Η βια ασκειται με πολλους τροπους. Ενας, για τον οποιο θα σας μιλησω σημερα, και ο οποιος απανταται στην ψυχοθεραπεια συχνα, και με ιδιαιτερη πιεστικοτητα, ειναι εκεινος ο τροπος που αποδιδεται με τη λεξη "βιαζομαι". Βιαζομαι θα πει και βια-ζομαι. Προκειται για μια ιδιαζουσα βια, καθως δεν μου ασκειται απο καποιον αλλο ανθρωπο αλλα (βιαζ-ομαι...) απο τον ιδιο τον εαυτο μου. Και εδω παλι θα ασχοληθουμε με μια μονο εκδοχη της βιασυνης, με αυτην που εκφραζεται στην ερωτηση "Τι να κανω;".

Για να διευκρινισω το πως η ερωτηση "Τι να κανω;" τιθεται μεσα απο μια βιασυνη η οποια βιαζει, επιτρεψτε μου να ξεκινησω οχι απο την ψυχοθεραπεια αλλα απο ενα φαινομενο της εποχης μας. Ειναι μια εποχη που καθιστα τη ζωη μια, οπως συνηθιστηκε να λεγεται, vita activa, ζωη της ενεργειας και της πραξης, και τον ανθρωπο animal laborans, το ζωο που αντιλαμβανεται τη σχεση του με τα πραγματα, με τους αλλους και με τον εαυτο του πρωτιστως ως πραξη και εργο. Αυτο δεν περιοριζεται στις επαγγελματικες δραστηριοτητες. Μην ξεχναμε π.χ. οτι ηδη ο Freud πολλες φορες αντι για "ονειρο" λεει "Traumarbeit", "εργο του ονειρου", και αντι για "πενθος" "Trauerarbeit", "εργο του πενθους". Επεξ-εργαζομαστε τις σχεσεις μας, καλλι-εργουμε τον εαυτο μας, "δουλευουμε" τα προβληματα μας. Για το animal laborans καθε τι παρουσιαζεται με τη μορφη της δι-εργασιας.

Τους τελευταιους αιωνες ο τοπος της vita activa ειχε τη μορφη απο ενα ριγκ του μποξ: ενας στενος χωρος, με τους μονομαχους εγκλωβισμενους στα σχοινια του, οπου ο ενας θα επικρατησει και ο αλλος θα πεσει κατω. Το ριγκ επαιρνε τη μορφη του θερμου και ψυχρου πολεμου στη διεθνη σκηνη, της παλης των ταξεων στην κοινωνια, της καταπιεσης του εργατη απο τον αφεντη στη δουλεια, της επιβολης του αντρα στη γυναικα στον γαμο, της "διαπλασης των παιδων" στην οικογενεια, οπως λεγοταν ενα σχετικο περιοδικο της εποχης. Η βια ηταν προσωπικη: υπηρχε ενας αντιπαλος, ενας εχθρος, καποιος που με αμφισβητουσε, και το θεμα ηταν αν θα υπαρξω εγω, η αυτος. Ηταν η εποχη του homo homini lupus, οπου για τον ανθρωπο ο ανθρωπος ηταν λυκος.

Στην ψυχαναλυση εκφραστηκε π.χ. στη μορφη της συγκρουσης αναμεσα στις ενορμησεις και τη λεγομενη "αρχη της πραγματικοτητας", στη μορφη του "οιδιποδειου συμπλεγματος" ως αγωνα πατερα και γιου μεχρι θανατου. Η ψυχαναλυση ηταν "αναλυση των αντιστασεων" οι οποιες επρεπε να καμφθουν και ο αναλυομενος να "πειστει", οπως γραφει ο Freud, για τις ερμηνειες του θεραπευτη του.

Στον αιωνα μας ο τοπος της vita activa μετατιθεται, αργα και σταθερα, απο τη μορφη του ριγκ σ' αυτην του αυτοκινητοδρομου. Ο αυτοκινητοδρομος, απο την κατασκευη του, και εφοσον δεν υπαρχει μποτιλιαρισμα, ειναι μια ανοιχτη πιστα. Σου επιτρεπει, και σε προτρεπει μαλιστα, να γκαζαρεις οσο παει. Οχι μονο δεν παρεμβαλλει περιορισμους, αλλα η ελλειψη οριων, η απεραντη ευθεια, ο ανοιχτος του οριζοντας δρα σχεδον σαν ρουφηχτρα που σε παρασερνει στη δινη της και σε κανει να λες: "Κι αλλο! Κι αλλο!".

Μερικα παραδειγματα του πως η φιγουρα του αυτοκινητοδρομου καθοριζει τη ζωη μας:

- Στη θεση του "Μες στην υπογεια την ταβερνα, μεσ' σε καπνους και σε βρισιες..." ερχεται το απολυτο ξεσαλωμα στα μπουζουκια, στις συναυλιες, στα κλαμπ, στο γηπεδο.

- Στη θεση του φρονιμου νοικοκυρη και του μετρημενου ανθρωπου ερχεται η απληστια για χρηματα, επιτυχια, απολαυση, ασφαλεια, υγεια, ομορφια, νεοτητα.

- Στη θεση της παιδαγωγικης ως τιθασευσης της παιδικης φυσης ερχεται το "ολα για το παιδι".

Εδω η vita activa ειναι μια πρακτικη ζωης διχως αντιπαλο. Καλυτερα, ο αντιπαλος ειναι μονο ενδιαμεσος σταθμος για τη συνεχεια. Και για ποια βια μιλαμε τοτε; Το "Κι αλλο! Κι αλλο!" ειναι σαν ενα ντοπαρισμα. Ξεκινα ηδη με τον πρωινο καφε. Καλεισαι να ξεπερνας τον εαυτο σου συνεχεια. Εμπρος στον ανοιχτο οριζοντα των απεριοριστων δυνατοτητων, η βιασυνη, και η βια της, ειναι εγγεγραμενη στον τροπο ζωης. Προκειται για εναν τροπο ζωης οπου κανεις ειναι ολοτελα επαφημενος, και εκτεθειμενος, στον εαυτο του. Το ζητημα ειναι το πως κανεις με το μονοθεσιο του, για να δανειστω μια λεξη απο τη "φορμουλα 1", θα προχωρησει μπροστα, θα ξεπερασει το ρεκορ του ξανα και ξανα. Η βια της συγκρουσης στην προηγουμενη εποχη, η νικη και η ηττα, δεν ειναι πλεον αυτοσκοπος αλλα τιθεται στην υπηρεσια της λαιμαργιας και της απληστιας που προσιδιαζει στη σημερινη εποχη και εχει, στη μορφη της βιασης και του ντοπαρισματος, τη δικη της ιδιαιτερη βιαιοτητα.

Αντιστοιχα διαμορφωνονται οι διαταραχες του 21ου αιωνα. Προκειται για ανθρωπους που επανω στην πιστα των απεριοριστων δυνατοτητων εχουν "κλαταρει": το burnout, η διαταραχη ελειμματικης προσοχης και υπερκινητικοτητας, οι οριακοι, οι καταθλιψεις. To burnout θα ηταν καπου το αδειασμα της μπαταριας εκει που κυριαρχει το παραδειγμα του "duracell". Η διαταραχη ελειμματικης προσοχης και υπερκινητικοτητας, ΔΕΠΥ, μπορει να εννοηθει ως αποδιοργανωση εμπρος σ' αυτο που στη γλωσσα των υπολογιστων καλειται "multitasking", η ταυτοχρονη ασκηση πολλων δραστηριοτητων. Η οριακη διαταραχη μπορει να εννοηθει ως η καταρρευση ενος εαυτου υπερτροφικου, που εχει συνθλιβει απο το ιδιο το δικο του υπερβαρο. Η καταθλιψη, το "δεν μπορω", ειναι νοητη βασικα μονο σ' εναν κοσμο στον οποιο κανεις μπορει, υποτιθεται, τα παντα.

Σ' αυτην την οπτικη οι πελατες μας ειναι σε μεγαλο βαθμο οι losers, οι ανεπαρκεις, αυτοι που δεν τα βγαζουν περα, εχουν μεινει πισω, εχουν εξαντληθει, αποτυχει, ως προς τους στοχους και τις επιδιωξεις τους, ειτε στη δουλεια τους ειτε στις σχεσεις τους ειτε οπουδηποτε. Και το πιο συνηθισμενο τους ερωτημα ειναι το - "Τι να κανω;" Οπως τονισα και στην αρχη, αυτο ειναι το ερωτημα και αυτη ειναι η προοπτικη της λυσης στην εποχη και στο πεδιο της vita activa.

Αυτο ειναι βεβαια και το καιριο ζητημα για τους θεραποντες. Οι περισσοτερες ψυχοφαρμακολογικες και ψυχοθεραπευτικες μεθοδοι συνιστουν ακριβως απαντησεις του, και με τον εναν η τον αλλον τροπο, αμεσα η εμμεσα, λενε: "Θα κανεις αυτο..." Ο δρομος του "κανω" ειναι σχεδον ο μονος που ξερουμε, πασχοντες και θεραποντες.

Ομως με ποιον τροπο υπαρχει στο "κανω" που ζηταει ο πασχων, και που προτεινει ο θεραπευτης, μια βιασυνη; Με ποιον τροπο αυτο το "κανω" ασκει βια;

Ας παρουμε καταρχην τον πασχοντα που βρισκεται σε απορια, σε αδιεξοδο, σε απογνωση. "Τι να κανω;" ρωταει, η, αποτεινομενος σ' εμας: "Κανε κατι!". Ζηταει απο εμας να κανουμε κατι που με τον εναν η τον αλλο τροπο θα τον απαλλαξει απο την απορια, το αδιεξοδο, την απογνωση. "Δεν αντεχω!", λεει.

Μερικες φορες που ετυχε να ακουσω αυτην την επικληση, απαντησα καπου ως εξης:

"Το 'δεν αντεχω' δεν το λετε ολοκληρος / ολοκληρη. Αν το λεγατε πραγματι, αν πραγματι δεν αντεχατε, αν πραγματι δεν πηγαινε αλλο, τοτε κατι θα αλλαζε. Ομως αντεχετε ακομα, μενετε στα ιδια. Η κατασταση, μ' ολο το βασανο της, εχει κατι το οικειο, ειναι σαν οικος, σαν σπιτι, το σπιτικο σας. Αν και οταν ερθει η ωρα που δεν θα αντεχετε πραγματικα, θα ανοιξετε την πορτα και θα βγειτε απο το σπιτι, οτι και να σημαινει αυτο. Ακομα δεν ειστε εκει."

Στην ψυχοθεραπεια, και οχι μονον εδω, αυτο το τι να κανω, να κανω κατι, ειναι σχεδον παντα ακαιρο, ατοπο γιατι κανεις το λεει ειτε χωρις να εχει ιδεα γι' αυτο το κατι, ειτε εχοντας υποψη του μια εικονα του που ειναι αφηρημενη, δηλαδη μακρινη. Σ' αυτες τις περιπτωσεις το να πεταξει τις παντοφλες του και να βγει στον δρομο ειναι σαν ενα αλμα στο κενο. Το "να κανουμε κατι" θα σημαινε να χτισουμε μια γεφυρα πανω απο το κενο, να γεφυρωσουμε το περασμα απο την παρουσα κατασταση σε μιαν αλλη, ειτε αγνωστη ειτε φανταστικη.

Ομως τετοιες φανταστικες γεφυρες χτιζει πολλες φορες και ο θεραπευτης. Η θεραπευτικη φιλοδοξια προσβλεπει σε μια αισια εκβαση που ακομη δεν ειναι εδω. Τα ποικιλα μοντελα, και οι θεραπευτικες μεθοδοι που τα συνοδευουν, ειναι οδικοι χαρτες που υποσχονται μια τετοια μεταβαση. Οι ποικιλλες παρεμβασεις, ερμηνειες, συμβουλες, ασκησεις, coaching, πολλες φορες πατανε με το ενα ποδι στη βαρκα της παρουσας καταστασης και με το αλλο ποδι σε μια βαρκα περα στην εικαζομενη ακρη του τουνελ και στο υποτιθεμενο φως της.

Τοσο ο πασχων οσο και ο θεραπων, παρασυρμενοι απο την παρορμηση να κανουν, επιζητουν κατι που ειναι πριν της ωρας του. Προτρεχουν. Βιαζονται. Υφιστανται την ιδια βια στην οποια ειναι εκτεθειμενο το εμβρυο που θα βρεθει προωρα εξω απο την κοιλια της μανας του. Ειναι, εστω αφανεστερα, η ιδια βια στην οποια εκτιθεται η γυναικα που βιασθηκε, αλλα, επιτρεψτε μου να πω, και ο βιαστης της, οπου δηλαδη ενα "κανω" ελαβε χωρα αγνοωντας, περιφρονωντας το αν και κατα ποσο ειχε ωριμασει ο χρονος γι' αυτην την πραξη.

Παρολαυτα οι ψυχοθεραπειες, ανεξαρτητως σχολης και κατευθυνσης, συχνα κανουν καλο. - Ενα φυτο μπορει να βλαστησει και παρα τα λιπασματα που του βαζουμε.

Ο ανθρωπος που ερχεται σ' εμας δεν βρισκεται κοντα στην αλλαγη και στη λυση, και στην πραγματικοτητα δεν εχει ιδεα πως μπορει να ειναι αυτη, καθως το αιτημα του ειναι συνηθως μερος του προβληματος του. Βρισκεται στο αδιεξοδο του και εμπρος σ' αυτο το αδιεξοδο φερεται μ' εναν ορισμενο τροπο - αντιστεκεται πεφτοντας επανω στον τοιχο του, σπαρταραει σαν ψαρι στο διχτυ του, απελπισμενος εχει παραιτηθει, κατηγορει το ενα και το αλλο για την κατασταση του, κατηγορει εμενα που δεν τον βοηθω κλπ.

Εδω βρισκεται. Ο θεραπευτης θα μπορουσε να μην βιαζεται αλλα να περιμενει. Και μπορει, με την τεχνη του, να ενθαρρυνει και τον πασχοντα, να περιμενει. Λεω με την τεχνη του, γιατι εδω δεν προκειται για διδασκαλια και για συμβουλευτικη αλλα για το ιδιο το ζωντανο του παραδειγμα στην ωρα της συνεδριας και στην μεταξυ τους επικοινωνια. Περι-μενω θα πει καταρχην μενω στα περιξ - μενω στα λογια και στις σιωπες του, δεν τα αντιλαμβανομαι ως υλικο με το οποιο πρεπει κατι να κανω, ως εργαλειο για να φτασω καπου αλλου, σε μια προοδο, σε μια αλλαγη, σε μια βελτιωση. Ομως οσο περισσοτερο μενουμε στα λογια και στις σιωπες της θεραπευτικης συναντησης, τοσο περισσοτερο χανεται η βιασυνη, τοσο περισσοτερο τα αδιεξοδα χανουν την πιεστικοτητα και το βαρος τους.

Η συναντηση μας δεν ειναι πια επιτελεση εργου και επεξεργασια των προβληματων αλλα μενουμε στον τοπο που ειμαστε. Εχουμε χρονο, απειρο χρονο. Σχεδον ξεχναμε πως ο ενας ειναι θεραπευτης που καλειται να θεραπευσει και ο αλλος ασθενης που ζηταει να γινει καλα. Εχουμε αφησει τον αυτοκινητοδρομο και την οδικη βοηθεια και περιδιαβαινουμε το τοπιο. Και προσεχουμε πραγματα που πισω απο το παρμπριζ, και στραμμενοι με παρωπιδες προς τον σκοπο μας, ουτε καν θα διανοουμασταν. Μιλαμε, σωπαινουμε διχως προοπτικη.

Οταν ακουω δεν κανω κατι, π.χ. δεν μεταφραζω τα λογια του στη γλωσσα ενος μοντελου και, οταν μιλω, παλι δεν κανω κατι, π.χ. δεν μεταφραζω τη γλωσσα του μοντελου μου στην καθομιλουμενη για να του μιλησω. Δεν κανω συνδεσεις, συγκρισεις. Δεν κανω, οπως λεμε, παρεμβασεις, οπου το "κανω" θα ηταν εδω: επεμβαινω, παρεμβαινω, φερνω απο αλλου κατι που θα δρασει, θα επιδρασει στα προηγουμενα. Για να το πω με μια λεξη, δεν σκεφτομαι. Περιμενω. Τα λογια μου, οταν μιλω, ξεπηδουν σαν απο μονα τους, οπως ενα υπογειο ρευμα που καποια στιγμη θα βρεθει σ' ενα ανοιγμα του εδαφους, και θα αναβλυσει.

Ομως το ιδιο σημαντικες ειναι οι σιωπες. Τις προαλλες μια γυναικα μου ειπε πως ξυπνησε νωρις, με μια βαρια διαθεση, και μετα θυμηθηκε πως σημερα θα ερχοταν σε μενα και χαρηκε. Την ρωτησα τι υπαρχει σ' εμενα, σ' αυτον τον χωρο που την εκανε να χαρει. Εδω, ειπε, ολα βαραινουν λιγοτερο, σαν "και τι εγινε...", οχι με την εννοια της υποτιμησης και της αδιαφοριας, αλλα ειναι πιο ελαφρα. Αναφερθηκε σε μια συναντηση μας πριν λιγες εβδομαδες οπου μετα απο λιγο σωπασαμε και οι δυο για ολοκληρη την ωρα. Ηταν, λεει, σαν να καθομασταν αμιλητοι διπλα στη θαλασσα, χαλαρα και ησυχα. Καποτε και η σιωπη ανηκει σε ο,τι εδω θα πει "περιμενω".

Μερικες φορες λοιπον, κατα εναν θαυμαστο τροπο, καποια μερα ανακαλυπτει κανεις πως το αγχος και η καταθλιψη και το οποιο βασανο δεν υφιστανται πλεον. Δεν εχουμε κανει κατι, αλλα, αν μπορω να το διατυπωσω ετσι, η μεταστροφη απο τη βιαση στην παραμονη κατι μας εκανε. Ισως προκειται για ωρες σαν κι αυτες για τις οποιες μιλα ο Οδυσσεας Ελυτης, "οπου ο κοσμος ξαναγινεται / ομορφος απο την αρχη στα μετρα της καρδιας".