Πριν απο λιγα χρονια η Διεθνης Ψυχαναλυτικη Εταιρεια εξεδωσε ενα κειμενο με τον τιτλο "Σχετικα με την ψυχαναλυση". Το κειμενο επιχειρει μια συνοπτικη καταγραφη της ψυχαναλυτικης θεωριας και πρακτικης και μεταφραστηκε σε πολλες γλωσσες, μεταξυ των οποιων και στην ελληνικη απο την Βιβη Βρασματα και τον Νικο Λαμνιδη.

Για το σημερινο θεμα, μας ενδιαφερει ιδιαιτερα το κεφαλαιο με τον τιτλο "Ο Πυρηνας της Ψυχαναλυτικης Μεθοδου και το Πλαίσιο". Χωριζεται σε δυο ενοτητες που πραγματευονται την μεθοδο και το πλαισιο αντιστοιχα. Ως προς την μεθοδο αναφερονται ο λεγομενος "ελευθερος συνειρμος" του "ασθενη", ετσι αποκαλειται ο πασχων, και η λεγομενη "ελευθερως αιωρουμενη προσοχη" του αναλυτη. Αυτη η μεθοδος, λεει, επιτρεπει αφενος εναν λογο του αναλυομενου καθοδηγουμενο περισσοτερο ασυνειδητα, και αφετερου ενα ακουσμα του αναλυτη σχεδον "ονειροπολο", και ερμηνειες που εστιαζονται στην διαπλοκη μεταβιβασης και αντιμεταβιβασης, δηλαδη στην αντανακλαση καθοριστικων σχεσεων της ιστοριας τους στην μεταξυ τους σχεση.

Κατοπιν οι συγγραφεις φτανουν στην συζητηση του πλαισιου. Εδω ξεκινουν με την φραση:

Η μεθοδος που περιγραφηκε παραπανω εφαρμοζεται καλυτερα στο κλασσικο πλαίσιο: ο ασθενης είναι ξαπλωμενος αναπαυτικα στο ντιβανι, και λεει οτιδηποτε ερχεται στο νου του, χωρίς ν’ αποσπαται η προσοχη του απο την οπτικη επαφη με τον αναλυτη, που καθεται συνηθως πίσω απο το ντιβανι.

Για την ψυχαναλυτικη συνεδρια λοιπον επιλεγεται εκεινο το πλαισιο που εξυπηρετει την μεθοδο αποτελεσματικοτερα. Θα μπορουσαμε να το παρομοιασουμε με το εξεταστικο κρεβατι των ιατρικων υπηρεσιων υγειας, το οποιο, με την εκαστοτε κατασκευη του, εξυπηρετει την εκαστοτε μεθοδο, επιτρεπει την απροσκοπτη διεξαγωγη μιας εξετασης, η μιας θεραπευτικης επεμβασης.

Τι συμβαινει τωρα με το ψυχαναλυτικο πλαισιο; Σε τι αποσκοπει η μεθοδος της ψυχαναλυσης; Ποιον σκοπο εξυπηρετει; Για να μην μακρηγορω: κανεναν! Διοτι η ψυχαναλυση, και πλεον δεν μιλω εξ ονοματος της Διεθνους Ψυχαναλυτικης Εταιρειας, διοτι η ψυχαναλυση ανασαινει στον αερα μιας παραδοξοτητας την οποια επεσημανε ηδη ο Freud, αν και ο ιδιος δεν την ακολουθησε μεχρι τα ακρα: Ο αναλυτης, λεει, χρειαζεται να παραιτηθει απο καθε "θεραπευτικη φιλοδοξια"! Κατα ιδιαζοντα τροπο, ο θεραπευτης, σε πληρη και κραυγαλεα αντιθεση με τον γιατρο, ξεχνα οτι ειναι θεραπευτης και ο ασθενης, με τον καιρο, λιγοτερο η περισσοτερο, ξεχνα οτι ειναι ασθενης. Σημερα δεν μπορω να επεκταθω σ' αυτο. Αφοριστικα μονον: η ψυχαναλυτικη συναντηση ειναι τοσο πιθανοτερο να ευτυχησει, οσο περισσοτερο οι συμμετεχοντες ειναι, με την παραπανω εννοια, φευγατοι. Το ψυχαναλυτικο πλαισιο δεν μπορει να υπηρετει μια μεθοδο, δεν μπορει να εξυπηρετει καποιον σκοπο, γιατι τοτε θα υπονομευονταν η ιδια η πορεια της ψυχαναλυσης, που προχωρει, με μια εκφραση του Martin Heidegger, "ορτσα στα πραγματα", που αγεται περισσοτερο απο ρευματα, απο τους "σημαντορες ανεμους", που λεει και ο Οδυσσεας Ελυτης, και απο το στιβαρο μεν, ομως οχι αυτοβουλο και διολου ακαμπτο χερι στο δοιακι και στα σχοινια.

Ηδη η δανεικη λεξη "πλαισιο" ειναι προβληματικη, καθως δεν αποδιδει ικανοποιητικα την πρωτοτυπη στην αγγλικη και στην γερμανικη ψυχαναλυτικη ορολογια. Η σχετικη λεξη ειναι: setting.

To set δεν θα πει πλαισιωνω, αλλα θετω, ενθετω, τοποθετω, διαρρυθμιζω, ρυθμιζω. Ακομα και στις ηλεκτρονικες συσκευες το "settings" μεταφραζεται "ρυθμισεις". Η λεξη Setting, οταν αναφερεται σε χωρικες συσχετισεις, θα μπορουσε να συγγενευει με την αρχαια μας λεξη "ῥυσμός", "ῥυθμός", με την σημασια που διατηρει ακομα στην αρχιτεκτονικη. Ετσι θα μιλουσαμε και για "ψυχαναλυτικο ρυθμο".

Αναφερω και μιαν αλλη σχετικη ελληνικη λεξη: διακοσμος. Στους Αρχαιους εννοει την τακτοποιηση, την διαρρυθμιση σε μια ορισμενη ταξη, ειτε συστημενη απο ανθρωπους, π.χ. την παραταξη σε μια μαχη, ειτε δεδομενη, οπως ο "διακοσμος ουρανου και γης", ειτε διαμορφουμενη καθοδον, οπως "ο του βιου διακοσμος". Αυτη η εννοια υπαρχει και σημερα, εκει που μιλαμε για τον "σκηνικο διακοσμο" στο θεατρο, δηλαδη την σκηνογραφια.

Ο ψυχαναλυτικος ρυθμος, η ο ψυχαναλυτικος διακοσμος παραπεμπει σε σφαιρες που λιγο εχουν να κανουν με τα ειωθοτα της καθημερινης ζωης - ειναι σπανιο εως ανυπαρκτο, να συναντιουνται δυο ανθρωποι, μαλιστα λιγοτερο η περισσοτερο ξενοι μεταξυ τους, και να συνομιλουν μ' αυτον τον τροπο. Ο ψυχαναλυτικος ρυθμος, η ο ψυχαναλυτικος διακοσμος ειναι σκηνογραφια! Ο πρωτος διδαξας διαμορφωσε την σκηνη ετσι:

Αυτη ειναι η δικη μου στην Αθηνα

και στην Θεσσαλονικη

Βεβαια μιλαμε για μια θεατρικοτητα περιεργη. Ηδη το κοινο λειπει. Αυτο δεν ειναι τελειως σωστο. Διοτι ακριβως η απουσια πλατειας και θεωρειων ανοιγει τις πορτες για ενα αλλο κοινο, που μαλιστα συμμετεχει καθοριστικα: με τον καιρο γινονται διακριτα φαντασματα, νοητες μορφες οικειων ανθρωπων που στοιχειωνουν τον χωρο και συγκατοικουν, υπαγορευοντας και υποχρεωνοντας, κρινοντας, κατακρινοντας, απαγορευοντας, και προπαντων απαλλοτριωνοντας το στομα και το σωμα μας, και οπου εμεις οι συνομιλουντες εχουμε να βρουμε ο ενας τον αλλο μεσα απο τον ορυμαγδο των φωνων τους.

Μια αλλη διαφορα με το κλασσικο θεατρο ειναι οτι το σεναριο δεν ειναι εκ των προτερων καθορισμενο. Γραφεται με την πορεια της συναντησης. Και, στην ευτυχη περισταση, εχει τελος παρομοιο μ' αυτο του αρχαιου θεατρου: την καθαρση.

Υπαρχουν κι αλλες συγγενειες με το θεατρο. Η θεατρικη σκηνη δεν ειναι σπιτι. Δεν εχει οικοπεδουχο και νοικοκυρη. Ειναι μια κατοικια, ενας ξενωνας καλυτερα, μια προσωρινη, φευγαλεα και παροδικη στεγη στην οποια οι κατοικουντες ειναι φιλοξενουμενοι. Και τουτο ανταποκρινεται σε εναν λογο του Ζεν που μιλα για ο,τι ο φιλοσοφος Byung-Chul Han αποκαλει αρχαϊκη φιλοτητα, η οποια κατα την γνωμη μου διαπνεει την ψυχαναλυτικη συναντηση. Ο λογος λεει:

Ουτε ξενος ουτε ξενοδοχος. Ξενος και ξενοδοχος εμφανεις.

Ο λογος ειναι παραδοξος. Η δευτερη φραση μοιαζει να αντιφασκει την πρωτη. Ομως η αντιφαση ειναι ορος της λογικης. Η πραγματικοτητα δεν ειναι αντιφατικη. Ειναι παραδοξη: Η εκπληρωση μπορει να γινεται θλιβερη και η ματαιωση ζωογονα, το "αγαπω" μπορει να σκιαζεται απο ενα "μισω", το καταστροφικο μπορει να ακτινοβολει μια σαγηνη. Και ενας λογος του Friedrich Hölderlin απο το ποιημα "Sophokles", "Σοφοκλης":

Πολλοι δοκιμασαν ματαια, το πιο χαρουμενο να το πουνε χαρουμενα

Εδω μου μιλα επιτελους, εδω, στην

λυπη, μου φανερωνεται.

Ετσι εχουν τα πραγματα. Το παραδοξο της πραγματικοτητας γινεται συγκρουση αντιθετων και αμφιθυμια και διλημμα και βασανο μονον εκει που τα δυο υποστασιοποιουνται, και ετσι πρωτα καθιστανται αντιθετα, το καθενα εμμενει στην θεση του και στρεφεται εναντιον του αλλου.

Επιστρεφουμε στον λογο της αρχαϊκης φιλοτητας, τον οποιο τωρα ακουμε καθαροτερα:

Ουτε ξενος ουτε ξενοδοχος. Ξενος και ξενοδοχος εμφανεις.

Ο ξενος ειναι και δεν ειναι ξενος. Ο ξενοδοχος ειναι και δεν ειναι ξενοδοχος. Μιλαμε για μια φιλοξενια οπου δεν υπαρχει καμια διακριση, καμια ακαμπτη διαφορα μεταξυ ξενου και ξενοδοχου, οπου ο ξενοδοχος είναι και ο ιδιος φιλοξενουμενος.

Ο χωρος του θεατρου! Η μαγεια του, καθως κλεινουν τα φωτα, και οταν η αυλαια ανοιγει εισαι αλλου, σ' εναν κοσμο παραμυθένιο. Ενα παρομοιο συνορο περικλειει τον τοπο της ψυχαναλυτικης συναντησης. Παραεξω, Σεφερης,

μάρμαρα και φωταψίες κι άνθρωποι καθώς είναι πλασμένοι οι άνθρωποι.

Ευλογα κανεις θα ρωτουσε: τι νοημα εχει μια ψυχοθεραπεια που μοιαζει να ειναι, κυριολεκτικα, εκτος πραγματικοτητας; Τα προβληματα αφορουν την πραγματικη ζωη. Πως μπορει να βοηθησει μια θεραπεια που, οπως το θεατρο, κινειται εξω απο την πραγματικοτητα; Εδω θα αντερωτουσα: Και αν κανεις αρρωσταινε, καθε φορα βεβαια με τον τροπο του, αν κανεις αρρωσταινε ακριβως απο την πολλη πραγματικοτητα; Κορεσμενος απο πραγματικοτητα; Μπουκωμενος απο πραγματικοτητα; Μηπως τοτε, ρυθμισμενος σ' αυτον τον αλλο, τον ψυχαναλυτικο ρυθμο, θα μπορουσε και παλι να ανασανει; Καπου οπως, τηρουμενων των, μακρινων, αναλογιων, ενας που βγαινει απο μια καλη θεατρικη παρασταση ξανανιωμενος;

Και λιγα, προλεγομενα, για την ψυχαναλυτική συνομιλια μεσω Skype, και λοιπων εφαρμογων ηλεκτρονικης επικοινωνιας που εκανε την εμφανιση της πριν απο μερικα χρονια. Την ξεκινησα διστακτικα, καταρχην με ανθρωπους που ειχαν ερθει για μικροτερο η μεγαλυτερο διαστημα στο ιατρειο μου και καποια στιγμη μετακινηθηκαν σε αλλα μερη. Σε οσους ηταν εξοικειωμενοι με την εικονικη πραγματικοτητα της διαδικτυακης επικοινωνιας, η ψυχαναλυση συνεχιστηκε, και, προς εκπληξη μου πρεπει να πω, ακολουθησε μια πορεια με νοημα. Το ιδιο συνεβη αργοτερα και με ανθρωπους που δεν ειχαμε ιδωθει ζωντανα ποτε, και ισως δεν ιδωθουμε ποτε.

Θα μπορουσαμε να πουμε οτι η, ας την αποκαλεσουμε, "cyber-ψυχαναλυση", ειναι σκανδαλο. Το ψυχαναλυτικο setting σαρωνεται απο εναν σεισμο που εξαφανιζει την γεγονοτητα του απο προσωπου γης - αν οχι και εξαφανιζει το ιδιο το προσωπο της γης: Παει το μεγαλοπρεπο σκηνικο, παει ο χωρος που παλλεται απο τα ζωντανα σωματα και τις ανασες τους, στρεβλωνονται το μεταλλο και οι αρμονικοι των φωνων, εξαλειφονται οι διαδρομες τους απο το ἕρκος ὀδόντων, το φραγμα των δοντιων, προς ευηκοα και δυσηκοα ωτα, παει η χειραψια που ανοιγει και κλεινει την συναντηση και που μιλαει με την δικη της γλωσσα κι αυτη.

Ο διακοσμος της ψυχαναλυτικης συναντησης δινει την θεση του σε μια εικονικη πραγματικοτητα. Ετσι η cyber-ψυχαναλυση μοιαζει ενα θλιβερο καταλοιπο της σκηνικης. Μοιαζει, λεω, καθως η πραξη, οπως ειπα, συχνα το διαψευδει. Ετσι θα χρειαζονταν ο,τι χαρακτηριστηκε ως "θλιβερο καταλοιπο" να μην εννοηθει ως ελλειμμα και απωλεια. Θα μπορουσε να ιδωθει ως ενας ιδιαζων τροπος απουσιας. Τοτε το ερωτημα θα μπορουσε να διαμορφωθει ως εξης: Ποια ειναι η μορφη της απουσιας που προσιδιαζει στην εικονικη πραγματικοτητα της διαδικτυακης ψυχαναλυσης;

Αναρωτηθηκα κατα ποσον η απουσια που προσιδιαζει στο εικονικο θα μπορουσε να συγκριθει με αυτο που γνωριζουμε απο την τεχνη ως αφαιρετικο. Μου ηρθαν στον νου δυο παραδειγματα.

Το πρωτο ειναι απο την ταινια του Michelangelo Antonioni Blow-Up. Προς το τελος ο πρωταγωνιστης γινεται μαρτυρας ενος αγωνα τεννις. Στο παιχνιδι ολα ειναι κανονικα - εκτος απο την μπαλα που λειπει.

Εδω το setting του αγωνα τεννις μενει αυτουσιο. Η απουσια της μπαλας την κανει, με αλλον τροπο, και ιδιαιτερα εμφατικα, παρουσα. Κι ακομα περισσοτερο καθως ο ηχος απο τα χτυπηματα ειναι εδω. Το παιχνιδι δεν απογεγονοποιειται. Η οπτικη απουσια της μπαλας ακριβως υπογραμμιζει την γεγονοτητα του.

Το επομενο παραδειγμα ειναι μια σειρα απο λιθογραφιες που εκανε ο Pablo Picasso Δεκεμβριο του 1945 και Ιανουαριο 1946.

Ειναι ενας ταυρος. Απο την πληρη φυσικη, γεγονικη απεικονιση

καταληγει ενα σημα.