Παθη των εικονων

Ας ξεκινησουμε απο το οτι η φωτογραφια δεν ειναι νοητη χωρις τη μηχανη που την παραγει. Και ας ξεκινησουμε απο το  οτι καθε μηχανη, αρα και η φωτογραφικη, εχει την απαρχη της σε μια εφευρεση. Ομως τι θα πει "εφευρεση"; Ο Μπαμπινιωτης μας πληροφορει: "η επινόηση νέας συσκευής, μεθόδου, διαδικασίας κ.λπ." Ποια η διαφορα με την ανακαλυψη; Στην ανακαλυψη εκεινο που ανακαλυπτεται ειναι ενα κατι που μεχρι τωρα ηταν εκει, ομως κρυμμενο, αγνοημενο, απροσιτο. Στην εφευρεση εκεινο που εφευρισκεται, οπως λεει ο Μπαμπινιωτης, "επινοειται", συμβαινει δηλαδη σε μια εκλαμψη και συντελειται ως ανθρωπινο εργο. Γι' αυτο και για την εφευρεση μπορει να εκδοθει διπλωμα ευρεσιτεχνιας, για την ανακαλυψη οχι. Ομως η εκλαμψη που δρομολογει το εργο της εφευρεσης, αυτο το "νεο" που φερνει, δεν ειναι παρθενογενεση. Οπως η αστραπη χρειαζεται ενα περιβαλλον απο συννεφα, μια εκλαμψη συμβαινει εκει οπου υπαρχει ο ταιριαστος αερας, η καταλληλη ατμοσφαιρα, μεσα στην οποια να αναλαμψει.

Η ατμοσφαιρα, για την οποια γινεται λογος εδω, αφορα το πνευμα μιας εποχης, το οποιο μπορει να εμ-πνεει και καποτε-καποτε να οδωνει εκλαμψεις. Ομως το ιδιο το πνευμα μιας εποχης διαγιγνωσκεται στο εργο των μεγαλων νοητων, των μεγαλων ποιητων, της μεγαλης τεχνης. Αυτοι ειναι που το φερνουν σε γλωσσα, το φερνουν σε μια μορφη. Στα εργα τους αναγνωριζουμε οτι μιλανε και για λογαριασμο μας: εκφραζουν κατι στο οποιο βρισκομαστε ηδη χωρις να το γνωριζουμε εκπεφρασμενα. Ειναι οι ξεναγοι μας στον τοπο μας, και, ρητα η αρρητα, μας προϋπαντουνε σ' αυτον. Μ' αυτον τον τροπο τον καθιστουνε φιλοξενο κι εμεις μπορουμε να τον κατοικουμε. 

Οσον αφορα τωρα την φωτογραφια και το πνευμα της εποχης της, θα αναφερθω σε μια προταση μονο. Η προταση ειπωθηκε το 1818 απο τον γερμανο φιλοσοφο Arthur Schopenhauer και λεει:

Ο κοσμος ειναι η παρασταση μου

Η λεξη "παρασταση" στον αγγλοσαξωνικο χωρο ερχεται απο το λατινικο repraesentatio, representation, και θα πει κυριολεκτικα "ανα-παρουσιαση / ανα-παρασταση". Τι λεει αυτο το "ανα-"; Λεει οτι ο κοσμος δεν γινεται εμπειρατος στις παρουσιες, οπως αυτες μου δειχνονται αφ' εαυτων, αλλα ανα-παρισταται, αναπαρισταται σε εναν νεο καμβα, και αυτος ο καμβας ειναι η συνειδηση μου. Η συνειδηση ειναι ο τοπος οπου τα πραγματα αποκτουν υποσταση και νοημα, τα πραγματα, οπως λεμε, "μεσα μου".  Ο Schopenhauer λεει για αυτην την προταση:

οπως και τα ευκλειδεια αξιωματα, ειναι μια προταση την οποια ο καθενας, μολις την ακουσει, πρεπει να την αναγνωρισει ως αληθη.

O Schopenhauer εχει δικιο. Η προταση παραμενει αυτονοητη, τουλαχιστον στον χωρο της ιατρικης, των θεωρητικων επιστημων, αλλα και του κοινου νου, παρα το οτι η εποχη της εχει πλεον περασει. Ομως εδω μας ενδιαφερει το πως εκεινο το πνευμα δρομολογησε την εφευρεση της φωτογραφικης μηχανης.

Ας το προσεξουμε περισσοτερο: Τα πραγματα, ειπαμε, προσλαμβανονται και αναπαριστωνται μεσα μου, στην συνειδηση μου. Δεν προδιαγραφεται εδω η ιδεα της φωτογραφικης μηχανης; Το "μεσα μου" δεν θα μπορουσε να εχει το ομολογο του, το πλεον χειροπιαστο ομολογο του, σε μια camera obscura, στον σκοτεινο θαλαμο; Δεν θα μπορουσε, αρρητα, να εμπνευσει εναν νου να επινοησει και να κατασκευασει εναν σκοτεινο θαλαμο, και μεσα του μια πλακα κατ' εικονα και ομοιωση της συνειδησης, πλακα στην οποια να πεφτει το φως και η οποια ειναι ετσι δομημενη ωστε να ανα-παριστα, re-present, στην επιφανεια της το αντικειμενο;

Αυτη η εσωτερικοτητα της συνειδησης, "το μεσα πλουτος", σε μια εκφραση του Διονυσιου Σολωμου, χαρακτηριζει ακομα τις παλιες φωτογραφιες. Ειναι μεστες νοηματων. Στον μπουφε του σαλονιου το ζευγαρι του σπιτιου σοβαρο και επισημο, στον τοιχο του κουρειου ο πατερας, η ο παππους που το ξεκινησε, εχουν κατι απο εικονισμα. Τις διακρινει, γραφει ο Walter Benjamin, ενας "λατρευτικος χαρακτηρας". Σ' αυτες τις εικονες ανηκει και ο,τι αποκαλει "αυρα", το τελευταιο καταλοιπο της οποιας ειναι το οβαλ φωτεινο φοντο στο οποιο προβαλλει ο εικονιζομενος, κυκλωμενο απο σκοταδι. Η χρονικοτητα τους, ειναι αυτη του μνημειου - μορφες εξω απο την καθημερινοτητα, προορισμενες για την ενθυμηση.

Στην διαρκεια του 20ου αιωνα η συνειδηση με την εσωτερικοτητα της παυει να ειναι αυτονοητη, οπως το ηθελε ο Schopenhauer. Καθισταται προβληματικη και, σε ολο και περισσοτερα πεδια, προοδευτικα χανεται. Και εδω η ελευση αυτου του νεου πνευματος διαγιγνωστηκε, με αλλοτε αλλον τροπο, απο τους δυο μεγαλυτερους νοητες εκεινου του αιωνα, τον Ludwig Wittgenstein και τον Martin Heidegger. Οπως συμβαινει με καθε απαρχη, απο αυτον τον σεισμο αναφυονται ευγενεις και  χυδαιες μορφες. Μια απο τις χυδαιες μορφες ειναι η συλληψη της γλωσσας ως πληροφοριας. Και, για να μεινω στον δικο μου χωρο, δεν γινεται πλεον λογος για "ψυχικο κοσμο". Εχει προκυψει ενα μορφωμα που σε μεγαλο βαθμο διαδεχεται την ψυχοθεραπεια, αποκαλειται "life coaching" και προχωρα με οδηγο ενα manual της ζωης.

Και η φωτογραφια; Εδω η μεταλλαξη συμβαινει με τον χαμο του σκοτεινου θαλαμου και του φωτογραφικου φιλμ. Η ψηφιακη εποχη σαρωνει καθε εσωτερικοτητα. Ολοκληρωνεται αυτο που ηδη ο Benjamin βλεπει να ερχεται και αποκαλει "αποφλοιωση του αντικειμενου" και "θρυμματισμο της αυρας". Τα πραγματα δεν φωλιαζουν πλεον στην φλουδα τους και στην αυρα τους αλλα συρονται στο απλετο, ανισκιωτο φως. Η "λατρευτικη αξια" εξαλλασσεται σε "εκθεσιακη αξια". Καθως το εκθεμα, με την στενοτερη και ευρυτερη εννοια το "πουλας", η εκθεσιακη αξια ειναι μαζι και εμπορευματικη αξια. 

Ο φιλοσοφος Byung-Chul Han στο βιβλιο του Κοινωνια της διαφανειας αναφερεται στον Roland Barthes και γραφει:

Για τον Barthes το χρονικο περιεχομενο του "ετσι-ηταν" ειναι η ουσια της φωτογραφιας. Η φωτογραφια ειναι μαρτυρας του συντελεσμενου. Εξ ου και η βασικη της διαθεση ειναι το πενθος. Για τον Barthes η ημερομηνια ειναι μερος της φωτογραφιας "γιατι σε κανει να προσεξεις, να αναλογιστεις τη ζωη, τον θανατο, την αναποφευκτη εξαφανιση των γενεων." Σ' αυτην η ημερομηνια εγγραφει την θνητοτητα, την παροδικοτητα. [...] Η φωτογραφια του σημερα, η ολοτελα πληρης εμπορευματικης αξιας, καταδεικνυει μιαν αλλη χρονικοτητα. Καθοριζεται απο το ανευ αρνητικοτητας παρον χωρις μοιρα, το οποιο δεν επιτρεπει καμια αφηγηματικη ενταση, κανενα δραμα μιας ιστοριας.

Ας θυμηθουμε οτι η λεξη "εικονα" συγγενευει ετυμολογικα με το αρχαιο ρημα εἴκω, που θα πει υποχωρω, κανω πισω. Τα αρχαϊκα συμφραζομενα της εικονας ηχουν ακομα στην παλια φωτογραφια και στην λατρευτικη αξια της, καθως εμπρος της, εμπρος σ' ενα εικονισμα κανεις υποχωρει με ευλαβεια, κανει πισω …

Η σημερινη εικονα, ειπαμε, εχει τον χαρακτηρα του εμπορευματος, του εκθεματος. Καθοσον εκθετω θα πει και πουλαω, με η χωρις εισαγωγικα, δηλαδη εμπορευομαι, το καθοριστικο στοιχειο εδω ειναι το ματι του αγοραστη - παλι με η χωρις εισαγωγικα. Η ιδια η παρουσια,  καθοτι δειχνεται αφ' εαυτης, ειναι αυτη που ειναι - δεν παιρνει υποψη της κανενα ματι, καμια κριση, καμια αξιολογηση. Ομως η ανα-παρουσιαση, οπως την υπαινιχθηκε η συζητηση για την συνειδηση, τον σκοτεινο θαλαμο και τελικα την ψηφιακη επεξεργασια, η ανα-παρασταση, καθοτι ανειλημμενη πλεον απο τον ανθρωπο, εχει παραδοθει στα ανθρωπινα χερια και στην προαιρεση τους. Σ' αυτην την οπτικη η παρουσια καθ' εαυτην ειναι αδιαφορη, ανεπιθυμητη μαλιστα καθως σ' αυτην δεν μπορει να παρεμβει το χερι που θα την αναπαραστησει συμφωνα με τις προθεσεις και με τα συμφεροντα του. Ομως η αναπαρασταση ειναι ολοτελα αντικειμενο της επεξεργασιας, και οι δυνατοτητες της επεξεργασιας ειναι πλεον απεριοριστες.

Στις θεματικες που προτεινε η κυρια Κενανιδου για την σημερινη ημεριδα περιλαμβανεται η φραση: "φωτογραφία ως μέσον ναρκισσιστικής αυτοκατασκευής και αυτοπαρουσίασης". Ας θυμηθουμε τον Ναρκισσο της μυθολογιας. Μαγευεται απο το ειδωλο του στην επιφανεια του νερου και δεν εχει ματια για τιποτε αλλο. Το μονο που ακουει ειναι η ηχω της δικης του φωνης. Ο Ναρκισσος βλεπει και ακουει τον εαυτο του. Απεναντι στο Αλλο ειναι τυφλος και κουφος. Στην ψηφιακη φωτογραφια, ιδιαιτερα πλεον με τα μεσα της Τεχνητης Νοημοσυνης, αυτη η τυφλοτητα και βωβοτητα δηλωνεται με το οτι η επεξεργασια της εικονας δεν παριστα κατι αλλα το ανα-παριστα, δηλαδη το μεταλλασσει με τους ορους του φωτογραφου ο οποιος θα το πλασαρει, θα το πουλησει, με, η χωρις εισαγωγικα. Θα μπορουσαμε να μιλησουμε για "αυτοκατασκευη και αυτοπαρουσιαση" στον βαθμο που ο ιδιος ο κοσμος ως το Αλλο παραμεριζεται, ανακατασκευαζεται κατα βουληση και παρουσιαζεται στα μετρα του φωτογραφου, και κατ' επεκταση του πελατη του. Κατα εναν δεινο τροπο εκεινη η ρηση του Schopenhauer: "Ο κοσμος ειναι η παρασταση μου" εδω ειναι που ολοκληρωνεται.

Στον βαθμο που οι εικαστικες κατασκευες υπακουν στον, ας το πω ετσι, νομο του Ναρκισσου, οπου δηλαδη το Αλλο ως Αλλο εξαλειφεται, στον ιδιο βαθμο ειναι αδυνατο να θεσπισουν εναν κοινο κοσμο. Το πολυ δημιουργουν ακολουθους, αγοραστες, οπαδους τους οποιους επιζητουν να εξουσιασουν. Ο Θρασυβουλος Γεωργιαδης, ενας ιστορικος της μουσικης, μιλησε για μια

κοινοτητα στο ονομα του πραγματικου

Ο δρομος της σημερινης εικαστικης κουλτουρας, καλυτερα: του σημερινου εικαστικου καθεστωτος, απομακρυνει απο το πραγματικο και κατ' επεκταση απο την δυνατοτητα μιας κοινοτητας με ιλιγγιωδη ταχυτητα.