Ψυχολογια και Κοσμολογια του βασανου

Ολοι οι παικτες καθονται γυρω απο ενα τραπεζι κι ακουμπουν τον δειχτη τους πανω του. Το παιδι-μανα λεει: «Πεταει - πεταει …» (προσθετει το ονομα ενος πραγματος) και σηκωνει τον δειχτη ψηλα. Αν αυτο το πραγμα πεταει, τοτε πρεπει οι παιχτες να σηκωσουν ψηλα τον δειχτη τους. Αν καποιος δεν το κανει, καιγεται. Η μανα συνεχιζει, επιταχυνοντας το ρυθμο για να μπερδεψει τα παιδια. Οποιο παιδι σηκωσει το χερι του σε κατι που δεν πεταει, χανει. Το κλασσικο λαθος γινεται στο "πεταει ο γαϊδαρος", οπου τα παραζαλισμενα παιδια σηκωνουν το δαχτυλο για επιβεβαιωση.

Σε καθε σπιτι, σε καθε κοινωνια, σε καθε εποχη, καποια "μανα" εχει υποβαλει την πεποιθηση οτι καποιος γαϊδαρος πεταει. Ετσι στην επικοινωνια με τον υπολοιπο κοσμο, αλλα και στην ιδια την σχεση με τους γαϊδαρους θα προκυψουν ασυνεννοησιες και κακοχειρισμοι, καθως ως γνωστον οι γαϊδαροι δεν πετανε. Βεβαια και μπορει η μανα να επιμενει να υποβαλει στο παιδι την αποψη της, ομως το θεμα δεν εξαντλειται στην οποια σχεση των γονεων με το παιδι. Ειναι, οπως ακουσαμε απο τον Heidegger, η "αναφορα τους στα πραγματα που τους συναπαντουν", εν προκειμενω στους γαϊδαρους. Το παιδι και βεβαια εχει να διακρινει και να αναγνωρισει την υποβλητικη αποπλανηση του απο τους γονεις. Ομως το αποφασιστικο βημα θα γινει φοσον και οταν σνοιξουν τα ματια του και δει τον γαϊδαρο οπως ειναι και δεν ξανασηκωσει τον δεικτη.

Ας το δουμε τωρα πιο συγκεκριμενα στον χωρο της ψυχοθεραπειας. Δεν θα αναφερθω στην βιβλιογραφια της κλασσικης Ψυχαναλυσης, της Συστημικης Θεραπειας, η της βιολογικης Ψυχιατρικης, αλλα σε εναν συγγραφεα συγγενικο μας. Ο Medard Boss, στο βιβλιο του Πρακτικη της Ψυχοσωματικης, περιλαμβανει ενα κειμενο με τον τιτλο Οι επιρρεπεις στα ατυχηματα. Εκει αναφερει εναν αντρα 34 χρονων που ηδη ειχε στο ενεργητικο του 9 ατυχηματα. Τα τρια τελευταια, τα οποια και περιγραφει ο Boss, εγιναν ανεβοκατεβαινοντας σκαλες. Το τριτο συνεβη ως εξης:

Ο συνεταιρος του, ο οποιος καποτε ηταν ο καλυτερος φιλος του, τωρα ειχε γινει ενας κακοβουλος εχθρος. Αυτο δεν μπορουσε να συνεχιστει ετσι. [...] Μερονυχτα το στριφογυριζε στο μυαλο του, πως να χωρισει απο αυτον τον συνεταιρο οριστικα. Αυτο που ηθελε, ηταν να του δωσει ποδι αμεσως. Ομως η επιχειρηματικη σχεση ηταν τοσο περιπλοκη, που ενας χωρισμος ηταν πρακτικα ανεφαρμοστος. Σ’ αυτην την στο επακρο τεταμενη κατασταση, ενα πρωι ο κυριος Β.Μ. [...] βγηκε απο το σπιτι οπως συνηθως για το γραφειο του. Βυθισμενος οπως ηταν σε σκεψεις, νομισε πως ηδη ειχε φτασει στο ισογειο. Στην πραγματικοτητα βρισκονταν ακομη στο πλατυσκαλο του πρωτου οροφου. Ετσι συνεβη να μην προσεξει τα επομενα βηματα, γκρεμιστηκε με το κεφαλι στις σκαλες κι εσπασε την κλειδα.

Ο Boss γραφει συμπερασματικα για τους επιρρεπεις στα ατυχηματα:

Παντοτε παθαινουν το ατυχημα οταν εχουν και παλι περιελθει σε μια βαρια συγκρουσιακη κατασταση, ομως δεν βλεπουν κανεναν δρομο να την διευθετησουν παρα με μια παρορμητικη διασπαση των συγκρουσιακα τεταμενων ανθρωπινων σχεσεων, η με μια διαφυγη απο μια υπερβολικα τεταμενη κοινωνικη κατασταση.

Ο Boss παραμενει στο διαπροσωπικο, δηλαδη στις "ανθρωπινες σχεσεις" και στην "κοινωνικη κατασταση". Λειπει αυτο που ακουσαμε απο τον Heidegger, δηλαδη η "αναφορα του στα πραγματα που τον συναπαντουν". Στην περιπτωση του Β.Μ. λειπει η αναφορα στην σκαλα. Ναι μεν οι εντασεις και οι συγκρουσεις και τα αδιεξοδα με τον συνεταιρο, ομως στην συναλληλια τους ανηκει, και την συναλληλια τους καθοριζει, ο δρομος προς το γραφειο, στον οποιο δρομο προς το γραφειο ανηκει η σκαλα. 

Τι γραφει ο Boss;

Βυθισμενος οπως ηταν σε σκεψεις, νομισε πως ηδη ειχε φτασει στο ισογειο. Στην πραγματικοτητα βρισκονταν ακομη στο πλατυσκαλο του πρωτου οροφου. Ετσι συνεβη να μην προσεξει τα επομενα βηματα, γκρεμιστηκε στην σκαλα με το κεφαλι κι εσπασε την κλειδα.

Η φραση του Boss εξηγει το γιατι ο Β.Μ. επεσε απο την σκαλα. Επειδη ηταν βυθισμενος σε σκεψεις και δεν προσεξε τα επομενα βηματα. Η εξηγηση εχει μεγαλη διαφορα απο την ενοραση στο φαινομενο. Η εξηγηση αφορα τον Β.Μ. και τον λογο της πτωσης του απο την σκαλα, το "βυθισμενος σε σκεψεις", το "δεν προσεξε τα επομενα βηματα", την "παρορμητικοτητα" του. Το φαινομενο της πτωσης απο την σκαλα αφορα, θυμιζω τον Heidegger, το "πραγμα που τον συναπαντα". Αφορα την διαμονη του Β.Μ. στον κοσμο. Η παραπανω εξηγηση ανηκει στην ψυχολογια του βασανου. Η παραμονη στο φαινομενο της πτωσης αφορα την κοσμολογια του βασανου. Η ψυχολογια της πτωσης προκυπτει στην οπτικη του Β.Μ., των συγκρουσεων και των αδιεξοδων του. Η κοσμολογια της πτωσης ξεδιπλωνεται στην οπτικη της σκαλας και των νομων της.

Ποιος ειναι ο νομος της σκαλας; Η σκαλα ανηκει στον δρομο προς το γραφειο και τον συνεταιρο. Ο Β.Μ., ακουμε, νομισε πως ηδη ειχε φτασει στο ισογειο, αλλα στην πραγματικοτητα βρισκονταν ακομη στο πλατυσκαλο του πρωτου οροφου. Στο φαινομενο της πτωσης ανηκει το οτι ο Β.Μ. ειναι ηδη στο μετα, ειναι ηδη στο ισογειο. Ο δρομος προς το ισογειο λειπει απο το οπτικο του πεδιο. 

Ο δρομος αγνοειται, η γινεται φορτικος, με μορφες πολλες και ποικιλλες. Συμβαινει παντου εκει οπου κανεις ειναι καθηλωμενος στον στοχο, στον σκοπο: Ο αυτοκινητοδρομος, η αερογραμμη. Το "αντε να τελειωνουμε". Η μυωπικη καθηλωση στην επιδιωκομενη εκπληρωση. Το "σαν μεγαλωσω θα γινω …" των παιδιων. Η κατασκευη της "εξελιξης". Ο δρομος κακοφορμιζει εκει που η οδος καθισταται μεθοδος και προ-οδος: procedere, process, διαδικασια. Ο δρομος χανεται ολοτελα στους ιστοτοπους του διαδικτυου. 

Αυτος ειναι, πολυ συνοπτικα, ο βιοκοσμος στον οποιο κινειται ο Β.Μ. Ο Β.Μ., καθηλωμενος στον στοχο του, στον συνεταιρο και στο γραφειο, διαπραττει μια υβρη: παραβιαζει τα μετρα του δρομου. Παραβιαζει το οχι-ακομα του συνεταιρου και του γραφειου. Προσπερνα το οτι βρισκεται στον δρομο, στο βημα που καλειται να αρμοστει στο σκαλοπατι που τον περιμενει. Προσπερνα το οτι η ιδια η σκαλα αποζητα την προσοχη στο καθε σκαλι, την παραμονη στο καθε σκαλι, παραβλεπει το οτι και η σκαλα ειναι τοπος κατοικησης.

Ο Β.Μ. βιαζεται. Η λεξη μας "βιαζομαι" πρεπει να ακουγεται και ως "βια-ζομαι", διατελω υπο το κρατος μιας βιας. Η βια ειναι το εκτελεστικο χερι της υβρεως. Εδω, της παραβιασης των νομων του δρομου, η οποια παραβιαση κανει τον Β.Μ. τυφλο για την σκαλα. Ο Β.Μ. αδικει την σκαλα. Και ακριβως η τυφλωση του για την σκαλα θα καταστησει την σκαλα εμφατικα, καταιγιστικα, οδυνηρα παρουσα - στην πτωση, που αποκαθιστα την σκαλα, την επαναφερει ενωπιον του Β.Μ., την σωζει ως αντι-κειμενο, αποτιει δικαιοσυνη. ΤΙΣΙΝ ΤΗΣ ΑΔΙΚΙΑΣ, με τα λογια του Αναξιμανδρου.

Ενα αρθρο του νομου του δρομου που παραβιαστηκε απο τον Β.Μ. ειναι, ειδαμε, το οχι-ακομα του χρονου. Υπαρχουν πολλοι νομοι που μας προσδενουν "στα πραγματα που μας συναπαντουν", με μια εκφραση του Heidegger μας "πραγματωνουν". Ενας τετοιος νομος ειναι το οχι-πια του χρονου, που παραβιαζεται π.χ. απο ανθρωπους που εννοουν να παραμενουν παιδια, η να φερονται σε αλλους σαν να ηταν παιδια. Ενας αλλος νομος ειναι, οπως αναφερει ο Heidegger στα Σεμιναρια του Zollikon, η τροπικοτητα της παρουσιας, οπου π.χ. το ονειρο ειναι ενας τροπος παρουσιας, τα αισθητηριακα αντιληπτα πραγματα στον ξυπνο ειναι τροπος παρουσιας, η αναμνηση, η ψευδαισθηση, η φαντασια, η απουσια ειναι τροποι παρουσιας κλπ., τροποι ασυγκριτοι και αναξιολογητοι μεταξυ τους. Υπαρχει ο νομος του Αλλου, που καπως καποτε θα σπασει το ναρκισσιστικο καβουκι του εαυτου, οπως η σκαλα που απροσμενα προβαλε στον Β.Μ. ως αντι-κειμενο, οπως συνεβη με μια γυναίκα που θεωρουσε τον εαυτο της αλωβητο και  διδαχτηκε κατι οταν την χωρισε ο φιλος της και οταν πεθανε η μητερα της. Υπαρχει τελος ο νομος των νομων - η περατοτητα.

Εδω, και λεω τα ιδια σε αλλη οπτικη, ανηκουν οι πλανες, η πλανη του γιατι, η πλανη της μιας και μονης αληθειας, η πλανη της λειτουργικοτητας, η πλανη της γνωσης, η φατα μοργκανα της επιτευξιμης ευτυχιας και της αποφευξιμης δυστυχιας.

Αυτοι και πολλοι αλλοι νομοι δεν ειναι ψυχολογια. Ειναι κοσμολογικοι νομοι. Στην αρχαια μας γλωσσα κοσμος θα πει, μεταξυ αλλων, και ταξη. Ομως τωρα μιλαμε για μια ταξη την οποια, με λογια του Ηρακλειτου, ΟΥΤΕ ΤΙΣ ΘΕΩΝ ΟΥΤΕ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΕΠΟΙΗΣΕΝ (απ. 30), δεν την εκανε ουτε καποιος θεος ουτε καποιος ανθρωπος. Η Αντιγονη μιλα επισης για τετοιους νομους:

Και μαλιστα δεν ηταν ο Διας που μου τα κηρυξε αυτα,

...

Οχι απο σημερα λοιπον κι απο χθες, μα απο ανεκαθεν

προβαλλει (ο νομος) και κανεις δεν ειδε τον τοπο απ' οπου ηρθε στο φως. 

Οπως ο Β.Μ., οι περισσοτεροι δεν εχουν ιδεα γι' αυτους τους νομους. Το βασανο δεν εχει την πηγη του στην ενδοψυχικη συγκρουση, οπως πιστευε ο Freud, αλλα, και ξαναγυριζω στον Ηρακλειτο, στην αγνοια της βασιλειας των μετρων τα οποια φυλαγουν οι Ερινυες, οι επικουροι της δικαιοσυνης, οι οποιες θα επαναφερουν τον ηλιο στην τροχια του και - τον Β.Μ. στην σκαλα. Γι' αυτο ο θεραπευτης χρειαζεται, με τον δικο του τροπο βεβαια, να ειναι και δασκαλος. Καποια συντομα παραδειγματα απο ψυχοθεραπευτικα στιγμιοτυπα:

- Πειτε μου, ειναι σωστο που πηρα αυτην την αποφαση;

- Ειναι σαν να ρωταει κανεις: "Ειναι σωστο που βρεχει;".

[Επανω στην ταση της να κρινει και ν' αξιολογει:]

- Ο ηλιος δεν λαμπει απο περηφανια και τα συννεφα δεν κοκκινιζουν απο ντροπη.

[Θελει μια ζωη για τον εαυτο της και τους δικους της χωρις στεναχωρια και πονο]

- Ειναι σαν να λετε οτι θελετε ολες τις μερες να ειναι ηλιολουστες.

Το παραδειγμα του Boss επηρεασε την πρακτικη των αμεσων και των μεταγενεστερων μαθητων του. Ετσι πολυ συχνα η θεραπευτικη της Daseinsanalyse διαποτιζεται απο την ψυχολογια. Δεν φτανει μεχρι την "αναφορα μας στα πραγματα". Ισως γιατι το εργο του Martin Heidegger διανοιγει μεν οριζοντες, ομως λειπουν οι δρομοι που θα εδιναν σε μια συνομιλια, εν προκειμενω μια θεραπευτικη συνομιλια, την κατευθυνση προς αυτους τους οριζοντες.

Σ' αυτην την ομιλια η θεραπευτικη μου προσεγγιση υπονοηθηκε με οδηγο τα μετρα και την παραβιαση τους στην υβρη, οπως καταγραφηκε απο τους Αρχαιους. Μιλησα για το βασανο ως τον βιασμο που καταλαμβανει τον εαυτο, τους συνανθρωπους και τα πραγματα. Ανηκει στην υβρη, εκει που παραβιαζονται οι νομοι του κοσμου. Φυσικα κανεις θα μπορουσε να επικαλεστει ως οδοσηματα τετοιων νομων πολλους αλλους λογους, οπως την "εκπτωση στα οντα" του Martin Heidegger, το "αν-οητο" του Ludwig Wittgenstein, το "μηδεν" του Ζεν-Βουδισμου, ατελειωτα εργα της μεγαλης τεχνης και ποιησης.

Η παραβιαση των κοσμολογικων νομων φτανει σε ακραιο βαθμο στα ΜΜΕ και στο διαδικτυο. Τα ορια χρονου και τοπου καταλυονται. Η τηλεοπτικη παρουσια εχει τον τροπο του ομοιωματος (simulacrum). Γι' αυτο ενα βιβλιο του Jean Baudrillard εχει τον προκλητικο τιτλο: Ο πολεμος του Κολπου δεν ελαβε χωρα. Ακομα πιο μεγαλο, αβυσσαλεο πλεον, ειναι το χασμα αναμεσα στην εικονικη πραγματικοτητα του διαδικτυου και στην εξοβελισμενη γεγονοτητα. Ειναι το χασμα αναμεσα στον θελκτικο κοσμο του day dreaming και στην αντιστοιχα γκριζα, αφιλοξενη πραγματικοτητα, ομως τωρα, αν μπορω να το πω ετσι, σε κακοηθη μεταλλαξη. Και τα μετρα; Πως δηλωνονται πλεον;

Μ ι α   μ ε ρ α  ο ι  θ α λ α σ σ ε ς  α υ τ ε ς  θ α  ε κ δ ι κ η θ ο υ ν ε

γραφει τονισμενο, σε αλλα συμφραζομενα, ο Οδυσσεας Ελυτης. Η εκδικηση: Την θεση του βασανου την παιρνει πλεον ο αιφνιδιος θανατος, οταν το παραληρημα της απολυτης εικονικοτητας καταρρεει. Δεν ειμαι ετοιμος να μιλησω γι' αυτο περισσοτερο. Κατι σχετικο θα μπορουσαμε να δουμε με αφορμη την ταινια του Alfred Hitchcock "Rear Window" και ενα σχετικο κειμενο του Slavoj Žižek με τιτλο "Ο θριαμβος του βλεμματος επανω στο ματι". Εδω προκειται για την αντιπαραβολη του εικονικου της φωτογραφιας με την γεγονοτητα, η αλλιως με την αντιπαραβολη ματιου (του φωτογραφου) και βλεμματος. Γραφει σχετικα ο Byung-Chul Han:

Ο Hitchcock στην ταινια του "Rear Window" σκηνοθετει τον θριαμβο του βλεμματος επανω στο ματι. Ο φωτογραφος Jeff που ειναι καθηλωμενος στην αναπηρικη του καρεκλα, απολαμβανει τις εικονες που του προσφερει το παραθυρο. Το ανατριχιαστικο βλεμμα απο την αλλη ακρη της αυλης συντομα κομματιαζει  αυτην την απολαυση των ματιων. Ο Thorwald, τον οποιο ο Jeff υποψιαζεται για τον φονο της γυναικας του, παρατηρει ξαφνικα οτι παρατηρειται απο τον Jeff. Το βλεμμα του Thorwald, που συλλαμβανει τον Jeff, βαζει τελος στην κυριαρχια του ηδονοβλεπτικου ματιου. Απο αυτην την στιγμη και μετα η πραγματικοτητα δεν ειναι μια εικονα, δεν ειναι απολαυση των ματιων. Τωρα ο Jeff ειναι ολοτελα εκτεθειμενος στο βλεμμα του Αλλου. Ο Thorwald ειναι η αντιθετικη φιγουρα του φωτογραφου, η αποστολη του οποιου συνισταται στο να μεταμορφωνει την πραγματικοτητα σε εικονα, σε απολαυση των ματιων. Το βλεμμα του Thorwald ειναι το σημειο που εκπιπτει απο την εικονα. Ενσαρκωνει το βλεμμα του Αλλου. Τελικα εισβαλλει στην κατοικια του Jeff. Ο Jeff προσπαθει να τον θαμπωσει με το φλας της καμερας, δηλαδη να εξουδετερωσει το βλεμμα του, να εγκλωβισει το ανατριχιαστικο και παλι στην εικονα, κατι που παντως δεν πετυχαινει. Ο θριαμβος του βλεμματος επανω στο ματι ολοκληρωνεται την στιγμη που ο Thorwald πεταει τον Jeff απο το παραθυρο, που προηγουμενως προσφερε μια απολαυση των ματιων. Ο Jeff πεφτει εξω απο την εικονα ολοτελα και πεφτει επανω στο εδαφος του πραγματικου. Σ' αυτην την στιγμη το Rear Window μεταμορφωνεται σε Real Window.