Συνδραμουσα και Προδραμουσα Μεριμνα

Martin Heidegger, Ειναι και Χρονος

§ 26. Συνυπαρχειν των αλλων και καθημερινο συνειναι

Η μεριμνα για τον αλλο, ως προς τους θετικους τροπους της, εχει δυο ακραιες δυνατοτητες. Μπορει να παρει τη "μεριμνα" απο τον αλλο και, μεριμνωντας γι' αυτον, να μπει στη θεση, να τον συνδραμει. Αυτη η μεριμνα για τον αλλο αναλαμβανει για λογαριασμο του ο,τι εχει να μεριμνησει, οπου αυτος παραμεριζεται, υποχωρει, για να αναλαβει το αντικειμενο της μεριμνας εκ των υστερων ως ετοιμο στη διαθεση του, να απαλλαγει απο το βαρος του ολοτελα. Σε μια τετοια μεριμνα για τον αλλο, αυτος μπορει να γινει εξαρτημενος και υποδουλος, ακομα και αν αυτη η εξουσια μπορει να ειναι σιωπηρη και να μενει κρυμμενη απο τον εξουσιαζομενο. Αυτη η συνδραμουσα μεριμνα για τον αλλο, που αφαιρει τη "μεριμνα" καθοριζει το συνυπαρχειν σε μεγαλο βαθμο, και ως επι το πλειστον αφορα τη μεριμνα για το χρησιμο.

Απεναντι της στεκει η δυνατοτητα μιας μεριμνας για τον αλλο, η οποια δεν τον συνδραμει τοσο, αλλα περισσοτερο προδραμει αυτου στο υπαρκτικο δυνητικο του ειναι, οχι για να του παρει τη "μεριμνα", αλλα ακριβως για να την δωσει πισω ως αυτην τουτη. Αυτη η μεριμνα για τον αλλο, η οποια αφορα ουσιαστικα την αυθεντικη μεριμνα, δηλαδη την υπαρξη του αλλου, και οχι ενα τι, για το οποιο αυτος μεριμνα, βοηθα τον αλλο να γινει στη μεριμνα του διαφανης στον εαυτο του και ελευθερος γι' αυτην.

Hanspeter Padrutt, Τρυφεροτητα

Προνοων συγκρατημος

Η εκ-θεση των ονειρων μπορει λοιπον να μας δωσει ενα οδηγο νημα για την σχεση μας με μη ονειρικες καταστασεις. Μας μαθαινει μια προσβαση που παιρνει στα σοβαρα, και παλι οχι τελειως κυριολεκτικα, στην προοπτικη ενος δυνητικου, και συχνα παραδοξου ευρυτερου νοηματος. Μας μαθαινει να ειμαστε συγκρατημενοι ως προς βιαιες παρερμηνειες, βιαστικα, μυωπικα συμπερασματα, προκαταληψεις που συχνα προβαλλουν με τον μανδυα των επιστημων, συμπονοια αφ' υψηλου και ηθικολογικες καταδικες. Μας μαθαινει ενα βλεμμα που προ-νοει, ενα ακουσμα που προ-νοει το ευρυτερο νοημα που μπορει να φανει κατα την αφυπνιση απο μια κατασταση. Μας μαθαινει μια προ-νοια του ευρυτερου νοηματος. Ολα τουτα στο φοντο της περατοτητας μας - ενας ακομη, βαρυνων, λογος για συστολη, για αιδω.

Εν συντομια: Μας μαθαινει τον προνοουντα συγκρατημο

Οπου η λεξη "προ-νοω" μπορει βεβαιως ν' ακουστει με πολλους τροπους: Χρονικα (πρωιμα, πριν την αποκαλυψη του ευρυτερου νοηματος), χωρικα (προηγουμενος στον δρομο της αποκαλυψης) και οπως στη συνηθισμενη χρηση της γλωσσας (με την εννοια μιας συναντησης με τακτ, με σεβασμο, με εγκαρδιοτητα).

Οπου η λεξη "συγκρατημος" μπορει βεβαιως ν' ακουστει επισης με πολλους τροπους: οπως στη συνηθισμενη χρηση της γλωσσας (με την εννοια της συγκρατημενης σεμνοτητας και μη παρεμβασης), χωρικα (ως βημα πισω απ' αυτο που μας συναπαντα) και χρονικα (πισω επισης στην ιστορια).

Και ενας τετοιος πολυφωνικα ακουομενος προνοων συγκρατημος - μηπως καπου αυτη ειναι η εννοια της Φαινομενολογιας;

Φαινομενολογια

Η λεξη "φαινομενο" σημαινει "αυτο που δειχνεται".

Η λεξη "λογία" σημαινει "λεγω", και ετσι "δειχνω".

Η "Φαινομενολογια" δεν ειναι η επιστημη των φαινομενων οπως η Ζωολογια ειναι η επιστημη των ζωων. Φαινομενολογια θα πει "δειξιμο αυτου που δειχνεται", "αποκαλυψη αυτου που αποκαλυπτεται". Μεσα απο την απλη επιφαση, μεσα απο τη συγκαλυψη. "Λογος αυτου που μας μιλαει." Μεσα απο βαρυκοϊα και παρακουσματα. Η Φαινομενολογια λοιπον διολου δεν ειναι μονο η απεικονιση μιας επιφανειας, η οποια θα επρεπε να συμπληρωθει απο μια διερευνηση του "βαθους".

Η Φαινομενολογια προσπαθει να συγκρατειται ως προς προκαταληψεις και παρανοησεις. Εμπρος στο φαινομενο, σ' αυτο που δειχνεται, υποχωρει ενα βημα πισω -πισω και στη διασταση της ιστοριας-, και προ-νοει διακριτικα αυτο που ζηταει ν' αποκαλυφθει (και για τη βιαστικη γνωμη συχνα πρεπει να φανταζει παρα-δοξο).

Η Φαινομενολογια ειναι προνοων συγκρατημος.

Η λεξη εχει ελληνικη προελευση και υπαρχουν ενδειξεις πως οι Ελληνες της Αρχαιοτητας δεν εμπειρωνταν τα πραγματα ως αντικειμενα αλλα ακριβως ως φαινομενα.

Ο Martin Heidegger εγραψε το 1969 σ' ενα συντομο κειμενο με τον τιτλο "Zeichen" ["Σημεια"]. "Το εκπληκτικο των Ελληνων της Αρχαιοτητας παραμενει το οτι ηταν σε θεση να διακρινουν το λεκτεο ηδη στη συγκαλυψη του μεσα απο εναν προνοουντα συγκρατημο."

Εμεις αντιθετα ειμαστε συνηθισμενοι να συλλαμβανουμε το λεκτεο σε μια εννοια [Begriff]. Στο Be-griff ακουμε μια συλληψη που αδραχνει. Το 1973 σ' ενα σεμιναριο στο Zähringen ειπε ο Heidegger σε σχεση με το "πρωταρχικο νοημα της Φαινομενολογιας": Στους Ελληνες δεν ειχε εννοιες. Στο Be-greifen υπαρχει η συμπεριφορα μιας ιδιοποιησης και κατοχης. Εκεινη η ελληνικη λεξη που καποτε μεταφραζεται με τη δικη μας λεξη "Begriff", "αντιθετως περιβαλλει δυνατα και τρυφερα αυτο που η οραση προσλαμβανει στο βλεμμα". Δεν συλλαμβανει.

Ο προνοων συγκρατημος συμπεριφερεται στα φαινομενα δυνατα και τρυφερα!

Και το 1959 στην ομιλια "Hölderlins Erde und Himmel" ["Η γη κι ο ουρανος του Hölderlin"] ο Heidegger παραπεμπει σε μια φραση απο ενα γραμμα του Hölderlin: "Αυτη" (που θα πει η "popularitas" - η ιδιαιτεροτητα - των αρχαιων Ελληνων) "ειναι η τρυφεροτητα..." Ο Heidegger θεωρει πως για τον Hölderlin η λεξη "τρυφεροτητα" εχει ενα υψηλο, μακροπνοο, μη συναισθηματικο νοημα.

Αυτη η τρυφεροτητα δεν συλλαμβανει και δεν βιαζει. Αφηνει το φαινομενο να ειναι. Αυτο δεν θα πει: το αφηνει να παρελθει. Αλλα: προ-νοωντας το, το αφηνει να ερθει.

Η Φαινομενολογια ειναι προνοων συγκρατημος, η Φαινομενολογια ειναι τρυφεροτητα... [...]

Hanspeter Padrutt, Ο Heidegger σημερα

[...] Εδω λοιπον το παραθεμα απο μενα:

"Η μετασωκρατικη ευρωπαϊκη σκεψη, απο την οποια προηλθε η μοντερνα τεχνικη, ξεκινησε κατα πολυ απο την αντιληψη του ε μ φ α ν ο υ ς. Ομως αυτη συχνα παρεβλεψε μυωπικα το λιγοτερο εμφανες και παρολαυτα οπωσδηποτε νοητο, το α φ α ν ε ς, αυτο που διαφευγει μια βεβιασμενη συλληψη. Σ' ενα κανατι για παραδειγμα η αντιληψη του εμφανους βρισκει μια ορισμενη μορφη, ενα ορισμενο υλικο. Και μορφη και υλη ειναι δυτικες εννοιες που αναγονται εως τον Αριστοτελη. Και παλι κατα την καθημερινη χρηση αυτο συχνα δεν το προσεχει κανεις. Το κανατι εκτελει την υπηρεσια του αφανως, γεμιζοντας και κερνωντας (και πρωτα αν προκειται για 'σπασμενο κανατι' γινεται ολοκληρο [μεγαλο] θεατρο). Αυτη η χρησιμοτητα του κανατιου ειναι κατι το αφανες, κατι το οποιο η αντιληψη του εμφανους παραβλεπει. Βεβαια ο Lao Tse υπεδειξε πως δεν ειναι ο πηλος της κατσαρολας αλλα η κενοτητα που συλλαμβανεται απ' αυτον που συνιστα την χρησιμοτητα του. Οφθαλμοφανη και ευκρινως ακουομενο ηταν επισης η ασπρομαυρη γουνα και το γουργουρισμα της γατας που ειδα να καθεται στην πολυθρονα μου. Ομως η μυστηριακη-μυχια ησυχια που ηταν νοητη στο ηρεμο γουργουρητο της αλογης απομακρης και παλι τοσο αβυσσαλεα συγγενικης με τον ανθρωπο γατισιας φυσης, ηταν λιγοτερο οφθαλμοφανης. Σ' εμενα τον ιδιο η αντιληψη σας του οφθαλμοφανους πεφτει σ' ενα σωματικο μορφωμα υψους 1,76, που εχει πανω του ρουχα, που μπορει να κινειται και να εκπεμπει λιγοτερο η περισσοτερο λογικα γλωσσικα σηματα. Λιγοτερο οφθαλμοφανες ειναι οτι καθοριζομαι και καλουμαι απο μελλοντα και παρελθοντα που εσεις δεν μπορειτε να δειτε. Κι αν σας μιλησω γι' αυτα, τοτε οι λεξεις μου ειναι κατι περισσοτερο απο πληροφοριακα σηματα απο το κεφαλι μου που προκαλουν ορισμενους συνειρμους στο δικο σας κεφαλι, γιατι οι λεξεις μου καλουν το ιδιο το απον (τα μελλοντα και τα παρελθοντα, π.χ. εκεινη τη γατα που γουργουριζει) σε μια αφανη παρουσια - εδω στην ανοικτη απλα του κοινου μας κοσμου, οχι στο δικο σας η στο δικο μου κεφαλι."

Αυτο ειναι το παραθεμα με το οποιο εβαλα στη ζυγαρια τρια μεγαλα βαρη:

1. Η μεταβολη της διαθεσης σ' εναν προνοουντα συγκρατημο ο οποιος συγκρατειται απο την αντιληψη του ο φ θ α λ μ ο φ α ν ο υ ς και την προσκολληση σ' αυτο και προνοει τη νοηση του α φ α ν ο υ ς, του μη οφθαλμοφανους, ομως ουσιωδους - την κενοτητα του δοχειου, την ησυχια στο γουργουρισμα, την αφανη παρουσια της απουσας-παρουσας γατας και συναμα την ποιητικη μαγευτικη δυναμη της λ ε ξ η ς που μπορει να επικαλεστει εδω και τωρα αυτην την παρουσια του αποντος στην ανοιχτη εκταση.

[...]

Μ' αυτα ονομασα ονομασα τις τρεις βαρυνουσες λεξεις-κλειδια τις οποιες ο Heidegger χρησιμοποιησε ετσι εν παροδω. Παρολαυτα τολμω να ισχυριστω οτι φτανουν εως τον πυρηνα της σκεψης του, κατι ομως που τωρα μπορω να στοιχειοθετησω μονο με υπαινιγμους.

Προνοων συγκρατημος: Ανταποκρινεται στη βασικη φαινομενολογικη σταση, οπως την εννοουσε ο Heidegger, ειτε στην εποχη του Ειναι και χρονος ειτε οταν κατα το τελος της ζωης του ορισε ως το πρωτογενες νοημα της Φαινομενολογιας την "ταυτολογικη νοηση" Ο προνοων συγκρατημος θυμιζει επισης εκεινη τη βασικη διαθεση την οποια ο Heidegger στο Beiträge zur Philosophie ονομασε "Verhaltenheit" ["συστολη"] και αργοτερα "Gelassenheit" ["αφεση"]. Και η λεξη-κλειδι ταιριαζει και σ' αυτο που ανεπτυξε το 1951 ως την τετραπτυχη "φειδω" της τετραδας του κοσμου και - με τη χρονικη σημασια του προ-νοω - στο "προνοω" τη δυνατοτητα του θανατου (στο Ειναι και χρονος), η επισης στην "αποδομηση" που φερνει στο φως τις καταχωμενες πηγες, π.χ. την προελευση της καλυψιμης διαφορας μορφης και υλης σ' ενα κανατι.

[...]

Αφου λοιπον υπαινιχθηκα το σημασιακο ευρος των τριων λεξεων-κλειδια στην οπτικη της σκεψης του Heidegger, θα ηθελα να δειξω εν συντομια ποσο πολυ φθανουν συναμα μεχρι τον πυρηνα διαφορων προβληματικων περιοχων του παροντος μας [...]

Προνοων συγκρατημος: Η κατασταση αναγκης, στην οποια εχει περιελθει ο κοσμος, την οποια ελαφρα τη καρδια αποκαλουν "οικολογικη κριση", απαιτει μια εξελιξη της τεχνικης με μεγαλυτερη φειδω για τον κοσμο και μια οικολογικη μεταβολη της καθημερινης συμπεριφορας των ανθρωπων. Ομως μου φαινεται πως και για τις τρεις "αναγκαιοτητες του κοσμου" εχει μεγιστη σημασια η μεταβολη της διαθεσης προς εναν προνοουντα συγκρατημο, διαφορετικα ενδεχομενως απο τα μετρα αναγκης θα ελειπε η απαιτουμενη σοφια, απο την εξελιξη της τεχνικης το απαιτουμενο μετρο και απο την αλλαγη της συμπεριφορας η απαιτουμενη ανεση. Για παραδειγμα στον πνευματικο σεβασμο για τη φυση των πραγματων, καπου μιας κανατας, ανηκει ενας περιορισμος σε λιγα, ουσιαστικα πραγματα. [...]

Στη Φυσικη ο συνεχης προσανατολισμος στην αντιληψη του οφθαλμοφανους στο πειραμα και την παρατηρηση οδηγησε τελικα στην απαξιωση της αντιληψης, ετσι ωστε εσεις τωρα - τροπον τινα κρατωντας διπλα βιβλια - συγχρονως πρεπει να καθεστε σε μια καρεκλα στο σταθερο εδαφος της Ναπολης και συγχρονως σ' ενα καζανι απο κβαρκ, ηλεκτρονια και μετατοπιζομενα σωματιδια το οποιο, μαζι μ' ολοκληρο το "διαστημοπλοιο γη" ειναι ενας περιστρεφομενος κοκκος στη μικρη κηλιδα ονοματι "γαλαξιας" του φουσκωματος ονοματι "συμπαν" μιας διακυμανσης κενου ονοματι "μεγαλη εκρηξη". Αντιθετα ο προνοων συγκρατημος θα μπορουσε και παλι να μας ανακουφισει απο τα διπλα βιβλια. Δεν θα δικαιωσουμε μεν ουτε την καταδικη του Γαλιλαιου απο την Ιερα Εξεταση ουτε θα αμφιβαλουμε για το εκρεμες του Foucault, ομως μ' ενα ευρυ νοημα, με το νοημα μιας φειδους της καθημερινης εμπειριας του κοσμου, η Φαινομενολογια ισως ειναι αντικοπερνικη. Ηδη ο Husserl ειπε πως η γη ως "πρωτοαρχη" δεν κινειται. "Και ομως δεν κινειται", τουλαχιστον οταν δεν σειεται.

Ο προνοων συγκρατημος στο στενοτερο νοημα υποψιαζεται το ευρυτερο. Για παραδειγμα στον ξυπνο κατα την ερμηνεια του προηγουμενως ονειρικου το οποιο, προτου χαθει, ηταν παρον κατα τροπο χειροπιαστο, οφθαλμοφανη. Η κατα την ερμηνεια ενος εργου τεχνης, π.χ. του Χ ε ι μ ε ρ ι ν ο υ τ α ξ ι δ ι ο υ, και ισως και κατα την προσπαθεια να εννοησουμε καπως καλυτερα την ιστορια απο το παραληρημα του αιωνα μας. Βεβαια ο προνοων συγκρατημος δονει τα θεμελια των ιδεολογιων για τις οποιες οι ανθρωποι χυσαν το αιμα τους, ομως ισως μπορει και να οξυνει το βλεμμα μας για την εν σπερματι υπαρχουσα "εσωτερικη αληθεια" αυτων των κινηματων, π.χ. στον κομμουνισμο για την ιδεα του κοινου καλου, στον φιλελευθερο καπιταλισμο για την πιστη οτι πολλα τακτοποιουνται απο μονα τους οταν κανεις αφηνει τους ανθρωπους ελευθερους, και ισως ακομη στην (οπωσδηποτε ανυποφορη) αναφορα των εθνικοσοσιαλιστων στο χωμα για μια θαλπωρη της πρωτ-αρχης γης.

Κ. Γ., απο το: Ο Εαυτος στο ονειρο, και αλλου

Για τον Daseins-αναλυτη η πιεση του βασανου δεν ειναι η κινητηρια δυναμη που θα οδηγησει τη γυναικα στην πορτα του ψυχοθεραπευτη. Ο μυστικος οδηγος θα ηταν η φωνη της συνειδησης της: η γυναικα ειναι ενοχη απεναντι στον Εαυτο της, η, οπως λεγεται αλλιως, "στο ολοδικο της μπορετο Ειναι" ["eigenstes Seinkönnen"]. Αυτο δεν κερδιζεται με τη μαχητικη οριοθετηση απεναντι στη μητερα. Η φωνη της συνειδησης δεν ειναι καλεσμα σε πολεμο αλλα στον δικο Εαυτο της, στις δικες της δυνατοτητες του Ειναι, τις οποιες εχει να αναλαβει και τις οποιες δεν μπορει ν' αναθεσει σε κανεναν. Μια λεξη-κλειδι για την πορεια μιας αντιστοιχης ψυχοθεραπειας θα ηταν το "αφηνω να ειναι", καλυτερα, "αφηνω να ειναι ο Εαυτος". Προϋποθεση θα ηταν, ο θεραπευτης να εχει φτασει στον δικο του Εαυτο και να συναντησει τη γυναικα με τον τροπο της λεγομενης "προδραμουσας μεριμνας". Πως γινεται αυτο; Heidegger:

Πρωτα η αποφασιστικοτητα για τον δικο Εαυτο φερνει το Dasein στη δυνατοτητα να αφηνει τους συν-οντες αλλους να "ειναι" στο ολοδικο τους μπορετο Ειναι, και τουτο να το διανοιγει με την προδραμουσα-ελευθερωνουσα μεριμνα. Το αποφασισμενο Dasein μπορει να γινει "συνειδηση" των αλλων.

Στο ψυχοθεραπευτικο Συνειναι με αλλους, η φωνη της συνειδησης μου γινεται αντιληπτη απο το στομα του θεραπευτη μου. Με αφηνει να ειμαι, παραπεμποντας με στη δικη μου ουσια. Ακριβως αυτο εχει να επιτελεσει το προ- της προδραμουσας μεριμνας, η το προ- του "προϋπαντωντος συγκρατημου", οπως λεγεται αλλου, και εισηχθη στην ψυχοθεραπεια απο τον Hanspeter Padrutt. Δεν δινει ουτε οδηγιες ουτε συμβουλες, ουτε αναλαμβανει την υποθεση μου.

Εδω δεν μπορω να επεκταθω περισσοτερο στην daseins-αναλυτικη ψυχοθεραπεια. Το θεμα μας ειναι ο Εαυτος. Ο Heidegger οραματιζεται μια μορφη του Συνειναι οπου οι ενεχομενοι, για να μεινουμε στην αποστροφη που αναφερθηκε ηδη, "κατοικουνε κοντα σε χωριστοτατα ορη". Τα ορη θα ηταν τοποι διαμονης για τον Εαυτο του εκαστοτε Dasein. Χωριζονται αβυσσαλεα μεταξυ τους καθοσον το καθε Dasein αναλαμβανει εκπεφρασμενα το εκαστοτε δικο του και δεσποζει εκει μεμονωμενο. Συγχρονως υπαρχει μια εγγυτητα καθοσον, οπως ηδη ειπωθηκε, καθε Dasein αφηνει το αλλο να ειναι, και ετσι πρωτα το κρατει ανοιχτο για τον Εαυτο του.

Το θεμα που προσαγορευεται στην φραση "Το αποφασισμενο Dasein μπορει να γινει 'συνειδηση' των αλλων" επανερχεται σε μεταγενεστερες γραφες. Τωρα ακουγεται λιγοτερο ηρωικο, χαλαροτερο, ακομα και πιο θερμο. Επισης ειναι σημαντικο οτι δεν περιοριζεται στο πλαισιο του Συνειναι αλλα εννοειται ως αρχη της συν-παρουσιας ολων των οντων. Στην ιδιορρυθμη μεταφραση μιας ρησης του Αναξιμανδρου λεγεται:

... καθοτι αφηνουν (τα οντα) το ενα στο αλλο ν’ ανηκει αρμονια κι ετσι επισης αποτιση [με την εννοια του "παιρνω υποψη] ...

Και σε μια παραδοση για τον Ηρακλειτο μιλαει για τη "φιλια", την οποια εννοει ως "ευνοια" και "χαρη", ως εξης:

Το ενα χαριζεται στο αλλο, κι ετσι χαριζει στο αλλο την ελευθερια της δικης του ουσιας.

Ο νεος τονος ακουγεται προπαντων σε γραφες που ειναι ελευθερες απο το αυστηρα φιλοσοφικο. Στην ομιλια για τα εβδομηκοστα γενεθλια του αδερφου του, η λεξη για το Συνειναι καλειται "χαιρετισμος":

Ο απλουστερος, ομως συναμα και μυχιοτερος χαιρετισμος ειναι εκεινος δια του οποιου το χαιρετουμενο επιστρεφει εκπεφρασμενα στην ουσια του εκ νεου, φανερωνεται ως αρχικο και βρισκει τον εαυτο του σαν να ηταν η πρωτη φορα.

Και παρακατω:

Καθοσον ο χαιρετων οπωσδηποτε και απο μια αποψη αναγκαστικα μιλα για τον εαυτο του, λεει ακριβως οτι [καθοτι χαιρετων] για τον εαυτο του δεν θελει τιποτα αλλα στρεφει τα παντα στο χαιρετουμενο, δηλαδη ολ' αυτα τα οποια κατα τον χαιρετισμο κατα-λογιζονται στο χαιρετουμενο. Αυτα ειναι ολα εκεινα που αρμοζουν στο χαιρετουμενο ως αυτο το οποιο ειναι.

Μια αλλη λεξη που σπανιοτερα χρησιμοποιει ο Heidegger σχετικα, ειναι η "αγαπη". Ηδη σ' ενα γραμμα της 11ης Ιανουαριου 1928 στην Elisabeth Blochmann λεγεται:

Εχω πιστη στη συνειδηση μου [ειναι η φαση του Ειναι και χρονος. Η "φωνη της συνειδησης"!] οτι μπορω να υπηρετησω το μεγαλειο και την ευρυτητα της καρδιας σας . Volo ut sis, θελω να εισαι, ετσι ερμηνευει καποτε ο Augustinus την αγαπη. Και μ' αυτο την αναγνωριζει ως την ενδοτατη ελευθερια του ενος προς τον αλλο.

20 και κατι χρονια αργοτερα, στον πανηγυρικο για τα ογδοηκοστα γενεθλια του Ludwig von Ficker, ο λογος του Augustinus επανερχεται:

Η βαθυτερη ερμηνεια αυτου που ειναι η αγαπη βρισκεται βεβαια στον Augustinus, στον λογο που λεει: 'amo volo ut sis', αγαπω, τουτο θα πει, θελω το αγαπωμενο να ειναι αυτο που ειναι. Αγαπη ειναι η αφεση του Ειναι με το βαθυτερο νοημα, συμφωνα με το οποιο προ-καλει την ουσια.

Το ακολουθο παραθεμα συνοψιζει αυτο που εννοειται με την "προδραμουσα μεριμνα" και θα μπορουσε να ειναι μοττο μιας daseins-αναλυτικα προσανατολισμενης ψυχοθεραπειας:

Στον γνησιο χαιρετισμο κρυβεται [...] εκεινη η μυστηριακη αυστηροτητα, δια της οποιας τα χαιρετουμενα καθε φορα παραπεμπονται στο απομακρο της εκαστοτε δικης τους ουσιας και στη διαφυλαξη της. Διοτι καθε τι ουσιωδες βρισκεται ως προς το ιδιον του οπωσδηποτε μακροθεν του αλλου. Ομως και μονον αυτο το απομακρο εγγυαται και τις στιγμες της μεταβασης απο το ενα στο αλλο. Ο γνησιος χαιρετισμος ειναι ενας τροπος μιας τετοιας μεταβασης.

Κ. Γ., απο το: 'Δραμα, κριση και λυση της διαπροσωπικης σχεσης': Η θεραπεια

Τι συνιστα το θεραπευτικο στην ψυχοθεραπεια;

Η πληρης και απεριοριστη αποδοχη. Αποδοχη εδω δεν σημαινει ουτε συμφωνια ουτε εγκριση ουτε επιβεβαιωση ουτε ανοχη ουτε βεβαια διαγνωστικη και ψυχοπαθολογικη ταξινομηση.

Σημαινει την ευρυχωρια μιας ψυχης χωρις περατα, οπου ανηκουν τα παντα.

Μια τετοια ψυχη δεν ειναι πια ψυχη μου, δεν περιοριζεται στο ατομο, στην οικογενεια, στην πατριδα, στους ομοϊδεατες μου, δεν περιοριζεται απο τιποτα. Ειναι ενα ονομα για τον κοσμο ολον.

Τουτο ειναι σπανιο να πραγματωθει. Παρολαυτα παραμενει οροσημο μιας κατευθυνσης, κατα τη γνωμη μου της μονης που αρμοζει στον ανθρωπο, και που ειναι για καποιον τιμη να φτασει ακομα και στο πρωτο σκαλι της, οπως λεει ο ποιητης.

Πως κατευθυνεται ο θεραπευτης προς μια τετοια ψυχη;

Μεσα απο τη δοκιμασμενη γνωση οτι επιθυμιες και στοχοι, ελπιδες και προσδοκιες, ο,τι απαρτιζει αυτο που λεμε "εγω", με τον ενα η τον αλλο τροπο θα καταρρευσουν. Οπως επισης θα καταδειχθουν ανοητα φοβοι και απαρεσκειες και ολα τα συναφη. Γιατι αυτο; Διοτι, ειπαμε, το φραγμα που κανεις λιγοτερο η περισσοτερο αυτονοητα υψωνει για να ορισει την υπαρξη του, να την ολοκληρωσει και να την περιφρουρησει, θα συντριβει απο την ορμη με την οποια θα το βρει η ιδια η πραγματικοτητα.

Αυτη η δοκιμασμενη γνωση κανει τον θεραπευτη ικανο να γνωριζει απο τα πριν ποιον δρομο θα παρουν τα πραγματα. Συναμα του χαριζει απεριοριστη εμπιστοσυνη σ' αυτον τον δρομο, κι ετσι τον απαλλασσει απο την εφεση να οριζει ο ιδιος, να κατασκευαζει καταστασεις, να αναλαμβανει την πορεια της θεραπειας αυτοβουλα. Τον κανει συγκρατημενο, η, με μια παλαιοτερη λεξη της γλωσσας μας, αιδημονα. Η σταση του, καλυτερα, η απουσια μιας στασης, η απο-σταση του, ερχεται απο μια μακρα και αφανη παραδοση. Μιλωντας για τους Αρχαιους, ο Heidegger την ονομαζει με μια εκφραση που στα ελληνικα θα μπορουσε να αποδοθει ως "προδραμων συγκρατημος". Στους ιδιους τους Αρχαιους, δια στοματος Πινδαρου, αποκαλειται: προμαθης αιδως, η αιδημοσυνη που εχει μαθει.

Η θεραπεια ειναι κι αυτη μια συναντηση. Κι εδω επισης θα συμβει η αμφισβητηση, πολλες φορες μαλιστα με τροπο πολυ ριζικοτερο απ' ο,τι αλλου. Η διαφορα εγκειται στο οτι ο θεραπευτης δεν αμφισβητει τον πελατη του για χαρη ενος δικου του εγω.

Η ΠΡΟΜΑΘΗΣ ΑΙΔΩΣ ειναι το ζωντανο παραδειγμα του θεραπευτη, που μιλα στον θεραπευομενο ως αφωνη προσκληση να δεχτει μ' αυτον τον τροπο ο,τι τον αφορα, δηλαδη να μενει στα επιχωρια, στο κουμπι και στην κουπα. Τοτε ομως χανονται απο μονα τους η ανελευθερη προσκολληση σ' αυτο η εκεινο, οι διαχωριστικες γραμμες, οι διχασμοι και τα διλημματα, η μονοπλευρη σταση και η αμφιθυμικη συγκρουση.

Ενα παραδειγμα απο μια εποπτεια. Ο πελατης λεει στον θεραπευτη:

- Την Κυριακη εμεινα κατω απ' τις κουβερτες.

[Ο θεραπευτης, απο μεσα του: Ακου βρε παιδι μου! Εγω ποτε δεν θα το εκανα!]

[Εγω στον θεραπευτη:]

- Μονο αν δεχτειτε οτι η μοιρα ειναι κοινη, διχως στεγανα, οτι καποτε κι εσεις θα μπορουσατε να περασετε μια Κυριακη κατω απ' τις κουβερτες, θα μπορεσετε μια τετοια φραση να την ακουσετε.

Στην προμαθη αιδω προδιαθετει ηδη το λεγομενο "setting", το στησιμο της θεραπευτικης σκηνης, οπως καθιερωθηκε με τον Freud. Συνιστα ενα κλιμα, στο οποιο η θεραπευτικη συναντηση θα εγκλιματιστει, νωριτερα η αργοτερα, λιγοτερο η περισσοτερο παιρνοντας το υφος και την μορφη του. Ας δουμε επιτροχαδην καποια χαρακτηριστικα αυτης της σκηνης:

- Η υπτια θεση του πελατη μας.

Ειναι η θεση της απολυτης απραξιας. Δεν παραγεται εργο. Ουτε καν θεραπευτικο εργο. Δεν κανουμε "δουλεια", δεν κανουμε τιποτα. Αυτο το "τιποτα" δεν αδειαζει τον κοσμο αλλα, αφαιρωντας τις παρωπιδες που κανεις εχει αναγκαστικα οταν επιχειρει το ενα και το αλλο και ειναι συγκεντρωμενος σ' εναν στοχο, προσφερει τη δυνατοτητα να εμφανιστει ο κοσμος σ' ολο τον πλουτο του και σ' ολη τη φτωχεια του. Στην υπτια θεση δεν υπαρχει διαβαθμιση, ανωτερο και κατωτερο. Οπως ελεγε ενας δασκαλος μου, στο ιδιο επιπεδο βρισκονται και το κεφαλι και τα γεννητικα οργανα.

- Το αθεατο των συμμετεχοντων.

Καθως ο πελατης μας ειναι ξαπλωμενος και ο θεραπευτης καθεται πισω του, το προσωπο του ενος ειναι για τον αλλο αθεατο. Ετσι οταν μιλω, ειτε ως πελατης ειτε ως θεραπευτης, δεν αποτεινομαι κατευθειαν στο προσωπο του αλλου, σ' αυτον καθαυτον, αλλα μιλω στον αερα. Αυτος ο αερας αναμεσα μας γινεται τοτε κατι σαν ενα τραπεζι με πανω του το φαγητο, απο το οποιο εμεις, καθισμενοι γυρω του, παιρνουμε την τροφη μας – τα ακουσματα μας και τα λεγομενα μας. Με αλλα λογια, το αθεατο της θεραπευτικης συναντησης κανει μια σιγαλη και σταθερη υποδειξη οτι ο μαντατοφορος δεν ταυτιζεται με το μηνυμα. Οταν σας μιλω γι' αυτο και για κεινο, σας δειχνω κατι και σας καλω να στρεψετε το βλεμμα σας προς αυτο. Εδω το θεμα δεν ειμαι εγω, αν τα λεω καλα η ασχημα, αν εχω δικιο η αδικο. Το θεμα ειναι τα πραγματα στα οποια τωρα, με την παραινεση μου, εχουμε στραμμενο το βλεμμα μας. Τα λογια μας, καθως τωρα δεν εχουν την αρχη και το τελος τους στους συνομιλουντες αλλα υπηρετουν τα πραγματα στα οποια οι συνομιλουντες αναφερονται, ειναι λογια περα απο μας, ειναι ΕΠΕΑ ΠΤΕΡΟΕΝΤΑ κι εμεις, για ν' ακουμε και να μιλουμε καλα, χρειαζεται καποτε να πιανουμε πουλια στον αερα. Κι αυτο επισης εκμανθανεται αρρητα, μεταξυ αλλων, και στην καθημερινοτητα της θεραπευτικης συναντησης.

- Η λεγομενη "αρχη της αποχης"

Ο κανονας αυτος απαγορευει τοσο στον θεραπευτη οσο και στον πελατη του την ικανοποιηση μιας επιθυμιας, ειτε προκειται για πραγματα οπως ενα τσιγαρο, ειτε προκειται για πραγματα οπως παρηγορια, αναγνωριση, επιβεβαιωση κλπ. Ειναι πολλες φορες δυσκολο και σκληρο, ομως για εκεινον, για τον οποιο προεχει να γνωρισει τον εαυτο του και να γινει αυτος που ειναι αληθινα, αλλος δρομος δεν υπαρχει απο το να λυθει απο την νοοτροπια, συμφωνα με την οποια ο,τι τον αφορα πρεπει απαραιτητα να γινεται αντιληπτο στο πεδιο της προθετικοτητας, π.χ. ως επιθυμητο. Κανεις μαθαινει πως π.χ. «ωραιο» δεν ταυτιζεται με «το θελω δικο μου», «αγαπω» με «ποθω», «πεινω» με «μου τρεχουν τα σαλια», «κρυωνω» με «τουρτουριζω», «πονω» με «κλαιω και χτυπιεμαι». Το ωραιο και η αγαπη, η πεινα και το κρυο κι ο πονος μπορουν να υπαρχουν και, με το παραπανω νοημα, ερημην μας.

- Ο βασικος κανονας.

Ο αναλυομενος, γραφει ο Freud,

δεν πρεπει να μας ανακοινωνει μονο αυτα που λεει σκοπιμα και προθυμα [...], αλλα και ο,τι [...] του ερχεται στον νου, ακομα κι αν του ειναι δυσαρεστο να το πει, ακομα κι αν του φαινεται ασημαντο, η ακομα κι ανοητο.

Ο βασικος κανονας δεν ειναι απαραιτητα μεθοδος για την προσβαση στο ασυνειδητο, οπως το θελει η φροϋδικη αντιληψη. Μπορει και να μην ειναι μεθοδος αλλα οδος, στην οποια καλειται να κινηθει η θεραπευτικη συναντηση. Αυτη η οδος ειναι πολυσημαντη. Σας αναφερω λιγες οψεις της που σχετιζονται με το θεμα μας:

1. Ο πελατης ειναι ελευθερος να λεει ο,τι ερχεται στον νου του. Παντα εντυπωσιαζει το οτι, νωριτερα η αργοτερα, σε αλλοτε αλλον βαθμο, αναστατωνεται απο κατι το γι' αυτον πρωτογνωρο: Αλλα θελει να πει και αλλα του ερχονται στον νου, και μαλιστα τοσο επιτακτικα που η θεληση του τελικα συντριβεται και υποχωρει.

2. Στον θεραπευτη δεν ειναι δυνατο να θετει βασεις και κανονες. Το μονο που εχει να πει στον πελατη ειναι πως ειναι ελευθερος να λεει ο,τι ερχεται στον νου του. "Το μονο", λεω, ομως τουτο ειναι πολυ. Προϋποθετει την ανοικτοτητα του θεραπευτη ν' ακουει. Και τουτο θα πει: Να σωπαινει, ειλικρινα και ολοψυχα, ακομα και οταν μιλα.

3. Θυμιζω τον Freud: [...] δεν πρεπει να μας ανακοινωνει μονο αυτα που λεει σκοπιμα [...], αλλα και ο,τι αλλο του [...] ερχεται στον νου[...]. Ο βασικος κανονας μας υπενθυμιζει οτι συνηθως μιλαμε <σκοπιμα>, δηλαδη εχουμε, η τουλαχιστον κανουμε σαν να εχουμε εναν λογο για ο,τι λεμε και για ο,τι αποσιωπουμε. Π.χ. κανεις λεει κατι γιατι θεωρει πως ανηκει στην θεραπεια και θα τον βοηθησει, γιατι πιστευει πως ο θεραπευτης αυτο θελει ν' ακουσει, γιατι τον ενδιαφερει να κανει καλη εντυπωση, γιατι θελει να παει κοντρα κλπ. Αποσιωπα κατι γιατι ντρεπεται, γιατι φοβαται, γιατι ειναι "προσωπικο", γιατι το θεωρει <ασημαντο> κι <ανοητο>. Κανεις μιλα υποταγμενος στο "γιατι". Ο βασικος κανονας, εννοημενος ως οδος, δεν τονιζει τοσο την αποφυγη του <σκοπιμου> και την παραμονη στο <ασημαντο> και <ανοητο>, αλλα καλει στην απελευθερωση απο την διασταση σημαντικου και ασημαντου, σκοπιμου και ασκοπου, ετσι που αυτα να μην ειναι κριτηρια για το τι κανεις λεει και δεν λεει, και η αξιολογηση "σημαντικο / ασημαντο", "σκοπιμο / ασκοπο" να μην γινεται καν θεμα. Ανοιγει τον δρομο προς μια υπαρξη διχως γιατι.

4. Ο βασικος κανονας ειναι οπως το ελευθερο θεμα στο μαθημα της εκθεσης. Ειναι ενα ασπρο χαρτι που καλειται να γεμισει ο καθενας, μονος κι ελευθερος. Για το ασπρο χαρτι δεν θα σας μιλησω πλεον εγω αλλα ο Γιωργος Σεφερης. Ειναι ενα ποιημα απο την συλλογη "Θερινο Ηλιοστασι". Ο ευνοϊκα διακειμενος θ' ακουσει λογια που θα μπορουσαν να ειναι γραμμενα για την πορεια μιας θεραπειας. Τουτο δειχνει πως ολα τα εργα που αφορουν την καρδια του ανθρωπου, οπως ειναι η ποιηση και η ψυχοθεραπεια, γειτονευουν, καθως γραφει ο Hölderlin, κατοικωντας βουνα που τα χωριζουνε αβυσσοι. Σεφερης:

Τ' ασπρο χαρτι σκληρος καθρεφτης

επιστρεφει μονο εκεινο που ησουν.

Τ' ασπρο χαρτι μιλα με τη φωνη σου,

τη δικη σου φωνη

οχι εκεινη που σ' αρεσει·

μουσικη σου ειναι η ζωη

αυτη που σπαταλησες.

Μπορει να την ξανακερδισεις αν το θελεις

αν καρφωθεις σε τουτο τ' αδιαφορο πραγμα

που σε ριχνει πισω

εκει που ξεκινησες.

Ταξιδεψες, ειδες πολλα φεγγαρια πολλους ηλιους

αγγιξες νεκρους και ζωντανους

ενιωσες τον πονο του παλικαριου

και το βογκητο της γυναικας

την πικρα του αγουρου παιδιου -

ο,τι ενιωσες σωριαζεται ανυποστατο

αν δεν εμπιστευτεις τουτο το κενο.

Ίσως να βρεις εκει ο,τι νομισες χαμενο·

τη βλαστηση της νιοτης, το δικαιο καταποντισμο της ηλικιας.

Ζωη σου ειναι ο,τι εδωσες

τουτο το κενο ειναι ο,τι εδωσες

το ασπρο χαρτι.

Κ. Γ., απο το: Η ψυχαναλυση ως εργο τεχνης

Ασυμμετρα

Το καβαλετο δεν ειναι απλα αναγκαιο αντικειμενο της καταστασης. Ειναι εμφατικα διαχωριστικο που δεν επιτρεπει μια αμεση συνδεση (γι' αυτο και το "δεν μου μοιαζει"). Επιτρεπει ενα μινιμουμ συσχετισης (ομοιοτητας), με ενα μαξιμουμ συνυπαρξης ("θα του μοιασεις").

Σ' αυτην την διαφορα αναφερεται μια γνωστη ρηση του Picasso: "Δεν ψαχνω, βρισκω." Το ψαξιμο προχωρα αναζητωντας συνδεσεις. Ειναι γνωστικη λειτουργια, οπως π.χ. μια φροϋδικη ερμηνεια. Το "βρισκω" που δεν ειναι αποτελεσμα του "ψαχνω", ειναι κατι αλλο.

Τετοια προδρομικα λογια απο την πλευρα του ψυχαναλυτη καποτε ερχονται αμεσα, καποτε χρειαζονται τον χρονο τους. Στις ευτυχεις περιπτωσεις κανεις θα "μοιασει" σ' αυτα, θα δει τον εαυτο του σ' αυτο το αλλο φως. Τουτο συμβαινει γιατι δια στοματος του ψυχαναλυτη μιλα ο αναλυομενος, ομως ετσι που δεν ειχε μιλησει ποτε, και ακριβως τουτο ειναι το ιαματικο. Μια φρεσκαδα, τα πραγματα ξαναβαπτιζονται, ο κοσμος επανερχεται στην αρχη του.

"Θα του μοιασει". Πως το ξερει αυτο ο καλλιτεχνης; Και, με τον δικο του τροπο, ο ψυχαναλυτης; Κατα την διαρκεια του Β' Παγκοσμιου Πολεμου λεγεται πως στο Παρισι, στο διαμερισμα του Picasso, ενας γερμανος αξιωματικος ειδε μια φωτογραφια της Guernica. "Εσυ το εκανες αυτο;", ρωτησε. Η απαντηση του Picasso ηταν: "Οχι, εσυ το εκανες."

Ο καλλιτεχνης αφηνει τα πραγματα να ζωγραφιζουν τον εαυτο τους. Ο Cezanne, στην γνωστη του συνομιλια με τον Gaske, λεει για τον ζωγραφο:

Ολη η βουληση του πρεπει να σωπασει. Πρεπει να κανει να βουβαθουν ολες οι φωνες της προκαταληψης, να ξεχασει, να ξεχασει, να κανει σιγη, να ειναι ολοτελα ηχω.

Και ο ψυχαναλυτης; Τα λογια του και οι σιωπες του; Δια στοματος του μιλα και σωπαινει ο αναλυομενος. Ο ψυχαναλυτης ειναι ηχω του. Ηχω απο λογια, λογια του, και ομως λογια του που, οπως ειπα, απ' αυτον ποτε δεν ειπωθηκαν. Αλλα θα τους μοιασει. Με τον Martin Heidegger θα μπορουσαμε να μιλησουμε για "προδραμουσα μεριμνα".

Το αιτημα της Stein θα μπορουσε να ειναι ενα πορτραιτο που να της μοιαζει. Ετσι συμβαινει και με το λεγομενο "αιτημα" των ανθρωπων που προσφευγουν στην ψυχοθεραπεια. Εχουν μια εικονα του εαυτου τους, αυτου που ξερουν, η που θελουν να γινουν, απαλλαγμενου απο ο,τι τους ταλανιζει. Στην πορεια τα πραγματα αλλαζουν, συνηθως χωρις καν να το καταλαβεις.