Περιληψη

Με βαση ενα σχετικο κειμενο θα συζητηθουν θεωρησεις της ψυχαναλυσης για τα ονειρα, εργα των Elias Canetti, Samuel Beckett, Katsushika Hokusai, Zhuangzi και δικα μου.

Το ονειρο, καθοτι ξενο προς τον κοινο κοσμο, παριστανει μια φιγουρα του Αλλου. Οι ερμηνειες των ονειρων ασκουν βια στην αλλοτριοτητα του ονειρου - το μεταγουν στην συνθηκη του ξυπνου και το παριστανουν ως κατανοησιμο, βατο και κοινοτοπο. Το ονειρο ως ονειρο χανεται.

Η αλλοτριοτητα του ονειρου καθιστα τον ιδιο τον ονειρευομενο εναν Αλλο. Αποπροσωποποιει τον ξυπνητο προς εναν ονειρευομενο. Συναμα, οταν το ονειρο σωζεται ως ονειρο, ο ξυπνος προβαλλει σε αλλο φως.

Τα ονειρα δεν εχουν "Γιατι"

Πως φτανει ο Freud να ισχυριζεται οτι τα ονειρα μπορουν να ερμηνευτουν, δηλαδη να εξηγηθουν; Ο Freud δεν θετει ο ιδιος ενα τετοιο ερωτημα. Ισως γιατι η απαντηση μοιαζει περισσοτερο απο αυτονοητη: Τα ονειρα μπορουν να εξηγηθουν, με την προϋποθεση οτι εχουν μια αιτια, ενα "γιατι". Το "γιατι;" απαιτει μια αιτιολογηση. Οταν το ονειρο εχει αιτια, τοτε αυτο δεν ειναι απλως ονειρο, αλλα εμφανιζεται ως επακολουθο της αιτιας του. Το απλο του ονειρου χανεται.

Στην Ερμηνεια των ονειρων επιτελειται η συνδεση ενος ονειρου με την αιτια του, η αιτιολογηση του μεσω της ερμηνειας. Η ερμηνεια "αντικαθιστα" ενα ονειρο με κατι αλλο, ωστε αυτο το ονειρο, το οποιο "αφ' εαυτου του" δεν ειναι "καμια κοινωνικη εκφραση, κανενα μεσο επικοινωνιας", τωρα να παρασταινεται σαν ενα "ψυχικο μορφωμα με νοημα" που "πρεπει να ενταχθει στην ψυχικη λειτουργια του ξυπνου". Η φροϋδικη ερμηνεια των ονειρων συνδεει τα ονειρα με τον ξυπνο και ετσι αποκαθιστα την "διασυνδεση των ψυχικων μας ενεργειων".

Αυτη η καθολικη αιτιολογικη συσχετιση, οπου η καθε "ψυχικη ενεργεια" ειναι συνδεδεμενη με τις αλλες, οπως π.χ. τα ονειρα με τον ξυπνο, συνιστα μια προκαταληψη της Ερμηνειας των ονειρων. Ο Freud την υιοθετει χωρις δισταγμο. Το οτι δεν κανει λογο γι' αυτην δεν σημαινει καθολου και οτι δεν την γνωριζει. Αντιθετα ολη η Ερμηνεια των ονειρων και ολη η φροϋδικη ψυχολογια ειναι με πληρη συνειδηση προκατειλημμενη απο το αιτημα του "γιατι", συμφωνα με το οποιο ολα εννοουνται μεσα απο την αιτιολογηση, δηλαδη την εξηγηση τους.

Στην σκεψη ενος ανθρωπου, ο οποιος ακομα και για κατι το "ασημαντο και τυχαιο" θα αμφισβητουσε την αναγκη μιας εξηγησης, ο Freud αντιδρα βιαια:

Τι εννοει μ' αυτο; Ισχυριζεται οτι υπαρχουν και μικρα συμβαντα που δεν εμπιπτουν στην διασυνδεση του οικουμενικου συμβαντος, που θα μπορουσαν καλλιστα και να μην ειναι οπως ειναι; Οταν κανεις διασπα τον φυσικο ντετερμινισμο σε ενα και μονο σημειο, τοτε εχει πεταξει στα σκουπιδια ολοκληρη την επιστημονικη κοσμοθεωρια.

Ισως ολη η "επιστημονικη θεωρια", σιγουρα ομως η φροϋδικη ψυχολογια στεκεται και πεφτει με το ερωτημα αν καποιο "εστω και ασημαντο συμβαν", π.χ. ενα ονειρο, μπορει να εξηγηθει, δηλαδη να αιτιολογηθει και να ενταχθει στο πλεγμα των αλληλοσυσχετισμων του συστηματος, η - αν δεν χρειαζεται καμια εξηγηση. Ο Freud ειναι σιγουρος:

Ο φιλος μας δεν θα θελησει να αναλαβει τις συνεπειες της πρωτης του απαντησης, θα ενδωσει [...]

Και αν ο φιλος μας δεν "ενδωσει"; Αν, ακουγοντας τον Freud να μιλα για την "διασυνδεση του οικουμενικου συμβαντος", θυμοταν τα λογια ενος παλαιοτερου γιατρου που λενε

Το τριανταφυλλο δεν εχει γιατι. Ανθιζει επειδη ανθιζει.;

Μηπως πραγατι κατι το "ασημαντο και τυχαιο", π.χ. ενα ονειρο, η ενα τριανταφυλλο αρκει για να "πεταξει στα σκουπιδια" ολη την επιστημονικη κοσμοθεωρια; Ολα εξαρτωνται απο το εαν ενα ονειρο θα τεθει κατω απο το "γιατι", αν δηλαδη θα εξηγηθει και θα αντικατασταθει απο κατι αλλο και επομενως θα ξεχαστει ως ονειρο, η εαν ειναι δυνατος και ενας αλλος δρομος: Ενα ονειρο, ως το ονειρο που φανερωνεται αφ' εαυτου, διχως "γιατι". Αυτη η δυνατοτητα, να μας μιλησει ενα ονειρο ως αυτο καθαυτο, διχως "γιατι", αγνοηθηκε απο την κυριαρχη σκεψη. Και αυτο ηταν επομενο, καθως η αναζητηση της γνωσης ακολουθησε τον δρομο του Αριστοτελη:

τότε γὰρ οἰόμεθα γιγνώσκειν ἕκαστον, ὅταν τὰ αἴτια γνωρίσωμεν

Ο ιδιος Αριστοτελης ειναι που ρωταει:

Τί δ΄ ἐστὶ τὸ ἐνύπνιον καὶ πῶς γίνεται

Εδω το "και" πρεπει να ακουστει επεξηγηματικα: Τι ειναι το ονειρο, δηλαδη, πως γινεται. Το ειναι του ονειρου ερμηνευεται εδω για πρωτη φορα ως ζητημα της γεννησης του ονειρου μεσα απο το ζητουμενο αιτιο του.

Σ' αυτο το πνευμα πρεπει να ακουστει και η προηγουμενη αντιδραση του Freud στην παρεμβαση του "φιλου μας": Τα πραγματα, λεει, "ειναι οπως ειναι", δηλαδη τα πραγματα υπαρχουν στο ειναι τους μεσα απο την "διασυνδεση του οικουμενικου συμβαντος". Σ' αυτην την σκεψη το "ειναι" των πραγματων δεν ειναι πλεον κατι το πηγαιο και πρωτογενες, αλλα ενα προϊον αιτιολογικων αλληλοσυσχετισεων. Τα ονειρα "καθ' εαυτα" ειναι κατι το αδιανοητο. Και τουτο δειχνεται προπαντων οπου ο Freud μιλα ο ιδιος για τα ονειρα "καθ' εαυτα": "Το ονειρο δεν ειναι αφ' εαυτου του κανενος ειδους εκφραση, κανενα μεσο επικοινωνιας". Ειναι "ξενο και αγνωριστο". Ξενα ομως δεν ειναι τα ονειρα αφ' εαυτου τους. Εδω υπαρχει ενα ακομα αποφασιστικο λαθος του Freud. Τα ονειρα ειναι ξενα μονο για εκεινη την σκεψη η οποια ειναι προετοιμασμενη να τα εννοησει μεσα απο την εξηγηση τους και την συσχετιση τους με τις "ψυχικες ενεργειες του ξυπνου" - κατι για το οποιο τα ονειρα, ως ονειρα, δεν προσφερονται καθολου.

Η αποψη οτι τα ονειρα εχουν σχεση με τον ξυπνο δεν μπορει να "αποδειχτει σωστη" με την επινοηση μιας τεχνικης για την ερμηνεια των ονειρων. Η κυριαρχια του "γιατι" ειναι που αξιωνει την συσχετιση των ονειρων και του ξυπνου μεταξυ τους. Η Ερμηνεια των ονειρων ειναι η ανταποκριση σε αυτο το αιτημα. Ο Freud νομιζει οτι μιλα για τα ονειρα "αφ' εαυτων", ομως μιλα για τα ονειρα απο την αποψη του ζητουμενου αιτιου τους, το οποιο βεβαια δεν μπορει να προκυψει απο μονο του, μεσα απο τα ιδια τα ονειρα. Μονο για το βλεμμα το προσανατολισμενο στο "γιατι" ειναι τα ονειρα ακατανοητα, ξενα και αγνωριστα. Αυτο το βλεμμα ομως ειναι τυφλο για τα ονειρα ως ονειρα.

Ομως καμια σχεση αναμεσα στα ονειρα και στον ξυπνο, οσο αυτονοητη και αν φαινεται αυτη, δεν μπορει να περιλαβει μεσα της το οτι ο ανθρωπος ονειρευεται. Το "οτι" των ονειρων δεν εξηγειται. Ειναι δεδομενο, οπως δεδομενο ειναι και το "οτι" του ξυπνου. Αυτο που μπορει, υποτιθεται, να "εξηγηθει" ειναι τα δεδομενα των ονειρων, εφοσον αυτα εξαναγκασθουν να υπεισελθουν σε μια συσχετιση με τα δεδομενα του ξυπνου - εαν ξεκινησει κανεις απο τα δεδομενα των ονειρων και οχι απο το δεδομενο τους. Ομως το δεδομενο των ονειρων, το οτι υπαρχουν τα ονειρα ως ονειρα, παραμενει κατι το εσχατο, ανεξηγητο και ανεξηγησιμο, διχως "γιατι".

Elias Canetti

255 Τα ονειρα τα αντεχω μονον αθικτα και ολοκληρα, σαν μυστηριο. Ειναι τοσο ξενα που κανεις τα συλλαμβανει πολυ αργα μονο. ... Αλοιμονο στον τρελο που τα ερμηνευει κατευθειαν, τα χανει και δεν τα συλλαμβανει ποτε πια, μαραινονται προτου πρασινισουν….

Γιατι ειναι "τρελλος" οποιος ερμηνευει τα ονειρα; Γιατι "τα χανει και δεν τα συλλαμβανει"; Συνεχιζει ο Canetti:

Το μοναδικο καθε ονειρου το υποψιαζονται ελαχιστοι, διαφορετικα πως θα το απογυμνωναν καθιστωντας το κοινοτοπια.

Η ψυχολογικη ερμηνεια ενος φαινομενου καταχωνιαζει το "μοναδικο" του. Οπως το μηλο που πεφτει επανω στο κεφαλι του Νευτωνα χανει τη μοναδικοτητα του οταν εξηγειται με τον νομο της βαρυτητας. Εκεινο το μηλο, που τοτε επεσε σ' εκεινο το κεφαλι, εκεινο το ονειρο που ειδα εκεινη τη νυχτα, οταν καθιστανται αντικειμενο της επιστημης, της φυσικης, της ψυχολογιας, καταντουν "κοινοτοπιες". Canetti και παλι:

221 Η μοντερνα ερμηνεια μας των ονειρων κανει τους ανθρωπους μονο πιο συνηθισμενους. Ξεθωριαζει την εικονα της εσωτερικης τους εντασης αντι να την φωτιζει.

Εδω "μοναδικοτητα" δεν σημαινει την ποιοτητα του ξεχωριστου, του αξιολογου, του πολυτιμου. Δεν συγκρινει το ενα με τα πολλα, για να το ξεχωρισει. Η "μοναδικοτητα" χαρακτηριζει το ενα, το καθεκαστο στον ενικο αριθμο του, στην ενικοτητα του. Για την ψυχαναλυση, οπως την καταλαβαινω, το ζητουμενο ειναι ακριβως μια επικοινωνια που θα ζωντανευε, σ' εκεινον που προσφευγει στον ψυχαναλυτη, την αγνοημενη του ενικοτητα, θα μπορουσε να την "φωτισει". Και αυτο, στον βαθμο που θα ευτυχησει να πραγματοποιηθει, ειναι απο μονο του ιαματικο. Θεραπευτικο. Τουτο βεβαια δεν μπορει να γινει με μια μεθοδο, με ενα μοντελο, με μια θεωρια, καθως ολα αυτα ειναι τυφλοσουρτες και γνωριζουν μονο τον πληθυντικο της γενικοτητας. Στην τυφλη οπτικη τους κανεις "ξεθωριαζει", γινεται "συνηθισμενος" και "κοινοτοπος". Γινεται καθενας και - κανενας. Η σαγηνη που ακτινοβολει καθε ανθρωπος στην ενικοτητα του, χανεται.

Ονειροειδης ξυπνος

Ο Medard Boss επισης δεν εχει κανενα αισθητηριο για το "μυστηριο", το "ξενικο" των ονειρων. (Τουτο προπαντων στα σχετικα του κειμενα. Στις αφυλακτες ωρες του, οπου ηταν ελευθερος απο τον καταναγκασμο της πολεμικης και της καταξιωσης, ηταν αλλιως.) Δεν δινει προσοχη στα συχνα επαναλαμβανομενες λογια του Heidegger για το απομακρο του εγγυς, οπου τα γειτονικα "κατοικουν σε χωριστοτατα ορη", π.χ. ξυπνος και ονειρο.

Στο "Ταξιδι ενος ψυχιατρου στην Ινδια" (Indienfahrt eines Psychiaters) ο Boss παραθετει εναν Ινδο σοφο:

Κανενας ανθρωπος δεν ονειρευεται μια δυσκινητη, θωρακισμενη χελωνα, αν ο ιδιος δεν ειναι σε μια διαθεση χελωνισια, στενοχωρη και βαρια.

Εδω το ονειρο ειναι κομμενο και ραμμενο στην διαθεση του ξυπνητου ανθρωπου. Ο "χελωνισια στενοχωρος και βαρυς" ξυπνιος του καθοριζει το ονειρο του. Απο αυτην την αποψη ο Boss ακολουθει τα ιχνη της φροϋδικης θεωρησης των ονειρων. Το ζευγος ξυπνος - υπνος ερμηνευεται αποκλειστικα απο την οπτικη του ανθρωπου, μαλιστα του ξυπνητου ανθρωπου. Ο ινδος σοφος και ο Medard Boss ποτε δεν θα ελεγαν με τον Zuangzi:

Τωρα δεν ξερω αν αυτος ο ανθρωπος ονειρευτηκε πως ειναι χελωνα, η αν η χελωνα ονειρευτηκε πως ειναι αυτος ο ανθρωπος ...

Κατευθειαν στο ονειρο. Πλαγια στο ονειρο.

Ο Freud γραφει στο "Συμβουλες προς τον ιατρο επι της ψυχαναλυτικης αγωγης":

Σε κειμενα για ονειρα που με ενδιαφερουν, καλω τους ασθενεις, μετα την περιγραφη τους, να τα καταγραψουν.

Ο Medard Boss πρεπει να ζητουσε απο τα παιδια του να καταγραφουν το πρωι τα ονειρα τους της προηγουμενης νυχτας. Ηταν περηφανος για την συλλογη του ονειρων η οποια, αν θυμαμαι καλα, περιειχε καπου 25.000 αφηγησεις ονειρων.

Αραγε ξερει κανεις περισσοτερα για τα ονειρα, αν γνωριζει ενα αναριθμητο πληθος απο δαυτα; Δεν ειναι σαν κανεις να ισχυριζονταν οτι γνωριζει περισσοτερα για τον θανατο, αν εχει δει πολλα πτωματα; Μπορει ενα ονειρο να μαρτυρησει τα μυστικα του μεσω μιας μετωπικης επελασης καταπανω του;

Ο Γιωργος Σεφερης σ' ενα κειμενο με τον τιτλο "Παντα πληρη θεων" γραφει:

Οσο για τους ναους, αν ενας πολυ στενος μου φιλος γυρευε να τους προσεγγισει με τη συντροφια παλαιων κειμενων, θα τολμουσα να τον συμβουλεψω να εξοικειωθει με κειμενα που τον φερνουν προς αυτους απο δρομους πλαγιους, οχι με αμεσες περιγραφες. [...] Να προτιμησει αυτη την ευρυχωρια. Κι αν ο πολυ στενος μου φιλος επιμενει να ειμαι πιο συγκεκριμενος, θα του ελεγα οτι τουτες τις μερες που εγραφα τις παρουσες σελιδες ειχα στο νου τους στιχους του Ομηρου για τις πενηντα βαγιες στο παλατι του Αλκινοου [...] - τοσο απομακρος ημουν.

Και γιατι πρεπει, για να πλησιασουμε κατι, να γινομαστε κατα εναν τετοιο τροπο απομακροι; O Θρασυβουλος Γεωργιαδης, ιστορικος της μουσικης, γραφει στον προλογο ενος βιβλιου του:

Η διαφορετικοτητα της μεθοδου μου αναγνωριζεται ηδη εκ του οτι η παρουσιαση δειχνει μια προτιμηση στη χρηση αναλογιων (μεταφορες, εικονες). Ομως μια αναλογια δεν ειναι αποδειξη· το μονο που μπορει, ειναι να παραπεμπει στο μη αποδειξιμο και ομως εμφανες ενος πραγματος, ενος φαινομενου, ενος δεδομενου· μπορει απλα να βοηθησει να δουμε το φαινομενο.

Η ευρυχωρια, για την οποια μιλα ο Σεφερης, στην αναλυση δεν διανοιγεται ακριβως απο τον βασικο της κανονα, ο οποιος αφηνει καποιον ελευθερο να λεει ο,τι του ερχεται στον νου χωρις να εχει υποψη του κατι ιδιαιτερο, π.χ. ενα ονειρο; Χωρις να εστιαζεται σ' αυτο; Η οποια εστιαση ακριβως θα ασκουσε βια και στην "ελευθερα μετεωρη προσοχη" του αναλυτη;

Θα το πω αξιωματικα: Τα ουσιαστικα πραγματα, και η δουλεια μας των θεραπευτων με ουσιαστικα πραγματα εχει να κανει, δεν κατανοουνται, δεν εξηγουνται, δεν αποδεικνυονται. Φαινονται, και μαλιστα τοτε οταν ερθουν σ' ενα αλλο φως. Ειναι οπως, κι εδω ανακαλω τον καιρο που ημουν υποβοηθος στο εργαστηριο της Ανατομιας, ειναι οπως οταν κατω απο το μικροσκοπιο στον χρωματικα αδιαφοροποιητο ιστο προστεθει μια χρωστικη ουσια και τοτε διαγραφονται κυτταρα και στοιχεια προηγουμενως αθεατα. Και, στην δικη μας περιπτωση, ηδη μια τετοια "ασυμμετρη" εμφανιση ειναι απο μονη της ιαματικη. Ο ψυχαναλυτικος βασικος κανονας και η ελευθερα μετεωρη προσοχη ειναι ακριβως προϋποθεσεις για την δυνητικη ελευση αυτου του αλλου φωτος.

Ανακληση των ονειρων και λησμοσυνη των ονειρων

Η ανακληση ενος ονειρου διαφερει απο την ανακληση στιγμων του ξυπνου. Ενα ονειρο συνιστα μια ιδιαιτερη ανακληση. Διοτι η μεταθεση που ενυπαρχει στην ανακληση ειναι ριζικη. Μιλαμε για μια μεταθεση σε εναν αλλο και καθε φορα αλλον κοσμο. Οι τρεχουσες ερμηνειες, ομως ηδη και οι αφηγησεις ονειρων που προσβλεπουν σε μια δυνητικη ερμηνεια, θα ηταν περισσοτερο οχυρα εναντιον της μεταθεσης στον ονειρικο κοσμο.

Η λησμοσυνη, π.χ. ενος ονειρου, επισης δεν ειναι πραξη. Ανηκει στην λησμοσυνη οτι η ιδια η λησμοσυνη παραμενει λησμονημενη. Ο λογος για την απωθηση, π.χ. της πρωιμης παιδικης ηλικιας, δεν εχει νοημα. Στην πρωιμη παιδικη ηλικια ημουν απλα ενας αλλος. Σημερα εκεινη η εποχη μενει απροσιτη, οπως π.χ. ενα λογισμικο που χρησιμοποιουσα στον παλιο μου υπολογιστη των Windows, στην οθονη του νεου μου υπολογιστη της Apple απλα δεν εμφανιζεται. Εχει χαθει χωρις ν' αφησει ιχνη.

Παντως εδω δειχνεται μια διαφορα απο την ασυμβατοτητα του λογισμικου. Η πρωιμη παιδικη ηλικια, και συχνα τα ονειρα, και αλλα που λησμονηθηκαν, αν και λησμονημενα, αφηνουν ιχνη. Γι' αυτα μιλαει ο Friedrich Hölderlin στο Αρτος και Οινος:

Αφησε σημαδια, πως αλλοτε ηταν εδω και θα

επανερχονταν, ο ουρανιος χορος καποια δωρα

Και ο Wittgenstein:

Απο τον προηγουμενο πολιτισμο θα μεινει ενας σωρος ερειπιων και στο τελος ενας σωρος σταχτης. Ομως πανω απο την σταχτη θα αιωρουνται πνευματα.

"Σημαδια" και "πνευματα" θα ηταν ονοματα για τον τροπο με τον οποιο μας αφορουνε τα παρελθοντα.

Ειμαστε απο υλικο σαν αυτο που ειναι καμωμενα τα ονειρα, κι η μικρη μας ζωη κυκλωνεται απο εναν υπνο.

λεει ο Prospero στην "Καταιγιδα" του Schakespeare. Η "μικρη μας ζωη" κινειται κατω απο εναν ουρανο απο σημαδια και πνευματα. Αυτος ο ουρανος θα ηταν ο τοπος των ονειρων - των ανακαλουμενων, οπως και των λησμονημενων.

Ο Heidegger γραφει πως η ουσια της γλωσσας, μας αγγιζει ακριβως σε στιγμες οπου εχουμε την λεξη στην ακρη της γλωσσας και συναμα την χανουμε. Ισως ειναι παρομοιο με τα ονειρα: στιγμες που μου αναβει ενα φωτακι πως ονειρευτηκα, ομως τα ονειρικα συμβαντα δεν ειναι ανακλησιμα, εκτος απο αυτο τουτο το συμβαν του ονειρου - ουτως ειπειν η ευωδια του, η αυρα του. Μ' αυτην την εννοια τα σημαδια που λεγονται "ονειρα" κυκλωνουν την "μικρη μας ζωη".

Το Οτι του ονειρου δεν συμπιπτει με το Τι αυτων που ονειρευτηκα. Το ονειρο ως αυτο τουτο ειναι κατι αλλο. Ανηκει στην φυση του να παραμενει φευγαλεο, να μας αγγιζει στο φευγα του χωρις ποτε να συλλαμβανεται και να κατανοειται. Μας σημαδευει αποσυρομενο το ιδιο στην ληθη.

Ονειρα

"Τα ονειρα ειναι προφητικα." Ειναι η θεση του ονειροκριτη.

"Τα ονειρα ειναι εκπληρωση ασυνειδητων επιθυμιων." Ειναι η θεση της ψυχαναλυσης.

"Τα ονειρα ειναι προϊοντα νευροχημικων διεργασιων." Ειναι η θεση της νευροβιολογιας.

"Τα ονειρα ειναι θεραπευτικο εργαλειο." Ειναι η θεση των περισσοτερων ψυχοθεραπευτικων μεθοδων.

Θεσεις. Ευκολα τις παιρνουμε. Σπανιωτερα θυμομαστε πως μια θεση δεν υπαρχει αυτουσια αλλα απαντα σε μια ερωτηση. Κι ακομη σπανιωτερα θυμομαστε πως η ερωτηση εχει ηδη καθορισει την μορφη της απαντωσας θεσης. Κι ακομη σπανιωτερα θετουμε την ιδια την ερωτηση υπο κριση. Τα βηματα που εκτεθηκαν δειχνουν τον δρομο που θα ακολουθησει η παρουσα συζητηση των ονειρων.

Οι κυριαρχες θεσεις για τα ονειρα, που λενε: "Τα ονειρα ειναι αυτο κι εκεινο ...", απαντουν στη ερωτηση: "Τι ειναι τα ονειρα;"

Τι ειναι τα ονειρα; Αυτην την φορα δεν θα ικανοποιησουμε την ερωτηση και την αξιωση της ν' απαντηθει, δεν θα την υπακουσουμε. Ομως θα την ακουσουμε.

Τι ειναι τα ονειρα; Η υπακουη απαντηση θα δεχθει και θα εκτελεσει την αρρητη επιταγη της ερωτησης που θελει τα ονειρα να παρασταινονται ως ενα "τι", ως κατι. Τι; Εδω ειναι που η απαντηση πλεον θα παρει τον λογο. Θα αναλαβει τα ονειρα, θα τα φερει και θα τα ενταξει στο εκαστοτε νομιζομενο "Τι":

- στην προφητεια που παραβιαζει το αφανερωτο των μελλουμενων, το οριο του "οχι ακομη"

- στην επιθυμια, και την πλεον απιθανη, που πρεπει εξαπαντος να εκπληρωθει, εστω και στα ψεμματα, στην "ψευδαισθηση" του ονειρου

- στην αξιωση της επιστημης για μια βεβαιοτητα, χαριν της οποιας τα ονειρα αναγονται στο μετρησιμο και στο υπολογισιμο τους ως ισχνο καταλοιπο της αλλοτινης τους πληροτητας

- στην ιδιοτελεια μιας "θεραπευτικης διαδικασιας" που τα οριζει υποπροϊοντα του ξυπνου και εξαγει απ' αυτα ο,τι τους εχει προσαψει η ιδια.

Ηδη με την, τωρα μπορουμε να το πουμε, ολεθρια ερωτηση "Τι ειναι τα ονειρα;" εχει ανοιξει ο δρομος για την υπερβαση των μετρων τους, για την διαπραξη μιας υβρης που τα βιαζει στην προκρουστεια κλινη των παραστασεων μιας αχαλινωτης αυθαιρεσιας.

Ποια φυση κανει τα ονειρα τοσο ευαλωτα στην ανθρωπινη υβρη; Ισως το οτι μιλουν την γλωσσα των σηματων: ουτε λεγουν ουτε κρυβουν (Ηρακλειτος). Δεν ανεχονται την απεριοριστη αποκαλυψη, οπως την επιδιωκει ο ονειροκριτης και η κυριαρχη ψυχαναλυτικη θεωρια, δεν ανεχονται την απεριοριστη συγκαλυψη και αφασια, στην οποια τα καταδικαζει η νευροβιολογια και η επιστημη της συμπεριφορας.

Τα ονειρα μιλουν την γλωσσα των σηματων. Ουτε λεγουν ουτε κρυβουν. Η Α., που ονειρευτηκες, ειναι η Α. που γνωριζεις στον ξυπνο, και παλι δεν ειναι. Κι αν εχεις τo ηθος και την καρδια να σεβαστεις την Α. του ονειρου, χρειαζεται να την αφησεις να κατοικησει τον κοσμο με τον τροπο της. Δεν σου επιτρεπεται ουτε να την ταυτισεις με την Α. του ξυπνου ουτε να την πεις ψευδαισθηση.

Αυτο που λεγει, μα λεγοντας κρυβει, αυτο που κρυβει, μα κρυβοντας λεγει, εχει τον χαρακτηρα του σηματος - εκεινου που ποτε δεν σημαινει "κατι", που ποτε δεν απαρνειται τον εαυτο του.

Τα ονειρα σημαινουν - αμεταβατα. Στην ιδια την φυση τους οφειλεται η ευπαθεια τους: Καθε λογος για τα ονειρα θα παραβιασει τα μετρα τους, ειτε λεγοντας κατι παραπανω, ειτε κρυβοντας κατι παραπανω.

Αυτες τις παραβιασεις, και τουτο μπορει να ειναι και δρομος μιας θεραπευτικης συναντησης, ειναι αναγκη να τις διακρινουμε, να τις επισημαινουμε, να τις απαγορευουμε. Ειναι αναγκη να προασπιζομαστε τα μετρα: να μεριμνουμε ωστε τα ονειρα να μενουν ονειρα - και οι ανθρωποι να μενουν ανθρωποι, που θα πει, να βρισκουν κι εδω, στα ονειρα, τον εαυτο τους.

Δημος ονειρων

Κυριες και κυριοι, τον περασμενο Απριλιο ελαβα ενα αρθρο για το ονειρο. Προσπαθησα επανειλημμενα να συνταξω μια απαντηση. Δεν μου 'βγαινε με τιποτα! Παντως μια φραση απο τα σχεδιασματα επεζησε. Σας την μεταφερω: "Ολο και λιγοτερο ξερω τι θα μπορουσε να ειπωθει επανω στο ονειρο και σκεφτομαι με τρομο πως εχω να κανω μια ομιλια στη Βιεννη με τον τιτλο 'Ονειρα'".

Και μια μερα, μαζι με τον τρομο και το δεν ξερω, ψηλαφωντας και γραφοντας βγηκα στο δρομο των ονειρων.

Για οδοσημα ειχα ενα σημειο απο την Οδυσσεια. Εκει περιγραφεται η πορεια των ψυχων των σκοτωμενων μνηστηρων στον Αδη. Οι σχετικοι στιχοι λενε:

περασαν απ' τις πυλες του ηλιου, απο τον δημο ονειρων

και κατοπιν εφτασαν γρηγορα στον σκοπο τους, στο λιβαδι των ασφοδελων

O δῆμος Ὀνείρων... Βρισκεται αναμεσα στις πυλες του Ηλιου και τον Αδη - το λιβαδι των ασφοδελων.

Αρχικα το σημειο μου ηταν γνωστο απο στιχους του Γιωργου Σεφερη:

Οι πεθαμενοι ξερουν μοναχα τη γλωσσα των λουλουδιων [των ασφοδελων]· γι' αυτο σωπαινουν

ταξιδευουν και σωπαινουν, υπομενουν και σωπαινουν

και τωρα ακολουθουν οι ομηρικες λεξεις, που επαναλαμβανονται,

παρα δημον ονειρων, παρα δημον ονειρων

Τους στιχους τους διαβασα πρωτη φορα πριν απο καπου σαραντα χρονια. Κανενας λογος για τα ονειρα δεν με συγκινησε ποτε οσο αυτος. Ομως η συγκινηση μου εμεινε βουβη. Ο,τι εχω να σας πω ερχεται μεσα απο την αποπειρα σημερα να τη φερω σε γλωσσα.

Πρωτα θα σας διηγηθω ενα συντομο ονειρο. Ειναι απο την εποχη της διαμονης μου στο γερμανοφωνο χωρο, που μου εγινε και παλι παρουσα με την ευκαιρια αυτης της ομιλιας:

Ειμαι με τον Medard Boss [τον αλλοτινο μου δασκαλο] σ' εναν αγνωστο τοπο, στο υπαιθρο. Μου χαριζει ενα δαχτυλιδι.

Το βραδυ που εβαλα αυτες τις αραδες για πρωτη φορα στο χαρτι εγραψα κι ενα γραμμα στον φιλο μου και συναδελφο Hansjörg Reck.

Μια νυχτα ηταν που ειδα το ονειρο με τον Boss. Μια νυχτα ηταν που εγραψα το γραμμα στον Reck. Ειναι εδω νυχτα και νυχτα το ιδιο; Ειναι δυο νυχτερινα συμβαντα αυτα που μολις σας αφηγηθηκα; Ονειρο με τον Boss και γραμμα στον Reck;

Η νυχτα του γραμματος στον Reck ηταν η νυχτα της 15ης Μαΐου. Ημουν στο ιατρειο μου στην Αθηνα. Ειχε πανσεληνο. Σκεφτομουν τη γυναικα μου στη Θεσσαλονικη, 500 χιλιομετρα μακρια. Καθομουν στο γραφειο μου μ' ενα ποτηρι τσιπουρο. Στις ειδησεις ειχε τα νεοτερα για την πνευμονια στην Κινα κτλ.

Το γραμμα στον Reck δεν ειναι νοητο διχως αυτην τη νυχτα. Ουτε κι οι αλλοι τοποι κι οι ανθρωποι που μνημονευτηκαν δεν νοουνται διχως αυτην, διοτι περισυνελεξαν το χρονο της ζωης μου στο παρον εκεινης της νυχτας.

Τι γινεται τωρα με τη νυχτα του ονειρου Boss; Αυτη, ως η νυχτα του ονειρου Boss, δεν μπορει να περιγραφει οπως η νυχτα του γραμματος στον Reck, αφου το ονειρο Boss μου ηρθε στο νου πρωτα με το ξυπνημα. Δεν υπηρξε καμια στιγμη που να ειπα η να μπορουσα να πω για το ονειρο Boss: "Αυτην τη νυχτα ονειρευομαι…".

Εχει το ρημα "ονειρευομαι" ενεστωτα χρονο; Ρωταει ο Wittgenstein. Ομως ο,τι ποτε δεν ηταν παροντικο, ποτε δεν μπορει να γινει και παρελθον: Το ονειρο μου δεν παρηλθε οπως παρηλθε το γραμμα στον Reck. Καθοσον το ρημα "ονειρευομαι" δεν εχει ενεστωτα χρονο, δεν εχει ουτε και παρελθοντα χρονο. Η φραση "Ονειρευτηκα..." δεν μπορει να ειπωθει οπως η φραση "Εγραψα ενα γραμμα...".

Κανεις θα μπορουσε να αντιτεινει οτι π.χ. σ' ενα εργαστηριο υπνου και βεβαια μπορω να γνωριζω ποτε κανεις ονειρευεται: μπορω να τον ξυπνησω, αυτος μπορει να το επιβεβαιωσει και να διηγηθει τ' ονειρο του. Λοιπον το ρημα "ονειρευομαι" οντως εχει ενεστωτα χρονο! Αυτη η ενσταση μου δινει την ευκαιρια να υποδειξω μια διαφορα: Αλλο γνωριζω, αλλο βλεπω.

Στην ψυχοθεραπεια η διαφορα μεταξυ γνωσης και βλεμματος εχει ιδιαιτερη σημασια. Σ' αυτην κρινεται κατα ποσον η ερμηνεια [στα γερμανικα "Deutung", απο το "δεικνυμι"] σημαινει μια αφεση βλεμματος που ενθαρρυνει καποιον ν' ανοιξει τα ματια του, η μια εξηγηση που οδηγει σε συνδεσεις και σε κατασκευες χωρις νοημα. Τη νυχτα του ονειρου Boss, ως τη νυχτα ενος ονειρικου συμβαντος, μπορω μεν να τη συμπερανω, ομως ποτε δεν μπορω να τη δω.

Η νυχτα που αναφερεται στην προταση "Ονειρευτηκα τη νυχτα. .." δεν εγινε ουτε παρον ουτε παρελθον του χρονου της ζωης μου ποτε. Ποτε δεν με δεχτηκε εντος της. Ποτε δεν μου εγινε οικεια. Και παλι το ανοικειο της με αφορα, αφου ηταν η νυχτα εκεινου του ονειρου. Αυτη η νυχτα ειναι αποκοσμη.

Το εδω εννοουμενο αποκοσμο γινεται ακομα καθαροτερα ορατο οταν προκειται για την νυχτα του ανονειρευτου υπνου. Η διαφορα της φρασης "Εγραψα ενα γραμμα..." απο τη φραση "Κοιμηθηκα" ειναι ακομα πιο οφθαλμοφανης. Εδω η ελλειψη ενεστωτα και παρελθοντος χρονου του ρηματος "κοιμαμαι" στη συνηθισμενη του χρηση χτυπαει στο ματι ιδιαιτερα. Ομως σημερα δεν μπορω να επεκταθω σ' αυτο περισσοτερο.

Το αποκοσμο ονειρων και υπνου, το απομακρο τους ως προς τα μερη της κατοικησης των ανθρωπων, το απ-ανθρωπο τους, εκανε τους αρχαιους να δουν ονειρα και υπνο σε αναφορα με το θειο και με το θανατο - το "λιβαδι των ασφοδελων". Μας απαγορευει τοσο να παραστησουμε το ονειρο με το συγχρονο ψυχολογικο νοημα σαν κατι που εκτυλισσεται σ' ενα φανταστικο "μεσα μου", οσο και να το εγκλωβισουμε στο ανθρωπολογικο, δηλαδη ως καθοριζομενο απο τις ανθρωπινες καταστασεις υπνου και ξυπνου.

Το αποκοσμο της νυχτας τους κανει τα ονειρα να εμφανιζονται σ' ενα αλλο φως. Αναγκαζει τ' απορημενα ματια να συνηθισουν σ' αυτο το αλλο φως.

Σκεφτομαι δυο ακομα ομαδες φαινομενων που διακρινονται απ' αυτο το αλλοκοτο αχρονο, αυτο το αποκοσμο.

Πρωτα, τα παλια παραμυθια. Συχνα ξεκινουν με τη φραση "Μια φορα κι εναν καιρο..."

Αυτη η "μια φορα" διαφερει ριζικα απο τη μια φορα, π.χ., που επισκεφτηκα τη Βιεννη το καλοκαιρι του 1965. Παραπεμπει σ' ενα παναρχαιο που βρισκεται τοσο εξω απο καθε αρχαιοτητα κι απο καθε ημερομηνια οσο η φαινομενικα τοσο χειροπιαστη "προηγουμενη νυχτα" που ονειρευτηκα το 'να και τ' αλλο. Κατοπιν σκεφτομαι τα περασμενα.

Με τη λεξη "περασμενα" δεν εννοω τωρα διολου, π.χ., εναν παιδικο φοβο που ζωντανευει στην ενηλικη ζωη ξανα και ξανα, η εναν πεθαμενο που σε καποιον μπορει για χρονια να παραμενει παρων, η το κακο που εγινε σ' εναν και δεν τον αφηνει σε ησυχια κι αποζηταει εκδικηση. Αυτα τα πραγματα μονο κατ' επιφαση παρηλθαν.

Το κυριολεκτικα παρελθον εχει μετατεθει στο ξενο μιας αποστασης και μιας εγγυτητας οπου η χρονολογια του εχει γινει πλεον ολοτελα αδιαφορη. Μπορει να συμβει μ' ολα τα προηγουμενα παραδειγματα. O δρομος αυτης της μεταμορφωσης αναλαμβανεται, μεταξυ αλλων, εκπεφρασμενα στη θεραπευτικη συναντηση: Το παρελθον ειναι καθοδον στην παρελθοντικοτητα του. Στο τελος αυτου του δρομου το κυριολεκτικα πλεον παρελθον παιρνει ακριβως μορφη ονειρικη, η παραμυθενια. Αυτο το τελος κανεις θα μπορουσε να το ονομασει "μνημη".

Οταν σας διηγηθηκα το ονειρο Boss, ανεφερα επι τουτου πως ηταν ονειρο. Εαν ειχα παραλειψει τη λεξη "ονειρο" κι ειχα πει οτι ο Boss μου χαρισε ενα δαχτυλιδι, σιγουρα θα ειχατε ξεγελαστει. Ομως, εαν σας ειχα πει "Στις 15 Μαΐου, στον ξυπνο, εγραψα ενα γραμμα στον Reck", τοτε η αναφορα μου στον ξυπνο θα ηταν παραταιρη.

Πως χρησιμοποιειται η λεξη "ονειρο" στην διηγηση του ονειρου Boss; Δεν ανηκει μεν στην υποθεση οπου ο Boss μου χαριζει ενα δαχτυλιδι, ομως για τη διηγηση της ειναι απαραιτητη. Γιατι; Διοτι πουθενα στη διηγηση της ιστοριας με τον Boss και το δαχτυλιδι δεν θ' αναγνωρισετε οτι ηταν ονειρο.

Εαν πω "Ο Ροναλντο εβαλε ενα φοβερο γκολ!", δεν χρειαζεται να το αναφερω οτι μιλω για ποδοσφαιρο, γιατι ο Ροναλντο ειναι γενικα γνωστος ως ποδοσφαιριστης και το γκολ ανηκει στο ποδοσφαιρο.

Με το ονειρο τα πραγματα εχουν αλλιως. Δεν υπαρχει τιποτα που ν' ανηκει στο ονειρο ειδικα, ετσι ωστε απο την διηγηση ενος ονειρου ν' αναγνωριζαμε πως ειναι ονειρο. Και τα πιο παλαβα πραγματα θα μπορουσαν το ιδιο καλα ν' αναφερθουν σε μια φαντασιωση, σε μια ψευδαισθηση, σ' ενα παραμυθι, στη μυθοπλασια κτλ.

Κι αλλωστε, αν ηταν αληθινος ο ισχυρισμος πως οι ονειρικες εμπειριες διαφερουν απ' αυτες του ξυπνου, πως δηλαδη υπαρχουν ονειρικες εμπειριες, τοτε ενα ονειρο θα 'πρεπε να 'ναι αναγνωρισιμο σαν τετοιο ηδη και στην πιο ασημαντη περιγραφη, οπως το ποδοσφαιρο που ειναι αναγνωρισιμο στην περιγραφη καθε φασης. Τοτε απο την φραση "Ο Boss μου χαρισε ενα δαχτυλιδι" θα επρεπε να καταλαβετε πως ηταν ονειρο. Εαν δεν μπορειτε να το καταλαβετε, τοτε η λεξη "ονειρικη εμπειρια" δεν εχει κανενα νοημα κι η υποτιθεμενη διαφορα ειναι αχρηστη.

Μ' αυτο δεν εννοω διολου πως ονειρο και ξυπνος ειναι ενα αδιαφοροποιητο μιγμα. Θελω μονο να δω καθαροτερα πως μπαινει στο παιχνιδι η λεξη "ονειρο".

Και τωρα θα δοκιμασω να περιγραψω αυτο το "παιχνιδι": Ξυπνω και ρητα, η αρρητα μου ερχεται η λεξη: "ονειρο". Για την ακριβεια δεν ειναι λεξη αλλα ονομα. Κανεις θα μπορουσε να παρομοιασει το ονομα "ονειρο" με ανω κατω τελεια: διανοιγει μια θεαση οπου ολα φωτιζονται απο ενα ιδιαιτερο φως. Ο αγνωστος τοπος. O Boss. Εγω. Το δαχτυλιδι που μου χαριζει.

Το ξερω αυτο το φως απο αλλες περιστασεις οπου ξυπνησα κι ειπα φωναχτα η αφωνα το ονομα "ονειρο". Καθε φορα με βλεπω εκει, αυτην τη φορα με τον Boss και το δαχτυλιδι. Κανεις θα μπορουσε να πει οτι ο Boss μου χαριζει το δαχτυλιδι στο ονομα του ονειρου, εαν εδω ακουσουμε το "στο..." κυριολεκτικα: Ειναι σ' αυτο το φως που συμβαινει η ιστορια με τον Boss και το δαχτυλιδι.

Το ονειρο ως^-ονειρο θα ηταν λοιπον φαινομενο του ξυπνηματος. Και το φαινομενο του ονειρου δεν θα 'πρεπε ν' αναζητηθει στο "ονειρικο υλικο", στα "ονειρικα δεδομενα" - αφου αυτα δεν ειναι ιδιαιτερα του ονειρου - αλλα σ' εκεινο το φως.

Σχετικα θα μπορουσαν να ειπωθουν καποια πραγματα - εφοσον δεν παραστησουμε το ξυπνημα σαν κατι το περιορισμενο στον ανθρωπο που το πρωι ανοιγει τα ματια του. Το ξυπνημα δεν ειναι νοητο διχως την ανατολη του ηλιου. Ξυπνημα και ανατολη ειναι με τον τροπο (Παρμενιδης) του ζευγους νοειν και ειναι: το αυτο. Ονειρα και ανατελλον φως: το αυτο!

Στους ομηρικους στιχους τουτο ηχει στη γειτνιαση δημου ονειρων και πυλων του ηλιου. Ομως για ποιο φως μιλαμε; Μπορει να περιγραφει περισσοτερο; Αυτα που μπορω να πω σχετικα τα εμαθα εμμεσα απο τον Boss - δεν ξερω πια αν τα διαβασα, η τα ακουσα:

Μια γυναικα βλεπει στην κουζινα της ενα ποντικι να τριγυρναει. Βγαζει μια τσιριδα, ανεβαινει επανω στην καρεκλα κτλ. O Boss λεει λοιπον πως η γυναικα δεν βλεπει απλα το ζωακι "ποντικι". Διοτι το ποντικι καθως ξετρυπωνει απ' το σκοταδι της γης φερνει αυτο το σκοταδι μαζι του στην επιφανεια και στο σπιτι. Αυτο ειναι, λεει, που βλεπει η γυναικα και στο οποιο απανταει με πανικο.

Ειναι αναλογο προς τη σκεψη του υστερου Heidegger, ο οποιος συνελαβε την αληθεια ως την α-ληθευουσα ληθη: το αληθες δεν "απαγεται" απο τη ληθη, οπως λεγεται ακομα στο Ειναι και χρονος. Α-ληθευει το ληθιο καθαυτο. Πρωτα το ποντικι μου το εδειξε καθαρα. Τετοιες στιγμες ηταν που εκαναν τον Boss δασκαλο μου.

Στο ανατελλον φως ανατελλει το σκοταδι της νυχτας! Στο απροσωπο της εκφρασης "ξημερωνει" εκ-προσωπειται η νυχτα! Η νυχτα ξημερωνει! Απο εδω θα μπορουσε ν' ακουστει η ρηση του Ηρακλειτου για τη μερα και νυχτα: εν.

Το φως δεν εξαντλειται στον φωτισμο του. Το φως ειναι καθαυτο αφωτο. Ο Σεφερης το προσφωνει: "Αγγελικο και μαυρο, φως".

"Προς τι ποιητες;" θα μπορουσε κανεις να ρωτησει μαζι με τον Hölderlin και τον Heidegger και τον κοινο νου. Απαντηση: Οσο προσεκτικοτερο ειναι το ματι τοσο ποιητικοτερος ειναι ο περιγραφικος του λογος.

Η προσοχη ειναι η φυσικη προσευχη της ψυχης.

Ειναι μια φραση του Malebranche η οποια, μεσα απο τις μελετες του Walter Benjamin για τον Kafka, αναληφθηκε απο τον Paul Celan.

Η προσοχη ειναι υποθεση του λεγοντος βλεμματος, του βλεποντος λογου, που ειναι χρεωμενος το πραγματικο. Αντιθετα η ακριβολογια ειναι υποθεση της παραστατικης σκεψης που ενδιαφερεται για τη δικη της διασφαλιση. Ο μαθητευομενος θεραπευτης πρεπει να οξυνει την προσοχη του και να ξεσυνηθισει να σκεφτεται.

Επιστρεφουμε στο ξυπνημα. Τωρα θα μπορουσαμε να πουμε οτι τα ονειρα ανηκουν σ' εκεινο το σκοταδι του υπνου, δηλαδη της νυχτας, το οποιο, οπως το ποντικι του Boss, φανερωνεται με το ανατελλον φως. Εκει, σ' αυτο το φως, διπλα στις πυλες του Ηλιου τα ονειρα εχουν τον τοπο τους. Εκει ειναι ο δημος τους - μακρια απο τις κατοικιες και τα οικεια πραγματα των μοναχα ζωντων ανθρωπων.

Τωρα στην περιγραφη μου μπορω να προσθεσω τα εξης: O τροπος με τον οποιο, ξυπνωντας, μου ερχεται στο νου ενα ονειρο ειναι καπου διαφορετικος απ' αυτον μιας αναμνησης, π.χ., του γραμματος στον Reck. Το ονειρο δεν ειναι μνημονικο φαινομενο (Wittgenstein).

O τροπος που το ονειρο ερχεται στο νου ειναι περισσοτερο ο τροπος μιας αναδυσης. Κανεις θα μπορουσε να τον αποδωσει με μια λεξη του Ηρακλειτου: "αγχιβασιη", προσεγγιση. Ενδεχομενως ειναι ενα ονομα για το ενουν εν, οταν στο αγγελικο και μαυρο φως συνερχονται μερα και νυχτα, ξυπνος και υπνος, ζωη και θανατος.

Τα ονειρα, ιδωμενα ετσι, δεν ανηκουν ουτε στη μια πλευρα (ημερα-ξυπνος) ουτε στην αλλη (νυχτα-υπνος), οπως το ποντικι δεν ανηκει ουτε στο σκοτεινο της γης ουτε στο ανοιχτο του υπαιθριου. Δειχνονται μεσα απο εκεινο το, για να χρησιμοποιησω μια καιρια λεξη του Freud. που ομως σπανια εννοηθηκε περαν του Freud, ελευθερα μετεωρο μεσον που αναδυεται, στον προσεχοντα.

Οταν τα ονειρα αποσπωνται απ' αυτο το μεσον και συρονται στην πλευρα του ξυπνου, τιθενται στην υπηρεσια μιας "θεραπειας" που εχει θεσει ως στοχο της μια καποια "υγεια", "απαρτιωση", "ανοιχτοτητα" κτλ.

Οταν συρονται στην πλευρα του υπνου, ειτε μεταπιπτουν στο μαγικο, καπου με την εννοια του προφητικου, του συμβολικου, του αρχετυπικου κτλ., ειτε χανονται στα μηχανηματα του εργαστηριου υπνου.

Ομως η υπερβαση του μετρου μπορει να συζητηθει και ως προς την αχρονικοτητα των ονειρων που αναφερθηκε: Οταν το ελευθερα μετεωρο τους κλινει προς την πλευρα του παρελθοντος, τοτε προκυπτει η γενετικη ερμηνεια της ψυχαναλυσης. Οταν κλινει προς την πλευρα του μελλοντος, τοτε ερμηνευονται, π.χ., στην προοπτικη ανολοκληρωτων δυνατοτητων, οπως καπου στη "Daseinsanalyse" του Boss.

Κανεις θα μπορουσε και παλι να αντιτεινει:

- Θελεις λοιπον ν' αρνηθεις το πασιφανες, οτι ενα ονειρο παντα συνδεεται καπως με τη ζωη του ονειρευομενου; Οτι το ονειρο σημαινει κατι γι' αυτον;

Απαντω:

- Το ονειρο φυσικα και συνδεεται με τη ζωη μου. Θα μπορουσε ποτε ο πενταχρονος γιος μου να ονειρευτει τον Medard Boss;

Ομως το μονο που λεει αυτο ειναι: ο,τι αντιλαμβανομαι καθε φορα γινεται αντιληπτο στους ορους της ζωης μου. Μ' αυτο δεν μιλω στο πνευμα καποιου μονισμου. Σκεφτομαι περισσοτερο τον προσωκρατικο Ξενοφανη που πρεπει να ειπε:

Αν ομως βοδια κι αλογα και λιονταρια ειχαν χερια

και με τα χερια ζωγραφιζαν κι εργαζονταν οπως οι ανθρωποι

τοτε τ' αλογα ομοιες μ' αλογα και τα βοδια ομοιες με βοδια

θα ζωγραφιζαν τις εικονες των θεων και θα 'καναν τα σωματα τους

με μορφη σαν κι αυτην που εχουν τα ιδια.

Καθοσον τα πραγματα του ονειρου πρεπει να εμφανιζονται στα μετρα των ματιων που τα βλεπουν, καθοσον δηλαδη το ασυνδετο μεταξυ ονειρων και ιδωματων του ξυπνου ειναι αδιανοητο, αυτος που αναζητει συνδεσεις παραβιαζει ανοιχτες πορτες.

Και τωρα ενα ονειρο μου απο τα πρωτα μου χρονια στη Ζυριχη: Δινω εξετασεις ειδικοτητας. Εξεταστης ειναι ενας αγνωστος μου επιμελητης. Με ρωτα αν ξερω αρχαια ελληνικα. Απορω τι σχεση μπορει να 'χουν τα Αρχαια με την ψυχιατρικη.

Ειναι γεγονος οτι τα επομενα χρονια ασχοληθηκα ολο και περισσοτερο με αρχαια ελληνικα κειμενα. Μπορω εδω να μιλησω για συνδεση αναμεσα στο ονειρο και στην ξυπνια ζωη μου; Ηταν, π.χ., προφητικο ονειρο; Αρχετυπικο; Ειναι η εξεταση στα Αρχαια η μετατεθειμενη και συμπυκνωμενη μορφη καταστασεων της πρωτης παιδικης μου ηλικιας; Επεστησε το ονειρο την προσοχη μου σε ακομα ανολοκληρωτες δυνατοτητες;

Αυτες οι ερωτησεις... Τις συλλογιζομαι. Παρατηρω πως σε καμια τους δεν θελω να υπεισελθω. Ειναι ενα ψυχανεμισμα πρωτα που με κανει δυσβουλο. Θα χαλαγε αν αφηνομουν σε καποια απο τις προτεινομενες ερμηνειες κι επεδιωκα ν' αποκαταστησω μια συνδεση του ονειρου μου με τη ζωη μου του ξυπνου.

Δεν θελω να του κανω αυτο το κακο. Αφουγκραζομαι. Αυτο που ψαχνω ειναι, λεει, κιολας εδω. Απο μακρια ερχεται η πνοη μιας, κι εδω χρησιμοποιω με πολυ δισταγμο μια λεξη του Paull Celan, τροπης της ανασας.

Τωρα μου φαινεται πως βλεπω καθαροτερα: Η απασχοληση μου με τα Αρχαια δεν ειναι πια νοητη διχως αυτο το ονειρο. Με αλλα λογια: Τα Αρχαια δεν ειναι πια απλα θεμα της ξυπνιας ζωης μου. Το ευρος τους ξεπερνα αυτο του ξυπνου ατελειωτα: Ειναι πλεον σημαδεμενα απο το ονειρικο οπως ο Εβραιος της εποχης των Ναζι ειναι σημαδεμενος απο το αστρο του -τη μοιρα του.

Ετσι ειναι ακομα και με τον Boss και μ' ολους τους ανθρωπους και τα πραγματα που καποτε συναντησα στο ονειρο. Ολ' αυτα ειναι σημαδεμενα απο το αστρο του ονειρου. Συντροφευονται απο τον τοπο και το δαχτυλιδι, αλλα κι ολους τους ανθρωπους και τα πραγματα που στον ξυπνο μου ειναι αγνωστα.

Αυτα τα οντα περισυλλεγουν ξυπνο και ονειρο. Το ανοιγμα της περισυλλογης τους φτανει απο το Dr.-Karl-Lueger-Ring εως τις "πυλες του Ηλιου".

Στην Καταιγιδα του Shakespeare λεει μια φορα ο Prospero:

Ειμαστε απο υλικο

σαν αυτο που 'ναι φτιαγμενα τα ονειρα κι η μικρη μας ζωη

κυκλωνεται απο εναν υπνο.

"Κυκλωνεται απο εναν υπνο" θα πει: αθικτη απο παραπομπες κι απο αναφορες και συνδεσεις, διχως πριν και μετα, κειμενη στον εαυτο της, αποκοσμη.

Και τι γινεται με την ζευξη η οποια περισυλλεγει ξυπνο και ονειρα; Ειναι οπως με τα δεντρα του δασους. O Heidegger το υπονοει μια φορα με στιχους του Hölderlin:

Και μενουν αγνωστοι μεταξυ τους,

Ενοσω στεκουν, οι γειτονικοι κορμοι.

Προοδευτικα μου γινεται ολο και καθαροτερο που αναφεροταν ο τρομος μου στην προοπτικη μιας ομιλιας με τιτλο "Ονειρα". Ηταν η απορια πως να μπορεσω να μιλησω για τα ονειρα διχως να πρεπει να μιλησω επανω στα ονειρα - και τουτο μεταξυ αλλων και ως θεραπευτης, ως καποιος δηλαδη που ο λογος του τωρα αποτεινεται μεν σ' εσας, ομως βασικα ειναι στραμμενος σ' αυτον που ξαπλωνει στο κρεβατι εμπρος απ' την πολυθρονα μου.

Μ' αυτο δεν εννοω πως οσα ειπωθηκαν θα τα εφερνα ποτε στη θεραπευτικη συνομιλια. Συγκρινονται περισσοτερο με μια παρτιτουρα, που βεβαια γινεται πραγματικοτητα του μουσικου εργου πρωτα στην πραξη της μουσικης. Πως τωρα αυτο συμβαινει στη θεραπευτικη πραξη θα προσπαθησω να το περιγραψω καταρχην με τη διηγηση του ονειρου μιας γυναικας:

Βρισκεται σε μια ωρα αναλυσης. Συναδελφοι απο τη δουλεια της ειναι παροντες. Ενας της φερνει ενα ποτηρι νερο. Το τοποθετει στο μαξιλαρι. Αναποδογυριζει. Σφουγγαριζω το νερο στο πατωμα. Σηκωνεται και περιμενει εξω. Εχει θυμωσει μ' ολο αυτο το χαος. Σκεφτεται πως δεν θελει να πληρωσει την ωρα...

Και τωρα γινεται μεταξυ μας ο εξης διαλογος:

Αυτη:

- Τι λετε για το ονειρο;

Εγω:

- Τι φανταζεστε; Μηπως ηδη εχετε καποια ιδεα; Μηπως ηδη εχω πει κατι γι' αυτο;

Αυτη:

-Οτι δεν ειναι θετικο, οτι ειμαι δυσπιστη...

Εγω:

- Εννοειτε πως το αρνητικο, πως η δυσπιστια δεν πρεπει να υπαρχουν μεταξυ μας;

[Ενα διαστημα γινεται λογος γι' αυτο. Κατοπιν:] Αυτη:

- Και τι γινεται με το ονειρο; Δεν μου το ειπατε...

Εγω:

- Βλεπετε λοιπον ποσα πρεπει να προετοιμαστουν για να φτασουμε στο ονειρο...

Αυτη:

- Και τωρα που τα ξερουμε...;

Εγω:

- Δεν αρκει. Πρωτα πρεπει ν' απελευθερωθειτε απ' ολ' αυτα. Το ονειρο ερχεται μετα. Η ερωτηση που ρωτα πραγματικα για το ονειρο δεν εχει τεθει ακομα!

Τι παρεμβαλλεται εδω; Η γυναικα ηδη εχει ερμηνευσει το ονειρο της, δηλαδη σαν σημαδι μιας δυσπιστιας προς εμενα, την οποια αξιολογει επιπλεον ως "αρνητικη". Κατα τουτο η ερωτηση της "Τι λετε για το ονειρο;" ειναι αστοχη. Εαν ετιθετο σωστα, θα ειχε καπου την μορφη: "Βλεπετε κι εσεις το ονειρο αρνητικα;". Η, ακομα: "Το βλεπετε, κατι δεν παει καλα μεταξυ μας!".

Για την δυσπιστια και για το αρνητικο κανεις μπορει να μιλησει με την γυναικα, πραγμα που εκανα. Κανεις μπορει ακομα να σημειωσει την ταση της ν' ακουει κατευθειαν το "αρνητικο". Αυτα και αλλα θα μπορουσανε να συζητηθουν μαζι της και θεραπευτικα θα ειχαν και νοημα.

Μονο που δεν εχουν τιποτα να κανουν με τ' ονειρο της. Διοτι η ερωτηση της αναφερεται στην δικη της και στην υποτιθεμενη δικη μου ερμηνεια και η ερμηνεια αυτη ειναι προδιαγραμμενη σε τασεις και κλισεις της ξυπνιας ζωης της.

Το ιδιο ισχυει και για τις πιο δουλεμενες επιστημονικες ερμηνειες των ονειρων. Τα ερωτηματα με τα οποια στρεφονται προς ενα ονειρο, π.χ., "Ποια ασυνειδητη επιθυμια εκπληρωνεται στο ονειρο;" (Freud), η "Ποιες ανολοκληρωτες ακομα δυνατοτητες φανερωνονται εδω;" (Boss) κτλ. εχουν ηδη εκφερει την κριση τους για το θεμα των ονειρων: Το ονειρο ειναι εκπληρωση επιθυμιας. Το ονειρο ειναι η αισθητηριακα παροντικα αντιληπτη εκδοχη ανολοκληρωτων δυνατοτητων κτλ.

Κατα τουτο δεν ειναι γνησιες ερωτησεις. Δεν φθανουν εως το ονειρο. Δεν ειναι ερωτησεις που αφηνουν ενα ονειρο ν' αναπνευσει. Μιλουν ξεκινωντας απ' τον ξυπνο και κατευθυνομενες στον ξυπνο, σαν τ' αλογα και τα λιονταρια του Ξενοφανη. Δεν φθανουν εως το

ουτε στη μορφη ομοιος ουτε στη νοηση

που λεγεται σ' ενα αλλο αποσπασμα και που εδω προσαγορευτηκε ως το αποκοσμο των ονειρων. Τους λειπει η (Heidegger) ευλαβικοτητα της νοησης. Ανηκει στην προετοιμασια που αναφερθηκε, αυτο να δειχτει - χωρις μεγαλα λογια και ιεραποστολικο ζηλο.

Οι ποικιλες θεσεις επανω στο ονειρο συνιστουν απαντησεις σε μια οδηγο ερωτηση που λεει "Τι ειναι το ονειρο;" η, διατυπωμενο ψυχολογικα, "Τι σημαινει το ονειρο;". Εδω εχει γινει σιωπηρα αποδεκτο πως το ονειρο κατι ειναι, κατι σημαινει. Η παμπαλαιη συνηθεια να ρωταει κανεις και να μιλαει σ' αυτο το στιλ εχει το ολεθριο επακολουθο οτι κανεις αποκλινει απο το ονειρο και κλινει προς αυτο το κατι. Τα ονειρα εκδιωκονται απο τον τοπο τους - τον τοπο τους, θυμιζω μισο στα σοβαρα μισο στα αστεια, κοντα στις "πυλες του Ηλιου" και τον "ασφοδελον λειμωνα". Ριχνονται στην αγορα των ψυχολογικων και νευροβιολογικων υπολογισμων.

Μιση ωρα πριν καταγραψω για πρωτη φορα αυτους τους συλλογισμους ακουσα την διηγηση του ονειρου μιας ψυχολογου. Και μετα:

Αυτη:

- Εχετε να πειτε κατι για το ονειρο;

Εγω:

- Ποιο ειναι το θεμα εδω; Σε τι προσβλεποντας με ρωτατε;

Αυτη:

- Ρωτω για μια εξηγηση του ονειρου.

Εγω:

- Και τι περιμενετε απο μια εξηγηση; Τι θα ηταν διαφορετικο μετα την εξηγηση;

Αυτη:

- Μια καλυτερη κατανοηση του εαυτου μου, αυτων των πραγματων.

Εγω:

- Το εχετε ηδη ζησει κατι τετοιο; Οτι μια εξηγηση μ' αυτην την εννοια σας βοηθησε;

Αυτη:

- Μια φορα ενα ονειρο με βοηθησε να παρω μια σημαντικη επαγγελματικη αποφαση. Μια αλλη φορα μετα απο ενα ονειρο μπορεσα να δω ενα λαθος σε μια εργασια μου.

Εγω:

- Σ' αυτες τις περιπτωσεις δεν ηταν λοιπον καποια εξηγηση που σας βοηθησε. Μαλλον αυτα τα πραγματα μετα το ονειρο φανηκαν σ' ενα αλλο φως.

Υπαρχουν παλι περιπτωσεις οπου σε μια ερωτηση του στιλ "Τι σημαινει το ονειρο;" σωπαινω, η απαντω "Δεν ξερω".

Το προκειμενο ειναι, κι αυτο το εμαθα απο τον Παρμενιδη και τους αρχαιους, απο τον Heidegger και τον Wittgenstein, η οξυνση του βλεμματος για την διαφορα αναμεσα σ' αυτο που μπορει να ερωταται και να λεγεται και σ' αυτο για το οποιο ερωτησεις και λογια δεν εχουν νοημα - ειναι ανοητα.

Μια τετοια σταση, η οποια βεβαια δεν περιοριζεται στα ονειρα, φερνει συχνα οργη κι επανειλημμενες εφορμησεις εναντια στην αρνηση μου να συμπραξω εκει που υπερβαινονται μετρα. Αλλα μονο ετσι μαθαινει κανεις: Οχι με ερμηνειες κι εξηγησεις αλλα με την προσκρουση στον τοιχο που του δειχνεται απο τον θεραπευτη των αδυνατων πραγματων - των "ανοησιων" του. Συχνα ο θεραπευτης θα εκληφθει ως αυτος τουτος ο τοιχος.

Δεν ειναι μαθημα απο καθεδρας. Ουτε παθολογικοποιηση. Το θεμα μου ειναι η συναντηση μας, καλυτερα, το ξεκαθαρισμα του πεδιου στο οποιο καποτε μπορουμε να συναντιομαστε, δηλαδη να μιλουμε, δηλαδη (Hölderlin) ν' ακουμε ο ενας για τον αλλο. Ευτυχει οταν πραγματικα ερχομαστε στο προκειμενο. Οταν βρισκομαστε στο ρυθμο του μετρου του. Ο τονισμος βρισκεται στο "ρυθμο", οχι σ' εμας.

Η θεραπευτικη συναντηση, αν κανεις μπορει ακομα να μιλα καν για "θεραπεια", θα ειχε τοτε ακριβως το χαρακτηρα της αντι-παρα-θεσης. Αυτο που παιζεται ειναι τα μετρα, δηλαδη οι διαφορες παντου οπου παραβαινονται. Ομως η αντιπαραθεση δεν γινεται απο τον θεραπευτη με διαθεση εχθρικη αλλα δεκτικη και καλοπροαιρετη. Αφου γνωριζει πως οι δρομοι μας ειναι βατοι μονο με βηματα παραβατικα. Ο συνομιλητης του καλειται να ενστερνισθει προπαντων αυτο.

Οπου η συναντηση σ' ενα βαθμο ευτυχει, οπου, οπως γραφει ο Hölderlin σ' ενα οψιμο ποιημα, "υψηλοτερες δειχνονται οι διαφορες", το οικειο γινεται πιο οικειο και το ανοικειο πιο ανοικειο κι η ζωη γινεται (Hölderlin και παλι) "κατοικουσα ζωη".

Το εξαντλησα το ερωτημα για τα ονειρα; Με τιποτα! Απλα σταματω σαν ενας οδοιπορος που κουρασμενος καθεται κατω και, στην εξαντληση, οι μορφες της αρχης και του δρομου και του σκοπου γινονται συγκεχυμενες κι ο υπνος τις παιρνει μαζι του. Κι ενας θεος ξερει που θα βρεθει σαν ξυπνησει. Κι ο,τι ειπε εδω και σημερα αυριο θα του μοιαζει σαν ονειρο.

Samuel Beckett, Νυχτα και Ονειρα [Nacht und Träume]

Presentation

Το τηλεοπτικο εργο γραφηκε κατα παραγγελια της Νοτιογερμανικης Ραδιοφωνιας (Süddeutscher Rundfunk). Προβληθηκε τον Μαϊο του 1983. Βασικα προκειται για σκηνοθετικες οδηγιες που δημοσιευτηκαν πρωτη φορα στα αγγλικα:

Στοιχεια.

Βραδινο φως.

Ονειρευομενος (A).

Ο ονειρικος εαυτος του (B).

Ονειρικα χερια R (δεξια) και L (αριστερα).

----------------------------------------

Τελευταια 7 μετρα του τραγουδιου του Schubert, Νυχτα και Ονειρα.

1. Fade up σ' ενα σκοτεινο αδειο δωματιο φωτισμενο μονο απο βραδινο φως απο ενα παραθυρο τοποθετημενο ψηλα στον πισω τοιχο.

Αριστερο προσκηνιο, φωτισμενο αχνα, ενας αντρας καθισμενος σ' ενα τραπεζι. Δεξι προφιλ, κεφαλι σκυμμενο, γκριζα μαλλια, χερια ακουμπισμενα στο τραπεζι.

Καθαρα ορατα μονο κεφαλι και χερια και το τμημα του τραπεζιου που ακουμπανε.

2. Σιγαλο μουρμουρητο, ανδρικη φωνη, τα τελευταια 7 μετρα του τραγουδιου του Schubert, Νυχτα και Ονειρα.

3. Fade out βραδινο φως.

4. Απαλο τραγουδισμα, με λεξεις, τα τελευταια 3 μετρα του τραγουδιου ξεκινωντας με ‘Holde Träume …’

5. Fade down A καθως σκυβει το κεφαλι περισσοτερο για να ακουμπησει στα χερια. Ετσι, φωτισμενος ελαχιστα, παραμενει ορατος καθ' ολο το ονειρο οπως παρουσιαζεται αρχικα.

6. A ονειρευεται. Fade up στον B σε μια αορατη καθεδρα καπου 4 ποδια επανω απο το επιπεδο του πατωματος, στο μεσο της σκηνης, αρκετα δεξια απο το κεντρο. Καθεται σ' ενα τραπεζι στην ιδια σταση με τον Α που ονειρευεται, κεφαλι σκυμμενο που ακουμπαει σε χερια, ομως αριστερο προφιλ, αχνα φωτισμενος απο φως απαλοτερο απ' αυτο του Α.

7 Απο το σκοταδι περα και πισω απο το κεφαλι του B εμφανιζεται L και ακουμπα μαλακα επανω του.

8. B σηκωνει το κεφαλι, L αποσυρεται και χανεται.

9. Απο το ιδιο σκοταδι εμφανιζεται R μ' ενα κυπελλο, το φερνει μαλακα στα χειλη του B. B πινει, R χανεται.

10. R επανεμφανιζεται με ενα πανι, σκουπιζει μαλακα το μετωπο του B, χανεται με το πανι.

11. B σηκωνει το κεφαλι περισσοτερο για να κοιταξει ψηλα προς ενα αορατο προσωπο.

12. B σηκωνει το δεξι χερι, παντα κοιταζοντας προς τα πανω, και κρατα την ανασηκωμενη παλαμη του κατα πανω.

13. R επανεμφανιζεται και ακουμπα μαλακα στο δεξι χερι του B, ενω ο B παντα κοιταζει προα τα πανω.

14. B μετατοπιζει το βλεμμα στα ενωμενα χερια.

15. B σηκωνει το αριστερο χερι και το ακουμπα στα ενωμενα χερια.

16. Μαζι τα χερια χαμηλωνουν στο τραπεζι και πανω τους το κεφαλι του Β.

17. L επανεμφανιζεται και ακουμπα μαλακα στο κεφαλι του Β.

18. Fade out ονειρο.

19. Fade up A και βραδινο φως.

20. A σηκωνει το κεφαλι στην αρχικη του θεση.

21. Τραγουδι οπως πριν (2).

22. Fade out βραδινο φως.

23. Τελος του τραγουδιου οπως πριν (4).

24. Fade down A οπως πριν (5).

25. A ονειρευεται. Fade up στον B οπως πριν (6).

26. Αργη κινηση σε close-up στον B, χανοντας τον A.

27. Ονειρο οπως πριν (7–16) σε close-up και πιο αργη κινηση.

28. Αργη αποσυρση στην αρχικη σκηνη, ανακτωντας τον A.

29. Fade out ονειρο.

30. Fade out A.

Το εργο

Το τραγουδι του Schubert συντεθηκε το 1825. Ο Beckett πηρε τον τιτλο του για το τηλεοπτικο του εργο. Οι στιχοι γραφηκαν απο τον Matthäus von Collin:

Πεφτεις, ιερη νυχτα, / Κατεβαινουν σαν κυματα και τα ονειρα / Οπως το φεγγαροφωτο σου διαμεσου των χωρων, / Περνωντας μεσα απο τα σιγαλα των ανθρωπων τα στηθη.

Αυτοι τα κρυφακουνε με αγαλλιαση / Αναφωνουν, οταν η μερα ξυπνα: / Γυρνα παλι, ιερη νυχτα! / Αγαπημενα ονειρα, γυριστε και παλι!

Δεν ειναι τυχαιο οτι ο Beckett διαλεξε για τιτλο του εργου του αυτον του τραγουδιου. Το "Νυχτα και Ονειρα" του θα μπορουσε να ειναι καταρχην μια κινηματογραφικη, παραστατικη παρουσιαση του ομωνυμου τραγουδιου που κορυφωνεται στον τελευταιο στιχο "Αγαπημενα ονειρα, γυριστε και παλι!". Ομως το εργο του Beckett ξεκινα εκει που το τραγουδι τελειωνει: ξεκινα δηλαδη ακριβως με μια ανταποκριση στο καλεσμα και αναπαριστα την ελευση ενος "αγαπημενου ονειρου".

Πρωτη σκηνη:

Τα πραγματα, παραθυρο, αντρας, τραπεζι βυθισμενα σ' εναν ιδιαζοντα αερα. Αυτος ο αερας τα κανει να εμφανιζονται μ' εναν αντιστοιχο τροπο:

Καθαρα ορατα μονο κεφαλι και χερια και το τμημα του τραπεζιου που ακουμπανε.

Δεν υπαρχουν καθαρα περιγραμματα, που θα πει οτι τα πραγματα δεν καθηλωνονται στην εκαστοτε ταυτοτητα τους. Ειναι μια παραξενη ανοιχτοτητα, μια διαθεσιμοτητα που καθιστα δυνατη την διολισθηση σε αλλους τροπους του Ειναι, οπως εδω απο τον τροπο της εγρηγορσης στον τροπο του ονειρου.

Ο αντρας ειναι καθισμενος. Το αποκοιμισμα στην καθιστικη θεση ειναι υπνος με ενα εμφατικοτερο νοημα, καθως δεν ακολουθει την συνηθισμενη διαδικασια (Πηγαινω στο κρεβατι, αποκοιμιεμαι.) Και ειναι ο υπνος ενος κουρασμενου, τον οποιο η καθιστικη σταση δεν μπορει να τον κρατησει στο φως της ημερας. Ο υπνος τον ελκει ακαταμαχητα στο δικο του πεδιο βαρυτητας.

Σιγαλο μουρμουρητο, ανδρικη φωνη, τα τελευταια 7 μετρα του τραγουδιου του Schubert, Νυχτα και Ονειρα.

Η μελωδια, ενα σιγαλο μουρμουρισμα που μετα απο μικρη παυση μεταβαινει στο ασμα:

Αγαπημενα ονειρα, γυριστε και παλι,

Ειναι μια "ανδρικη φωνη" a capella. Δεν αποδιδεται σε κανενα στομα, σε καμια ανθρωπινη μορφη, δεν συνοδευεται καν απο το πιανο, οπως στο τραγουδι του Schubert. Δεν παραπεμπει στην κατασταση ενος ρεσιταλ. Πολυ περισσοτερο ειναι φωνη ενος τον οποιο το τραγουδι, ο τελευταιος στιχος, εχει συγκινησει, και τον τραγουδα μονος του. Και δεν τον τραγουδαει επαγελματικα. Η εκφορα εχει εναν χαρακτηρα ερασιτεχνικο, ευθραυστο, και γι' αυτο και εντονα προσωπικο. Το τραγουδι ειναι πλεον δικο του. Μια μελετητρια γραφει:

'Βρισκομαι' να μουρμουριζω, η να τραγουδω τον σκοπο χωρις προφανη λογο. Και κατοπιν, τραγουδωντας τον για τον εαυτο μου, τον εμπεδωνω ακομα περισσοτερο, μεταφωνωντας τον στην δικη μου φωνητικη χροια, ανασυνθετοντας την μελωδια στο υφος του εαυτου μου.

Ομως ποιος ειναι αυτος που σιγοτραγουδα; Η φωνη δεν ερχεται απο ενα στομα. Και θα ηταν αυθαιρεσια, βιασμος να αποδωσουμε την φωνη του σε καποιον, στον κοιμισμενο, η σε αλλον. Η φωνη δεν ερχεται καν απο καποιο σημειο του χωρου, στο οποιο θα υποθεταμε οτι αυτος που τραγουδα βρισκεται αθεατος. Ομως μηπως ακριβως ετσι μιλα και για λογαριασμο του καθενα μας; Μηπως ακριβως ετσι, για να χρησιμοποιησω λογια του Vladimir απο το Περιμενοντας τον Godot, το τραγουδι του Schubert "αποτεινεται σ' ολην την ανθρωποτητα", και "σ' αυτο το μερος, σ' αυτην τη στιγμη του χρονου ολη η ανθρωποτητα" ειναι η φωνη που, τραγουδωντας το, το κανει δικο της. Κανει ολοδικη της την επικληση στα "αγαπημενα ονειρα" να ερθουν ξανα. Και ερχονται.

Αυτο που ερχεται δεν ειναι απλως ονειρο. Ερχεται ο "ονειρικος εαυτος" του ονειρευομενου, ο εαυτος του ονειρου. Ο εαυτος του ονειρου ειναι ενας αλλος απο τον ονειρευομενο, οπου το στησιμο (σταση, τραπεζι) παραμενει το ιδιο. Παρασταινεται απο αλλον ηθοποιο. Ο Beckett επεμεινε σ' αυτο. Σε ενα γραμμα στον υπευθυνο της Νοτιογερμανικης Ραδιοφωνιας γραφει:

οπωσδηποτε 2 διαφορετικοι εκτελεστες για τον ονειρευομενο και τον ονειρικο εαυτο του. Ποσο μαλλον καθως υποτιθεται οτι ονειρευεται τον εαυτο του ως καποιον αλλο απο αυτον που ειναι.

Και παλι ο ονειρικος εαυτος, τα ονειρικα πραγματα, τραπεζι, χερια, κυπελλο, πανι δεν εχουν καθιζησει σε μια συμπαγη ταυτοτητα. Εδω ολα δειχνονται και συναμα κρυβονται. Ειναι εκεινος ο τροπος παρουσιας που ο Ηρακλειτος ονομασε ΣΗΜΑ.

Σημα ειμαστε...

Μια απειρη, και συναμα αποκοσμη τρυφεροτητα διαποτιζει τα ονειρικα συμβαντα. Στο τελος το καλοπροαιρετο χερι ακουμπα στο κεφαλι του ονειρικου εαυτου.

Ονειρο οπως πριν σε close-up και πιο αργη κινηση.

Τωρα, σ' αυτην την seconda volta, ο ονειρευομενος εχει χαθει. Βυθιζεται, χανεται ολοτελα στο ονειρο, στον ονειρικο εαυτο. Η ακολουθια του ονειρου επαναλαμβανεται πιο αργα. Το σηματοειδες ανθρωπων και πραγματων, η ελλειψη εκφραστικοτητας και συναισθηματων κανουν το ιδιο το "αγαπημενο" να εμφανιζεται σε "close-up".

Προς το τελος του εργου ονειρευομενος και ονειρικος εαυτος, οι τοποι τους, οι χρονοι τους, βυθιζονται στο σκοταδι.

Οπως ειπωθηκε, το εργο του Beckett δεν παρεχει καμια ερμηνεια των ονειρων. Μεταφερει, με τον δικο του τροπο βεβαια, το τραγουδι του Schubert στην τηλεοραση. Ποιος ειναι ο δικος του τροπος; Το ποιημα, οπως και η μελοποιηση διαπνεονται απο την νοσταλγια για τα αγαπημενα ονειρα, απο την ρομαντικη πιστη σ' αυτα, απο την οδυνη της απουσιας τους "οταν η μερα ξυπνα". Το εργο του Beckett διαπνεεται καταρχην απο μια θρησκευτικοτητα. Ηδη το 1934 σε ενα αρθρο επανω στα ποιηματα του ιρλανδου ποιητη Thomas McGreevy ξεκινα με την φραση

Ολη η ποιηση διακρινεται απο τα διαφορα παραδειγματα προσωδιας κατα το οτι ειναι προσευχη.

Ηδη τα χερια του ονειρευομενου και του ονειρικου εαυτου του

θα μπορουσαν να ερχονται απο ενα χαρακτικο του Albrecht Dürer, Betende Hände (Χερια σε προσευχη), ενα αντιγραφο του οποιου ο νεαρος Beckett ειχε στον τοιχο του δωματιου του.

Και οσον αφορα το πανι με το οποιο το χερι σκουπιζει τον ιδρωτα του ονειρικου εαυτου

ο καμεραμαν ειπε οτι

την στιγμη που οι σταλες ιδρωτα σκουπιζονται απο τα βλεφαρα του χαρακτηρα, ο Beckett ειπε απλα οτι το πανι υπονοουσε το πεπλο που χρησιμοποιησε η Βερονικη για να σκουπισει τα βλεφαρα του Ιησου στον δρομο του Γολγοθα. Το εντυπωμα απο το προσωπο του Ιησου παραμενει επανω στο πανι.

Σ' αυτην την θρησκευτικη διασταση ανηκει και το οτι, σε αντιθεση με το τραγουδι του Schubert, το εργο του Beckett προχωρα με εναν αυστηρα ιεροτελεστικο χαρακτηρα. Στον χωρο της θρησκειας το ιεροτελεστικο ειναι ο τροπος με τον οποιο συμβαινει, μπορει να συμβαινει, η επικοινωνια με το θειο. Ενδεχομενως το ιεροτελεστικο ειναι ο τροπος με τον οποιο συμβαινει, μπορει να συμβαινει η επικοινωνια με το οποιο Αλλο.

Ποιο ειναι το Αλλο στο εργο του Beckett "Νυχτα και Ονειρα"; Τα ονειρα της "ιερης νυχτας". Και τι κανει αυτην την νυχτα "ιερη"; Τα ονειρικα χερια.

Το ιδιαιτερο τους ειναι οτι δεν εχουν καποιον φορεα, καποιο υποκειμενο, του οποιου θα ηταν οργανα. Και ακριβως αυτο ειναι που κανει το δωρο τους να ειναι αληθινο δωρο: λειπει καθε Εγω που θα δηλωνε την παρουσια του, την μεγαλοψυχια του, την μεγαλοκαρδια του, και ετσι θα σφετεριζονταν το δωρο του για δικη του υποθεση. Ο,τι προσφερουν τα χερια, το κυπελλο, το πανι, το χαδι, ειναι περα για περα για χαρη του ονειρικου ανθρωπου. Ετσι το δωρο, η προσφορα, γινονται χαρη, απροσωπη.

Και ο τοπος που δινεται μια τετοια χαρη ειναι τα ονειρα, εκεινα τα "αγαπημενα ονειρα", και δινεται στον "ονειρικο εαυτο". Αυτη η χαρη δεν ειναι του κοσμου τουτου. Ισως και παλι να ειναι, δια της απουσιας της, η οποια απουσια δηλωνεται στην υβρη των δωρων που δεν υπηρξαν αληθινα δωρα ποτε.

Πεταλουδες και ονειρα

Το "Ονειρο πεταλουδας" του κινεζου σοφου Zhuangzi. Με απασχολησε ιδιαιτερα στη μελετη απο το 1989 Το ονειρο και στην ομιλια απο το 2007 Αποηχοι απο το "Ονειρο πεταλουδας.

Καποτε ο Zhuangzi ονειρευτηκε πως ειναι πεταλουδα, μια πεταλουδα που πεταριζε, που ενοιωθε καλα κι ευτυχισμενη και δεν γνωριζε τιποτα για τον Zhuangzi. Ξαφνικα ξυπνησε: εκει ηταν παλι, πραγματικα κι αληθινα ο Zhuangzi. Τωρα δεν ξερω αν ο Zhuangzi ονειρευτηκε πως ειναι πεταλουδα η αν η πεταλουδα ονειρευτηκε πως ειναι ο Zhuangzi (...).

Φετος την ανοιξη, στον κηπο ξαναφανηκαν πεταλουδες. Το σπαρταριστο πεταρισμα, η ευθραυστοτητα του, οι ατελειωτες και απροβλεπτες τεθλασμενες του, η αξαφνη ησυχια σαν καθισουν για λιγο επανω σ' ενα λουλουδι, και παλι ξανα…

Αρχες του 19ου αιωνα ο ιαπωνας ζωγραφος Hokusai φιλοτεχνησε ενα αλμπουμ με "εικονες απο τη φυση". Μια απ' αυτες τις εικονες παριστανει παιωνιες και μια πεταλουδα:

Φυσαει αερας, απο δεξια προς τα αριστερα. Φυλλα και πεταλουδα γερνουν στο φυσημα του, ομοιοφορφα και τελεια συγχρονισμενα, σαν χορευτες. Η χθονια οικειοτητα τους.

Ο εντομολογος E. O. Wilson αποκαλει τις πεταλουδες "ανθους του αερα".

Η πεταλουδα ειναι ανθος που πεταει,

Το ανθος, πεταλουδα που εδεσε στο χωμα.

Ειναι η πεταλουδα φυλλο που αποσπαστηκε απο το λουλουδι, η ειναι τα φυλλα του λουλουδιου πεταλουδες που το συνεθεσαν;

Απο τον Hokusai εχει παραδοθει και ο ακολουθος πινακας:

Ο φιλοσοφος προφανως βρισκεται στον χωρο του. Δεν εχει αναζητησει τις πεταλουδες, δεν περιμενει τιποτα απ' αυτες. Οι πεταλουδες εχουν μπει στην καμαρη του τυχαια.

Ο φιλοσοφος αφηνει χαμω το φτερο, με το οποιο εγραφε, την βενταλια, με την οποια δροσιζονταν. Το σωμα του. Τεινει ολοκληρο προς τις πεταλουδες:

Το υφος του: