Η καταστροφη ειναι κατα-στροφη. Εδω το κατα- εχει τον χαρακτηρα μιας αναποδραστης μοιρας, ενος ρευματος που κινει, συμπαρασυρει προς ... μια - στροφη, και η στροφη ειναι τοσο αποτομη, τοσο επιτακτικη, τοσο βιαιη, που δεν εχει γυρισμο. Ειναι πορεια διχως επι-στροφη. Γεφυρα, που την περνας και γκρεμιζεται.

Η καταστροφη ειναι ακραιο φαινομενο. Καταλαμβανει ολη την υπαρξη. Απεναντι σ' αυτην τη μοιραια πορεια υπαρχουν δυο βασικες στασεις. Ακριβως επειδη προκειται για ακραιο φαινομενο, και επειδη καταλαμβανει ολη την υπαρξη, δεν υπαρχουν περιθωρια για διαβαθμισεις. Οι δυο στασεις ειναι απολυτες. Στο Melancholia εκπροσωπουνται αντιστοιχα απο τις δυο αδελφες, την Justine και την Claire (μαζι με την Claire και οι αντρες τους Michael και John).

Εμφραγμα. Οπως ενας θρομβος στην αρτηρια, η λιμουζινα, αυτο το υπερμεγεθες χλιδατο οχημα, στον στενο δρομο φρακαρει.

Μια δυνατοτητα να δουμε τι συμβαινει εδω, οδηγει στην ιστορια του Οιδιποδα. Ο Οιδιποδας ζητα απο το μαντειο να μαθει για τους γονεις του. Ο χρησμος δεν του λεει ποιοι ειναι. Ομως του λεει οτι θα σκοτωσει τον πατερα του και θα παντρευτει τη μητερα του. Ο Οιδιποδας, για να αποφυγει τη μοιρα του, φευγει απο την Κορινθο, στην οποια ζουσε υιοθετημενος απο τον εκει βασιλια που νομιζε πατερα του, και πηγαινει στη Θηβα. Οδευει κατευθειαν προς τη μοιρα του. Και οχι μονο σκοτωνει τον πατερα του και παντρευεται τη μητερα του. Μεσα απο τις δικες του ερωτησεις, μεσα απο τον δικο του τροπο να ερμηνευει ο,τι ακουει, καταληγει να αναγνωρισει τον ενοχο - αυτον τον ιδιο. [>Ποιος ειναι ο Οιδιποδας;]

Αραγε θα μπορουσε καπως ετσι να μας αφορα το Οιδιποδειο - οχι του Freud, αλλα του Σοφοκλη; Να υπογραμμιζει δηλαδη οτι εκει που εννοουμε να παιρνουμε την τυχη στα χερια μας, σκαβουμε οι ιδιοι τον λακκο μας; Ας το αποκαλεσουμε, το "αρχαϊκο οιδιποδειο". [> Το οιδιποδειο συμπλεγμα … "Δευτερη βολτα" ]

Θα το δουμε καθαροτερα σε μερικα παραδειγματα:

- Το λεγομενο "αιτημα" του ανθρωπου που απευθυνεται στον ψυχοθεραπευτη, δηλαδη η εικονα που εχει για τον τροπο με τον οποιο θα λυθει το προβλημα του. Ομως το αιτημα αναγκαστικα προκυπτει απο την ιδια νοοτροπια που εχει γεννησει και το προβλημα! Δεν οδηγει στη λυση του, αλλα ειναι μερος του προβληματος και η εκπληρωση του, αν ηταν καν δυνατη, θα εκανε το προβλημα ακομη οξυτερο.

- Εκεινος που κυριαρχειται απο την αναγκη της ασφαλειας θα καταληξει να εχει ματια μονο για ο,τι θα την διαταρασσει. Περιφρουρωντας την ασφαλεια ζει σε διαρκη ανασφαλεια.

- Εκεινος που θελει τον συντροφο του "δικο του", τον θελει κτημα του, τον εκμηδενιζει ως Αλλον και, ακριβως ετσι, θα τον χασει - ειτε αυτος συνεχισει να μενει κοντα του χαμενος ως Αλλος, ειτε φυγει και χαθει για τα καλα.

- Εκεινος που λαχταρα για τους δικους του, γονεις, συντροφους, παιδια, να μην τους αγγιζει τιποτα στεναχωρο, θα κανει ανθρωπους δυσφορικους, ανικανοποιητους και δυσαρεστημενους.

- Η επιστημονικη ερευνα και η χιμαιρα μιας εξαντλητικης εξηγησης του κοσμου: Χρονια, αιωνες τωρα η καθε απαντηση που δινεται δεν ησυχαζει, αλλα γεννα πολλαπλασια ερωτηματα.

- Η κατακλυσμικη πληθωρα των πληροφοριων που αντι για μεγαλυτερη καθαροτητα, τελικα αρρωσταινει: Information Fatigue Syndrome.

- Η δυναμη ειναι δυναμη μονο οταν συνεχως υπερβαινει τον εαυτο της, οταν γινεται μεγαλυτερη. Το ιδιο συμβαινει με την εξουσια και τον πλουτο. Στον αυχενα αυτων των ανθρωπων δεν απλωνεται μαξιλαρι, αλλα επικρεμαται η δαμοκλειος σπαθη της αδυναμιας, της υποτελειας, της φτωχειας. (Καποτε, και πολυ πριν απο την οικονομικη κριση, στη Χαλκιδικη ενας αντρας καθοτανε μεσα στο αυτοκινητο του, μια Jaguar, και τραγουδουσε με παθος: "... στη Δραπετσωνα πια δεν εχουμε ζωη …")

- Η ιδια μοιρα διεπει τις φουσκες των ακινητων και των υπερακτιων συναλλαγων, την χιμαιρα της ευμαρειας, το πλανερο παραμυθι ενος τελικου εφησυχασμου που καποτε θα θαψει τον πλανητη κατω απο τα ιδια του τα σκουπιδια.

Αυτα για το αρχαϊκο οιδιποδειο.

Επιστρεφουμε στο Melancholia. Ενα σημερινο μαντειο θα διαμηνυε στο ζευγαρι οτι ο δρομος για το κτημα και τη γαμηλια τελετη θα ειναι δυσκολος, κουραστικος, με απροοπτα. Τι κανει το ζευγαρι μας; Φροντιζει να αποφυγει τις δυσκολιες, την κουραση και τα απροοπτα. Και πως κοιταζει να το πραγματοποιησει αυτο; Μα, ακριβως παιρνοντας για τη μετακινηση του την καλυτερη, ασφαλεστερη, ανετοτερη λιμουζινα που υπαρχει στην αγορα. Και ακριβως ετσι ο λογος του χρησμου εκπληρωνεται!

Τι αστρο ειν' αυτο;

Η Justine "ξερει πραγματα". Ενας διαλογος με την Claire:

Justine: Η γη ειναι κατι κακο. Δεν χρειαζεται να την θρηνησουμε.

Claire: Τι;

Justine: Δεν θα λειψει σε κανεναν.

Claire: Μα που θα μπορεσει να μεγαλωσει ο Leo;

Justine: Αυτο που ξερω ειναι πως η ζωη πανω στη γη ειναι κατι κακο.

Claire: Τοτε ισως η ζωη καπου αλλου.

Justine: Μα δεν υπαρχει.

Claire: Πως το ξερεις;

Justine: Γιατι ξερω πραγματα.

Claire: Ω, ναι. Παντα φανταζοσουν πως ηξερες.

Justine: Ξερω πως ειμαστε μονοι.

Claire: Δεν νομιζω καθολου οτι τα ξερεις ολ' αυτα.

Justine: 678. Η λοτταρια των φασολιων. Κανενας δεν μαντεψε τον αριθμο των φασολιων στο μπουκαλι.

Claire: Οχι, αυτο ειναι σωστο.

Justine: Αλλα εγω ξερω. 678.

Claire: Ενταξει, ισως. Μα τι αποδεικνυει αυτο;

Justine: Οτι ξερω πραγματα. Και οταν λεω πως ειμαστε μονοι, ειμαστε μονοι. Ζωη υπαρχει μονο στη γη, και οχι για πολυ ακομα.

Για το ουφο, γι' αυτον που φερνει μια τρελλα, η ζωη επανω στη γη ειναι κατι κακο, διοτι η αποκλειστικη καθηλωση σ' αυτην, η "ζωη του σκουληκιου", οπως γραφει καπου ο Hölderlin αναφερομενος στους Γερμανους, ειναι κολαση. Το ουφο ασφυκτια μεσα της. Στους Ελληνες της αρχαιοτητας, αντιθετα, συνεχιζει ο Hölderlin, ειναι δοσμενη η "φωτια του ουρανου". Κατι απ' αυτην τη φωτια εχει σημαδεψει την Justine. Τα χερια της δεν τελειωνουν στα ακροδακτυλα αλλα τεινουν, με μια δικη τους φωτια, προς εκεινη του ουρανου.

Το αλλοτριο, το αλλοκοτο, το αποτροπαιο της καταστροφης φωλιαζει μεσα στο Αλλο του παραμυθενιου κοσμου, του μαγικου, του "πνευματικου κοσμου". Το σκουληκι εχει συν-ουσιαστει με τη φωτια του ουρανου.

Ο Franz Kafka γραφει σε εναν απο τους "Αφορισμους":

Το γεγονος οτι δεν υπαρχει παρα ενας πνευματικος κοσμος, μας παιρνει την ελπιδα και μας δινει τη βεβαιοτητα.

Απονεννοημενες ενεργειες: Αρπαζει το παιδι της και πηγαινει για το χωριο, το αυτοκινητο την προδιδει, γυριζει κουβαλωντας το, ποτε στην αγκαλια και ποτε στους ωμους της.

Ακολουθει ο διαλογος με την Justine. Θελει την ωρα του τελους να καθονται στην ταρατσα με ενα ποτηρι κρασι, κερακια και μουσικη. Θελει να φερει ακομα και αυτην την ωρα στα μετρα της. Η Justine, ειδαμε, θα το ματαιωσει.

Και το χαδι δεν ειναι απαραιτητα αυτοερωτικο. Θα μπορουσε να ειναι ο ιδιος ο Melancholia που, δια χειρος της, απλωνεται στο σωμα της, το προδιαθετει, το προκαταλαμβανει για την εξαλειψη. Αν μιλουσαμε εδω για ερωτα, θα επρεπε να τον εννοησουμε σε ενα τελειως αλλο φως.

Για την Claire, που ειναι ο,τι εχει, αυτο το δωσιμο ειναι αδιανοητο. Της ειναι αδιανοητο να τα αφησει ολα να φυγουν, να γυμνωθει απο τα εχει και τα θελω της, να αφεθει να φυγει.

Οταν η Justine ενωπιον του Melancholia γυμνωνεται, τουτο ειναι η τελευταια πραξη της απεκδυσης της των πραγματων που συναντησαμε προηγουμενως: γονεις, αντρας, δουλεια, ερωτας. Στεκοντας πλεον γυμνη απεναντι στον Melancholia, του αντ-αποκρινεται. Μιλα μαζι του, του αποκρινεται με το να του δινεται. Το δωσιμο της ειναι αυτοπαθες. Διδεται, παραδιδεται αυτο τουτο το Ειναι της. Διεγερση, παθος, συγκινηση προϋποθετουν ενα υποκειμενο-φορεα τους. Στο αυτοπαθες δωσιμο δεν υπαρχουν διοτι ο φορεας τους δεν ειναι πλεον εκει. Εχει, αυτος καθαυτον, υπεισελθει στην παραδοση.

Η γαληνη της λυτρωσης. Που ομως και παλι δεν ειναι η λυτρωση απο…, οπως συχνα συμβαινει στην αυτοκτονια, καλη ωρα του John, και εχει χαρακτηρα φυγης προς τα εμπρος. Εδω συμβαινει μια λυτρωση προς… Ειναι ενα Ναι που δεν λεγεται καν απο εναν φορεα της καταφασης. Ειναι η Justine καθαυτην που γινεται ενα Ναι.

Ποιο ειναι λοιπον το υποκειμενο της ανταποκρισης στην καταστροφη; Ταιριαζει καν εδω η λεξη "υποκειμενο"; Ταιριαζει καν να ονομαζεται; Μπορει καν να ανταποκριθει στον Melancholia με το ονομα της; Μπορει να το κρατησει; Δεν μπορει διοτι το "Justine" ανηκει στον κοσμο της Claire, οπου η ζωη περιοριζεται στη ζωη που χανεται. Το "Justine" δεν φτανει μεχρι τον χαμο. Ο ανθρωπος που καταλαβαινει τον εαυτο του μεσα απο το ονομα του, το κυριο ονομα του, δεν μπορει να πεθανει.

Τα κυρια ονοματα… Ηδη παιδι μου γεννηθηκε μια απορια με το ονομα μου. Ο κοσμος μου αποτεινονταν και με προσφωνουσε "Κωστα...", "Κωστακη...", "Γεμενετζη...". Καποια στιγμη λοιπον, θολα στην αρχη και φευγαλεα, αναρωτηθηκα: Περιεχομαι, περα για περα, στο ονομα μου; Η απαντηση μου ηταν σαφης: Οχι! Αυτοι που μου μιλουν, αποτεινονται σ' εμενα. Και, αν το "Κωστας" δεν καλυπτει το "εμενα", εχει η αντ-ωνυμια "εμενα" ενα ονομα, αντι του οποιου λεγεται; Η απαντηση μου ηταν και παλι σαφης: Οχι!

Θα μπορουσε αυτο το περαν του ονοματος, που σημαινει ("σημαινει", με την εννοια που η καμπανα σημαινει) το Ειναι μου, να εγκειται σε μια σιωπη, οχι στερητικη, αλλα που με περιβαλλει; Με αποπερατωνει; Με φερει στο λικνο της;

Θα μπορουσε ο Melancholia, θα μπορουσε η στροφη της καταστροφης να αφηνει πισω της την μονο-ζωη, αυτο που η Claire εκπροσωπει, και να στρεφει προς εκεινη τη σιωπη η οποια, και μονον αυτη, θα του ανταποκρινονταν, θα μιλουσε μαζι του; Θα μπορουσε μαλιστα καποιες φορες πρωτα η καταστροφη να αφυπνιζει το αναισθητο αισθητηριο εκεινης της σιωπης;

Στον Πορφυρα του Διονυσιου Σολωμου ενας νεος κολυμπα στη θαλασσα. Ωρα ευδαιμονιας, η ζωη σε ολον τον πλουτο της:

Kι η φύσις όλη τού γελά και γένεται δική του.

Οπου προβαλλει "ο τίγρης του πελάγου". Εκει,

Πριν πάψ' η μεγαλόψυχη πνοή

ερχεται η στροφη της καταστροφης του στα δοντια του καρχαρια. Και τοτε:

Άστραψε φως κι εγνώρισεν ο νιος τον εαυτό του.

Τελειωνοντας επιβαλλεται να εγκυψουμε σ' ενα ερωτημα που τιθεται πιεστικα ηδη απο τον τιτλο της ταινιας: "Melancholia". Δεν θα μπορουσε κανεις να ισχυριστει οτι η υποθεση αφορα μια γυναικα καταθλιπτικη και αυτοκτονικη, που εχει αναθεσει την αυτοκτονια της στον ομωνυμο πλανητη; Τα συμπτωματα αποδιδονται με ακριβεια - αλλωστε τοσο ο Lars von Trier οσο και η Kirsten Dunst, που υποδυεται την Justine, γνωριζουν την καταθλιψη ως εμπειρια. Δεν θα μπορουσαμε να πουμε οτι η ταινια αφηγειται απλα την ιστορια μιας ψυχοπαθολογιας;

Θα μπορουσαμε. Ομως τοτε θα ειχαμε μιλησει μεσα απο τον νου και τα ματια της Claire και των ομοιων της, δηλαδη της κυριαρχης κοινης γνωμης η οποια βλεπει καθε τι που της ειναι ασυμβατο, π.χ. την καταθλιψη, ως διαταραχη και ασθενεια. Σε μεγαλο βαθμο το βασανο του καταθλιπτικου εγκειται ακριβως στην εκθεση του στην πιεστικοτητα των αλλων. Το "δεν μπορω", οπως αυτο της Justine στο γαμηλιο παρτυ, στο μπανιο, στο φαγητο, γινεται βασανιστικο καθως πρεπει να διαψευσει τις προσδοκιες των γονιων, του αντρα της, της αδελφης της.

Πριν απο λιγο καιρο διαβασα στο Facebook το ποιημα μιας γυναικας που μιλα για την εμπειρια της, της καταθλιψης. Τελειωνει ως εξης:

Καταθλιψη καποιες φορες σημαινει

Ν' αγνοεις το καθε τηλεφωνο για εναν ολοκληρο μηνα

Γιατι, ναι, εχουνε τον σωστο αριθμο

Μα συ δεν εισαι το προσωπο που ζητανε, οχι πια.

Αν προσεξουμε θα δουμε οτι, τουλαχιστον σε καταστασεις οπου δεν ειμαστε αμετοχοι, η απλα λειτουργικοι, δεν ειμαστε ποτε οι ιδιοι. Τοτε, οπως υποδηλωνουν και οι τελευταιοι στιχοι, η καταθλιψη δεν θα ηταν παθηση ενος ατομου, αλλα μεταβαση σε ενα αλλο "ατομο", οπως λεει.

Τα πραγματα θα ηταν πολυ διαφορετικα αν βλεπαμε την καταθλιψη ως εναν αλλο τροπο υπαρξης. Οταν ο καταθλιπτικος βρεθει στο περιβαλλον που του αρμοζει, ανθιζει. Ετσι καποιος σε μια κλινικη της Ζυριχης αγαλλιαζε ακουγοντας το "Χειμερινο ταξιδι" του Schubert. Ειναι ακομα γνωστο το φθινοπωρο ως η εποχη στην οποια ο καταθλιπτικος βρισκεται στο στοιχειο του. Και, για να επανελθουμε στην Justine: η ελευση της καταστροφης, της μικρης καταρχην, οταν η λιμουζινα φρακαρει, και της μεγαλης καταστροφης, που δεν ειναι τιποτα, καθως η Justine χαριζει στον εαυτο της, στην Claire και στον γιο της εναν καλο θανατο.