή του ερωτήματος.

Ι

Όλα, όσα είπε ο καθηγητής Heidegger για το "συμβάν", το "συμβαίνει", εδώ μπορώ άνετα να τα προϋποθέσω ως βεβαίως γνωστά. Παρολαυτά καταρχήν πρέπει ν' αναφερθούν μερικά κύρια στοιχεία του συμβάντος, ώστε να μπορέσει μια αντιπαραβολή του shôki με το συμβάν να πάρει έναν ορισμένο δρόμο.

(1) Το συμβάν μιλά στην αποστροφή "δίνεται είναι", "δίνεται χρόνος". Ο Heidegger λέει: "Αυτό που καθορίζει αμφότερα, χρόνο και είναι στο ίδιόν τους, που θα πει στην αλληλέχειά τους, το αποκαλούμε: συμβάν." (Επανω στο θεμα της νοησης, σ. 20.). Ακριβώς γι' αυτό, "το συμβάν πρέπει να εννοηθεί έτσι ώστε να μην μπορεί να διαπιστωθεί ούτε ως είναι ούτε ως χρόνος. Είναι τρόπον τινά ένα <neutrale tantum>, το ουδέτερο <και> στον τίτλο <χρόνος και είναι>." (ό.π., σ. 46κ.ε.). Προσέχουμε το <neutrale tantum>. Ίσως σ' αυτό το ne-utrum tantum χρόνου και είναι, χρόνος και είναι θα μπορούσαν να αλληλέχονται.

(2) Συμβάν θα πει: αλληλέχεια είναι και ανθρώπου. "Στον άνθρωπο κρατεί μια υπακοή στο είναι, η οποία υπακοή ακούει το είναι διότι προσιδιάζει σ' αυτό" (Ταυτοτητα και Διαφορα, σ. 22). Καταρχήν ίσως μπορούμε να πούμε ότι είναι και άνθρωπος ποτέ δεν είναι ισότιμα, αλλά ο άνθρωπος είναι άνθρωπος πρώτα όταν ακούει, ανταποκρινόμενος στην κλήση του είναι.

(3) Το "συμβαίνει" λέγεται τόσο για το σύ-στημα ως την ουσίαση της μοντέρνας τεxνικής όσο και για το τετράπτυχο ως την κόσμηση του κόσμου, στην οποία κόσμηση πρώτα μπορούν τα πράγματα να πραγμώνουν. Το "συμβαίνει" λέγεται και για την "τροπή". Αυτή η τροπή είναι εκείνη από την παραμέληση του πράγματος, όπως επίσης από την άρνηση του κόσμου προς την διαφύλαξη της ουσίασης του είναι, όπως επίσης προς την κόσμηση του κόσμου. Εν συντομία η τροπή ονομάζει τώρα "το συμβάν της τροπής" στο είναι.

(4) Με το συμβάν της τροπής καταλαγιάζουν τα πράγματα στην πράγμωση και ο κόσμος στην κόσμηση. Πιθανόν σ' αυτό το πλαίσιο του καταλαγιάσματος ο Heidegger είπε κάποτε: "Η γλώσσα μιλά ως το σήμαντρο της σιγής" (Καθοδον προς τη γλωσσα, σ. 30). Σ' αυτό το πλαίσιο πρέπει ν' αναφέρω ακόμα μια φράση που λέει: "Το έτσι συμβαίνον, η ανθρώπινη ουσίαση, φέρεται διά της γλώσσας στο ίδιόν του, ώστε να παραμένει προσιδιάζον στην ουσίαση της γλώσσας, στο σήμαντρο της σιγής. Μια τέτοια σύμβαση συμ-βαίνει καθόσον η ουσίαση της γλώσσας, το σήμαντρο της σιγής, χρειάζεται την ομιλία των θνητών ώστε να σημαίνει το σήμαντρο της σιγής για το άκουσμα των θνητών" (Καθοδον προς τη γλωσσα, σ. 30). Σ' ένα άλλο πλαίσιο ο Heidegger ερμηνεύει την ρήση του Παρμενίδη "αληθειης ευκυκλεος ατρεμες ητορ", που θα πει "την άτρεμη καρδιά της εύκυκλης α-λήθειας" ως "τον τόπο της σιγής" (Επανω στο θεμα της νοησης, σ. 75). Δυστυχώς ακόμα δεν μου είναι καθαρό σε ποια σχέση βρίσκονται το σήμαντρο της σιγής και ο τόπος της σιγής.[3]

(5) Προς το τέλος της ομιλίας του Zeit und Sein ο Heidegger λέει ότι το συμβάν "αποσύρει το ιδιαίτατό του από την απεριόριστη α-λήθευση". Και κατόπιν: "Εννοημένο από την σύμ-βαση, τούτο θα πει: Αποσύρεται, με την έννοια που αναφέρθηκε, στο ασύμβατο. Στο συμβάν ως αυτό τούτο ανήκει το ασύμβατο." (Επανω στο θεμα της νοησης, σ. 23).

Με κάθε συντομία υποδεικνύονται ακόμα μια φορά τα πέντε κύρια στοιχεία του συμβάντος, όπως δείχνονται: δηλαδή (1) "Το απρόσωπο", που δίνει είναι και που δίνει χρόνο· (2) αλληλέχεια είναι και ανθρώπου· (3) το συμβάν της τροπής στο είναι· (4) τόπος της σιγής και σήμαντρο της σιγής· (5) Συμβάν και ασύμβατο. Στην εσωτερική συσχέτιση των πέντε στοιχείων του συμβάντος, τώρα δεν μπορώ να υπεισέλθω. Ίσως η θεμελιακή σημασία του συμβάντος έγκειται στο εξής: Φέρω κάτι στο ίδιόν του και το κρατώ εκεί, είτε αυτό το κάτι είναι ο χρόνος, είτε είναι το είναι, είτε είναι ο άνθρωπος, είτε είναι ο κόσμος, είτε είναι το πράγμα, είτε είναι ο μη-κόσμος, είτε είναι το μη-πράγμα, είτε είναι η γλώσσα.

II

Επίσης πρέπει με κάθε συντομία να διευκρινίσουμε και να εντοπίσουμε το shôki.

(1) "Shôki" θα πει, σε τελείως αδρες γραμμές, η αλήθεια του "engi". Ο συνήθης χαρακτηρισμός του engi είναι: "Αν είναι τούτο, τότε είναι κείνο· αν δεν είναι τούτο, τότε δεν είναι κείνο". Επομένως το engi σημαίνει αλληλέχεια όλων και κάθε όντος στην οπτική του είναι, όπως και του μη-είναι του. Σ' αυτήν την αλληλέχεια και δι' αυτής της αλληλέχειας κάθε ον και όλα τα όντα, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, δεν έχει διόλου το αυτοδύναμο, υποστασιοποιημένο είναι του, και γι' αυτό όλα τα όντα και κάθε ον αλλάζει, γεννιέται και παρέρχεται τελείως ανεξάρτητα από τις εκάστοτε αιτίες και αφορμές. Σ' αυτόν τον κόσμο του engi, δηλαδή της αλληλέχειας, όλα είναι παροδικά, μάλιστα αβυσσαλέα παροδικά, διότι αυτός ο κόσμος καθαυτόν γεννιέται και παρέρχεται. Σ' αυτόν τον κόσμο του engi αλληλέχονται σύμμεικτα το αληθές και το ψευδές, το καθαρό και το ακάθαρτο, το καλό και το κακό. Όμως ακριβώς γι' αυτό τούτος ο κόσμος του engi είναι για μας αίτιο κι αφορμή να γίνουμε βούδα.

(2) Για να αφομοιώσουμε την τελευταία φράση κατά τρόπο αληθινό, το engi, δηλαδή η αλληλέχεια όλων και κάθε όντος, πρέπει να ιδωθεί ως η αλληλέχεια. Αυτή η αλληλέχεια, ιδωμένη καθαυτήν ως αλληλέχεια, καλείται shôki, όπου στο τονισμένα αναφερόμενο "ως" δείχνεται ένα ίδωμα ή, πολύ περισσότερο, μια αφύπνιση. Το sho στο shôki σημαίνει πρωταρχικά το dharma με το εξής ενιαία-τριπλό νόημα: Το dharma σημαίνει πρώτον "έχω", τουτέστιν "συνέχω", και κατόπιν, δεύτερον, "ο (τα πάντα και το καθένα) συνέχων νόμος", και τρίτον "όλα και κάθε τι το απ' αυτόν τον νόμο συνεχόμενο", δηλαδή "όλα τα όντα και κάθε ον". Το ki στο shôki, όπως το gi στο engi, θα πει: συμβάν, αναφύομαι, συμβαίνω με την τρέχουσα έννοια. Επομένως το shôki σημαίνει ότι το αληθινό dharma συμβαίνει σύμφωνα με τον νόμο του σε όλα και σε κάθε ον. "Shôki" λοιπόν θα πει: κοσμική ενόραση ή κοσμική κινητικότητα του βούδα, δηλαδή του αφυπνισμένου.

(3) Shôki και Engi δεν είναι το ίδιο, αλλά το αυτό. Με ποιο νόημα; Καθημερινά κατοικούμε στον κόσμο του engi, στον οποίο τα πάντα αλληλέχονται με τα πάντα. Όταν αφυπνισθούμε σ' αυτήν την αλληλέχεια ως αλληλέχεια, τότε ο κόσμος του engi τρέπεται στον κόσμο του shôki. Όμως η ολοκληρωτικά επιτελεσθείσα αφύπνιση προσπερνά την διαφορά αφύπνισης και μη-αφύπνισης. Γι' αυτό ο κόσμος του shôki τρέπεται και πάλι στον κόσμο του engi. Μ' αυτήν την έννοια shôki και engi είναι το αυτό. Ο κόσμος του shôki, που επανακάμπτει στον κόσμο του engi, είναι ο αληθινός καθημερινός κόσμος. Όταν για παράδειγμα μπορούμε να χαιρετίσουμε ο ένας τον άλλο αληθινά "καλημέρα", τότε εδώ κατοικούμε στον αληθινό καθημερινό κόσμο του shôki.

(4) Για μια εποπτική παρουσίαση αυτής της κοσμικής κινητικότητας ονόματι "shôki" κρέμεται εδώ αυτή η καλλιγραφία του διδασκάλου μου καθηγητού Hisamatsu (βλ. παρακάτω εικ. 28). Για την διευκρίνιση και τον εντοπισμό του shôki δημιούργησε αυτήν την καλλιγραφία.

Σε κατά λέξη μετάφραση λέει: "Πρέπει να μην κατοικείς και να μην μένεις πουθενά και πρέπει ν' αφήσεις την καρδιά ή την θέληση (με την βαθύτατη και την ευρύτατη έννοια) να ξεσπάσει." Η εδώ ονομαζόμενη θέληση είναι φυσικά η θέλησή σας και η θέλησή μου, όμως δεν είναι κάποια ατομική θέληση, αλλά ακριβώς γι' αυτό είναι τρόπον τινά η κοσμική θέληση. Αυτή η κοσμική θέληση, σ' εμένα τουλάχιστον, φαίνεται σαν μια κοσμική φλόγα, με την φλόγωση της οποίας ο καθημερινός κόσμος κοσμεί ως ο αληθινός κόσμος. Τούτο ας είναι καταρχήν μια διευκρίνιση του shôki.

(5) Όμως από πού πηγάζει αυτή η κοσμική θέληση; Από πού αναφλέγεται αυτή η κοσμική φλόγα; Καταρχήν από την αναφερθείσα "κατοίκηση-πουθενά", που θα πει καταρχήν από το "μηδέν" με την έννοια του καν-ενός. "Από το μηδέν", αυτό το είπα εν παρόδω μόνο και ανακριβώς. Διότι αυτό το μηδέν με την έννοια του καν-ενός είναι αυτό το οποίο, ολότελα απροσδιόριστο εν εαυτώ, και πάλι προσδιορίζεται με πλήρη ελευθερία της θέλησης και της προθυμίας: κάθε φορά προς εσάς, κάθε φορά προς τον φίλο μου κύριο Buchner και κύριο Üda, φυσικά πρός εμένα τον ίδιο και προς όλους και κάθε άγνωστό μου άνθρωπο, προς όλην την ανθρωπότητα - και μάλιστα όχι μόνο προς όλους τους ανθρώπους αλλά και προς όλα και προς κάθε πράγμα, ναι, κάθε φορά προς την κοσμική ιστορία. Αυτό το μηδέν, το οποίο δεν είναι αφαίρεση της ανθρώπινης νόησης ή φαντασίας, είναι αυτό το οποίο είμαστε καθαυτούς. Σχετικά μ' αυτό το μηδέν διαβάστε παρακαλώ το βιβλιαράκι "Η πληροτητα του μηδενος" του καθηγητή Hisamatsu που σύντομα κυκλοφορεί στα γερμανικά.

III

Το συμβάν με την έννοια του Heidegger, εγώ, για μένα προσωπικά τουλάχιστον, μπόρεσα και έπρεπε να το συναντήσω στο πλαίσιο που υπαινίχθηκα. Τώρα, με κάθε συντομία, πρέπει να σας παρουσιάσω και την απόπειρά μου της ερμηνείας των πέντε κύριων στοιχείων του συμβάντος που καταδείχθηκαν παραπάνω.

(1) "Δίνεται είναι", "δίνεται χρόνος". Αυτό το "Απρόσωπο" ο καθηγητής Heidegger, μέσα από το "δώσιμο", που θα πει από το "προσ-μοίρασμα" και την "προσ-φορά", το ονόμασε συμβάν, όπου το "Απρόσωπο" καθαυτό, που θα πει το προσ-μοιράζον, όπως και το προσ-φέρον συγκρατείται, που θα πει αποσύρεται από την νόηση. Ο Heidegger λέει και προειδοποιεί: "Το συμβάν ούτε είναι, ούτε δίνεται το συμβάν. Να λέγεται το ένα, όπως και τ' άλλο, σημαίνει αντιστροφή του θέματος, παρόμοια σαν να θέλαμε να ανάγουμε την πηγή από το ρεύμα." (Επανω στο θεμα της νοησης, σ. 24) Την προειδοποίησή του μπορώ να την καταλάβω καλά. Και πάλι, και ακριβώς εξ αυτού, πρέπει να ερωτήσω: Μήπως ο δρόμος της νόησής του, το ότι το "Απρόσωπο" το νοούμε μέσα από το είδος του δωσίματος που ανήκει σ' αυτό, είναι μια προσπάθεια να θέλουμε να ανάγουμε την πηγή από το ρεύμα; Γνωρίζω πως για την νόηση σχεδόν δεν υπάρχει άλλη δυνατότητα. Διότι αυτό το "Απρόσωπο" που δίνει είναι και δίνει χρόνο θα μπορούσε κατά την γνώμη μου να γίνει κατανοητό και εμπειρατό ως το μηδέν που αναφέρθηκε με την έννοια του καν-ενός, επομένως ως το διόλου προσδιορίσιμο και συνάμα αυτοπροσδιοριζόμενο. Ο ίδιος ο Heidegger είπε, όπως ανέφερα ήδη: "Το συμβάν πρέπει να εννοηθεί έτσι ώστε να μην μπορεί να διαπιστωθεί ούτε ως είναι ούτε ως χρόνος. Είναι τρόπον τινά ένα <neutrale tantum>". Αυτός ο υπαινιγμός του, έτσι μου φαίνεται, υποδεικνύει την δυνατότητα ότι το "Απρόσωπο" που αναφέρθηκε θα μπορούσε να είναι το μηδέν που αναφέρθηκε. Αν έτσι είναι τα πράγματα, τότε το συμβάν θα μπορούσε να είναι το συμβάν του μηδενός. Όμως τούτο παραμένει ερώτημα.

(2) "Συμβάν" θα πει: Αλληλέχεια είναι και ανθρώπου." Το συμβαν μ' αυτήν την έννοια ως η αλληλέχεια είναι και ανθρώπου, στην οποία καθίσταται δυνατή η προσ-ιδίωση όπως και η μετ-ιδίωση, δεν είναι ούτε είναι ούτε άνθρωπος. Το συμβάν θα ήταν τρόπον τινά μια δίνη, στην οποία και είναι και άνθρωπος αφανίζονται, και από το οποίο συνάμα και είναι και άνθρωπος προκύπτουν. Μήπως στην χαϊντεγκεριανή διατύπωση της αλληλέχειας η πλευρά της αφάνισης είναι και ανθρώπου τονίζεται κάπως λίγο; Αυτή η πλευρά της αφάνισης ή της απο-γένεσης των δύο, η οποία στον βουδισμό συχνά υπονοείται μ' έναν κενό κύκλο, που θα πει το μηδέν που ήδη αναφέρθηκε, θα έπρεπε, με τον θεματικά αρμόζοντα τρόπο να εμπεριέχεται ήδη στην αναφερθείσα αλληλέχεια ως όρος της δυνατότητάς της.

(3) Η σύμ-βαση λέγεται και για την άρνηση του κόσμου και για την παραμέληση του πράγματος, ίσως γιατί και η άρνηση και η παραμέληση αφορά την αλήθεια, αλλά και την αν-αλήθεια του είναι. Τούτο, όσο μπόρεσα να δω, είναι η απίστευτα βαθιά ενόραση του Heidegger στον παγκόσμιο πολιτισμό. Η εδώ εννοούμενη παραμέληση σημαίνει: Το σύ-στημα, ως η ουσίαση της μοντέρνας τεχνικής, ουσιάζεται καθόσον το πράγμα δεν το διαφυλαγει ως πράγμα. Το σύ-στημα, στήνοντας, αφήνει το πράγμα δίχως την στέγη - δίχως το μέλημα για την ουσίασή του ως πράγματος. Ο Heidegger λέει κάπου: "Στην παραμέληση του πράγματος συμβαίνει η άρνηση του κόσμου." Κανείς ίσως θα μπορούσε να πει ότι ο κόσμος θα ήταν η στέγη, το μέλημα της ουσίασης του πράγματος. Ίσως με την άρνηση του κόσμου και με την παραμέληση του πράγματος σχετίζεται το απάτριδο του σημερινού ανθρώπου.

Τι υπονοούν τα τρία, μεταξύ τους σχετιζόμενα, φαινόμενα του σημερινού παγκόσμιου πολιτισμού; Τώρα δεν μπορώ να υπεισέλθω στην απάντηση του Heidegger. Σύντομα μόνο, ειπωμένο βουδιστικά: Εδώ δείχνεται η κόλαση. Μπες στην κόλαση! Αυτή είναι η αμετάκλητη προτροπή του βουδισμού. Μια σχολή του βουδισμού μιλά για την "κοσμική εποχή του τελευταίου dharma". Αυτή η σχολή του βουδισμού μας λέει ότι ακριβώς σ' αυτήν την κοσμική εποχή του τελευταίου dharma εμφανίζεται το ανήκουστο, βαθύ dharma. Κάτι παρόμοιο λέει ο Heidegger με την εννόησή του του στίχου του Hölderlin: "Όμως όπου είναι κίνδυνος, βλασταίνει και το σωτήριο". Όμως για να μπορέσει το σύ-στημα, διαμέσου του κινδύνου, να τραπεί στο συμβάν καθαυτό, πρέπει οπωσδήποτε η θέληση για θέληση, που διακατέχει το σύ-στημα, άπαξ δια παντός να διακαεί από την κοσμική φλόγα που αναφέρθηκε παραπάνω, κι έτσι να μεταβληθεί σε μια κοσμική θέληση που θεσπίζει τον αληθινό κόσμο. Διαφορετικά, όπως προειδοποιεί ο Heidegger, ποτέ δεν θα μπορούσαμε "να αποποιηθούμε την ανθρώπινη ιδιοτροπία (Η τεχνικη και η τροπη, σ. 45).

(4) Ο τόπος της σιγής και το σήμαντρο της σιγής. Σε ποια σχέση τα δύο βρίσκονται, τούτο δεν μου είναι ακόμη καθαρό. Ίσως πρέπει να προσπαθήσουμε να εννοήσουμε και τον τόπο και το σήμαντρο μέσα από την σιγή. Δεν θα μπορούσαμε να το πούμε έτσι, ότι ο τόπος της σιγής καθαυτόν μιλά - ως το σήμαντρο της σιγής; Δεν είναι η σιγή καθεαυτήν το ομιλούν; Το στήριγμα γι' αυτήν την άποψη έγκειται καταρχήν στην ακόλουθη φράση του Heidegger: "Η ησυχία, εννοημένη αυστηρά ως το σίγασμα της σιγής, είναι πάντα κινητικότερη από κάθε κίνηση και ζωηρότερη πάντα από κάθε ζωηρότητα" (Καθοδον προς τη γλωσσα, σ. 29). Το πράγμα πράττει, ο κόσμος κοσμεί - ήδη τούτο δεν είναι το μίλημα της γλώσσας; Ένας από τους στίχους μας, λέει το προκείμενο τελείως απλά: "Όταν ένα πουλί τραγουδά, το βουνό γίνεται ακόμα πιο σιωπηλό."

(5) "Στο συμβάν σαν τέτοιο ενέχεται το α-σύμβατο." Αυτό κατά τον Heidegger σημαίνει ότι το συμβάν αποσύρει το ιδιαίτατό του από την απεριόριστη α-λήθευση. Εδώ ο Heidegger λέει πολύ προσεκτικά: "Εννοημένο μέσα από το συμβάν, τούτο θα πει: καθιστά τον εαυτό του, με την έννοια που αναφέρθηκε, α-σύμβατο." Σ' ένα άλλο πλαίσιο γράφει κάποτε ο Heidegger: "Τότε το συγκινητικό το εννοείτε κατά λέξη, ως το συνεπαίρνον, το οποίο κινεί προς ... ( δηλαδή προς την σιγή" (Καθοδόν προς την γλώσσα, σ. 141). Ενδεχομένως το α-σύμβατο, την αυτοαπόσυρση του συμβάντος, θα μπορούσαμε να την κατανοήσουμε ως την αυτοαπόσυρσή του προς τη σιγή. Το με αυτήν την έννοια α-σύμβατο, στον βουδισμό καλείται η απογένεση, τούτο θα πει, η επάνοδος στο πρωτογενές έδαφος. Δίχως την επιτέλεση αυτής της επανόδου στο πρωτογενές έδαφος, κανένας βουδισμός δεν λαμβάνει χώρα. Με αυτήν την έννοια, και στον βουδισμό το α-σύμβατο είναι πολύ σημαντικό. Το α-σύμβατο, δηλαδή η ΛΗΘΗ στην ΑΛΗΘΕΙΑ, η οποία κάποτε χαρακτηρίστηκε από τον Heidegger ως "η ιδίως αναλήθεια" ή ως "η ιδίως αν-ουσίαση της αλήθειας" (Για την ουσίαση της αλήθειας, 2η εκδ. σελ. 20), είναι, όπως λέει, παλαιότερη από την ΑΛΗΘΕΙΑ. Για αυτήν την "ιδίως αν-ουσίαση της αλήθειας" η οποία τώρα, όπως μου φαίνεται, ονομάζεται το "α-σύμβατο", ο καθηγητής Heidegger έγραψε κάποτε τα εξής: "Για τον ειδήμονα πάντως το <αν> της αρχικής αν-ουσίασης της αλήθειας ως της αναλήθειας υποδεικνύει την ακόμα μη εμπειραθείσα περιοχή της αλήθειας του Είναι (όχι πρώτα του όντος)" (Για την ουσίαση της αλήθειας, σελ. 20). Αυτό το πρωτάκουστο νόημα με συνεκλόνισε βαθύτατα. Έκτοτε, και μέχρι σήμερα ακόμη, έχω μια υποψία, ότι η ονομασθείσα "ακόμη μη εμπειραθείσα περιοχή της αλήθειας του Είναι", που θα πει τώρα το "α-σύμβατο", θα έπρεπε να είναι το πρωτογενές, όμως λήθιο πηγαίο έδαφος της νόησής του. Το έτσι υποδειχθέν "α-σύμβατο", σύμφωνα με την φτωχή μου εμπειρία, θα μπορούσε να είναι σχεδόν το αυτό με το "μηδέν" με την έννοια του "κανενός". Μου φαίνεται πως είναι το ένα, από την γερμανική πλευρά τεινομενο χέρι, το οποίο συνήρπασε βαθιά την καρδιά μας, τουλάχιστον την καρδιά μου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αποφάσισα να μιλήσω για την "νόηση του Heidegger στην συνάντηση με τον βουδισμό".[3]

Εάν δεν απατώμαι στο ότι το α-σύμβατο είναι το λήθιο πηγαίο έδαφος της νόησης του Heidegger, τότε την αναφερθείσα φράση "Στο συμβάν σαν τέτοιο ενέχεται το α-σύμβατο", θα έπρεπε ακόμη μια φορά να την αντιστρέψω και να πω απλώς: "Α-σύμβατο : Συμβάν. Συμβάν : Α-σύμβατο." Τούτο δεν είναι γλωσσικό παιχνίδι, αλλά αναφέρεται στην ανθρώπινη ελευθερία μας, με την έννοια του ότι ολότελα ελεύθερα μπορούμε πότε να εμ-βαίνουμε στο α-σύμβατο και πότε να υπεισερχόμαστε στο συμβάν. Α-σύμβατο : Συμβαν. Συμβαν : Α-σύμβατο· τούτο απαρτίζει έναν ελεύθερα κινούμενο δακτύλιο, όπως μου φαίνεται. Προηγουμένως είπα: το α-σύμβατο θα μπορούσε να είναι σχεδόν το αυτό με το βουδιστικό μηδέν. Διότι μεταξύ των δύο υφίσταται μια πολύ λεπτή και σιγαλή και εξ αυτού βαθιά διαφορά, όσο βλέπω. Α-σύμβατο : Συμβαν. Συμβαν : Α-σύμβατο. Αυτήν την διαφορά, ο νοητής Heidegger μπορεί να την γνωρίζει καλά. Γιατί; Διότι μίλησε έτσι: "Εννοημένο μέσα από το συμβάν ... " Αυτό το σχήμα δείχνει, όπως μου φαίνεται, το όριο όχι μόνον της νόησης του Heidegger αλλά της ίδιας της συνόλης νόησης καθεαυτήν, είτε πρόκειται για την δυτική-ευρωπαϊκή νόηση είτε για την λεγόμενη απωασιατική νόηση. Το α-σύμβατο καθεαυτό, όπως ο βουδισμός συχνά προειδοποιεί, παραμένει το κατεξοχήν αδιανόητο, και όμως συγχρόνως το προς νόηση προοριζόμενο καθεαυτό, στην περίπτωση που το α-σύμβατο με την έννοια του Heidegger, και το μηδέν με την βουδιστική έννοια θα μπορούσαν να συγγενεύουν. Η τελευταία μου ερώτηση είναι η εξής: η νόηση μέσα από το α-σύμβατο είναι αδύνατη; Η νόηση του αδιανόητου (γενική υποκειμενική) και του προς νόηση προοριζόμενου καθαυτό, είναι αδύνατη; Η νόηση του μεγαλειώδους ερωτώντας καθηγητού Heidegger με έθεσε σε μια τέτοια ερώτηση.

Μίλησα πολύ και άσχημα. Εν κατακλείδι θα ήθελα να κλείσω αυτήν την ομιλία για την συνάντηση γερμανών και ιαπώνων φιλοσόφων με έναν στίχο του κραταιότατου μαΐστορά μας του ζεν Daito, ο οποίος λέγει κατά λέξη: "Σ’ όλους τους αιώνες είμαστε αποχωρισμένοι μεταξύ μας, και μάλιστα δεν χωρίζουμε για κανένα λεπτό. Συναντώμαστε όλη τη μέρα, και μάλιστα ούτε για μια στιγμή."