Η αγαπη ειναι αγαπη. Τι ειναι παλι τουτο; Πως μας προεκυψε αυτη η ανοητη ταυτολογια;

Πριν βιαστουμε να παρουμε θεση, ας θυμηθουμε οτι μιλουμε απο τον τοπο της θεραπευτικης συνομιλιας κι ας επιστρεψουμε στον πελατη μας. Κι ας υποθεσουμε πως εχει αφησει πισω του τις συστολες που τον εκαναν να μιλα για την εννοια της αγαπης και για το συναισθημα της αγαπης και πως εχει φτασει στο σημειο να λεει καθαρα και ξαστερα: "Σ' αγαπω".

Ειναι τωρα ο θεραπευτης επιτελους ικανοποιημενος και ησυχος; Οχι. Διοτι ευκολα θα φανερωθει οτι ο πελατης του μιλα μεν για αγαπη, ομως μ' αυτην τη λεξη εννοει κατι αλλο, π.χ., τρυφεροτητα, φροντιδα, κατανοηση, αυταπαρνηση, ερωτισμο κ.ο.κ. Λεει "αγαπη", ομως δεν το εννοει. Η "αγαπη" του ειναι απλα κελυφος για μια αλλη λεξη. Δεν ειναι ακομα αγαπη.

Ισως λοιπον η ταυτολογια "η αγαπη ειναι αγαπη" δεν ειναι ανοητη και κενη αλλα δειχνει ατεγκτα κι επιμονα προς την κατευθυνση στην οποια ο πελατης μας θ' αφησει τις παρανοησεις της αγαπης στις οποιες οδηγηθηκε μεσα απο τη μοιρα και την ιστορια του και θα μπορεσει να πει τη λεξη "αγαπη" αληθινα. Να την πει και να την εννοησει.

Η αγαπη ειναι αγαπη. Η παραξενη φραση, που αρρητα κατευθυνει τη θεραπευτικη συνομιλια για την αγαπη, αρχιζει να γινεται ολο και μεγαλυτερη απορια. Το μονο που γνωριζουμε γι' αυτην και το νοημα της ειναι πως οσο αποφασιστικοτερα αφηνομαστε στην καθοδηγηση της τοσο καθαροτερα αποκτα εναν σχεδον δαιμονικο χαρακτηρα, γινεται κατι σαν μαυρη τρυπα, στην αβυσσο της οποιας χανεται καθε προσπαθεια να συλλαβουμε την αγαπη - σαν εννοια και συναισθημα, αλλα και σαν τρυφεροτητα και φροντιδα και τα συναφη.

Ακομα κι ενα απο τα τελευταια μας οχυρα, το οτι η αγαπη ειναι μια σχεση που προκυπτει μεσα απο οικειους στην ψυχαναλυτικη θεωρια μηχανισμους και διαδικασιες, ακομα κι αυτο εμπρος στη λεξη της κλονιζεται και σωριαζεται. Η αγαπη δεν ειναι σχεση: η αγαπη ειναι αγαπη.

Ο τιτλος του συμποσιου ειναι, ηταν "Η ψυχαναλυση μπροστα στην εννοια της αγαπης". Που μας οδηγησε η συζητηση του; Στο οτι η ψυχαναλυτικη θεωρια, μπροστα στην επιταγη της ψυχαναλυτικης πρακτικης να λεγονται τα πραγματα και να εννοουνται, στην επιταγη που επιτασσει η αγαπη να ειναι αγαπη, σηκωνει τα χερια.

Και καθε θεωρια, καθε ψυχολογικος η αλλος επιστημονικος λογος, καθοτι μιλα σε ορους εννοιων και συναισθηματων, με μοντελα στα οποια αναγει τα παντα και με τις αναγωγες του δεν αφηνει τιποτα να ησυχασει στον τοπο του, δεν αφηνει την αγαπη να ειναι αγαπη, καθε τετοιος λογος εξανεμιζεται μεσα στη μαυρη τρυπα της απλης μικρης φρασης "Η αγαπη ειναι αγαπη".

Ο επιστημονικος λογος δεν εχει την ευρυχωρια να αποδωσει τη συναντηση που ονομαζεται "ψυχαναλυση" και που ακολουθει αλλους νομους. Αυτο ο θεραπευτης χρειαζεται να το αναγνωρισει και να παραιτηθει απο μια τετοια προσδοκια. Μονο ετσι μπορει να κατευθυνει τον πελατη του να προσεγγισει π.χ. την αγαπη περνωντας μεσα απο τις ποικιλες παρανοησεις της και να φτασει στο σημειο να την πει και να την εννοησει, εφοσον εχει κληθει να το κανει.

Οταν η καθοδηγηση του γινει με τους κανονες της τεχνης μας, και παντα εφοσον το λεει η καρδια του, η παραιτηση απο εννοιες και συναισθηματα και σχεσεις ερχεται, ξεπερνωντας την απωλεια και το πενθος, σαν καθαρση κι ελευθερια. Το "ελευθερο" και το "μετεωρο" στο οποιο ο Freud καλει τους συνειρμους του ομιλουντος και την προσοχη του ακουοντος πρεπει να εννοηθει και να πραγματωθει μεχρι αυτα τα ακρα. Η θεραπευτικη συνομιλια της ψυχαναλυσης ειναι ενας δρομος σκληροτραχηλος, μα υποχρεωτικος, προς μια τετοια ελευθερια.

Η δυσκολια να κατοικησουμε τα ονοματα εγκειται προπαντων στην ταση μας να μενουμε στο αμεσα αντιληπτο. Αυτο, στα πραγματα που αφορουν τον ανθρωπο, ειναι η συμπεριφορα. Θεωρουμε ακριτα πως κι η αγαπη δεν μπορει παρα να ειναι μια συμπεριφορα. Ομως δεν ειναι. Η αγαπη ειναι αγαπη. Δεν οριζεται απο μια σταση η απο πραξεις, δεν αποδεικνυεται και δεν ακυρωνεται απο κατι που κανεις λεει και κανει.

Δεν ειναι η συμπεριφορα αυτο στο οποιο ο ανθρωπος ουσιαζεται. Ο ανθρωπος ουσιαζεται στον λογο. Κι εδω ακριβως αναδεικνυεται η ευγενεια της ψυχαναλυτικης συνομιλιας: Οι οροι της, η υπτια θεση, η λεγομενη "αρχη της αποχης", η ελευθερια στην οποια καλουνται οι "συνειρμοι" του λεγοντος και η "προσοχη" του ακουοντος, η απαγορευση της προσφυγης σε καποια συμπεριφορα, καθως μια συμπεριφορα ως "εκδραματιση" εχει εδω χαρακτηρα φυγης, ολα αυτα τεινουν στον περιορισμο, που θα πει συναμα στο ανοιγμα στον λογο - ολα αυτα εφοσον βεβαιως παρουμε το εργο της ψυχαναλυσης στα σοβαρα, σοβαροτερα ακομα κι απ' οσο την επαιρνε ο ιδιος ο Freud που την θεωρουσε προβα για την υποτιθεται "πραγματικη ζωη". Μονο οταν παρουμε την ψυχαναλυση στα σοβαρα θα την ανακαλυψουμε, οπως την ποιηση, ως καλεσμα για κατοικηση στα ονοματα.

Ο κοινος κοσμος που πραγματωνεται καθε φορα οταν συμβαινει μια πραξη ονομασιας, ειτε στην μορφη ενος εργου τεχνης ειτε στην εκλαμψη μιας ερμηνειας στον δρομο της θεραπευτικης συνομιλιας ειτε σε ανυποπτες στιγμες στον καθενα μας, ειναι το συμβαν της αληθειας. Θεσπιζει, οπως γραφει ο ιστορικος της μουσικης Θρασυβουλος Γεωργιαδης, "μια κοινοτητα εν ονοματι του πραγματικου".

Η πραγματικοτητα δεν ειναι ο κοσμος του ρεαλιστη που καταλαβαινει τον εαυτο του μεσα απο τη διαχειριση των υποθεσεων του και την ικανοποιηση των αναγκων του. Στην Καταιγιδα του Σαιξπηρ διαβαζουμε:

Ειμαστε απο υλικο σαν απ' αυτο που ειναι φτιαγμενα τα ονειρα κι η μικρη μας ζωη κυκλωνεται απο εναν υπνο.

Ουτε αυτα γραφηκαν ποιητικη αδεια.

Ο τιτλος της ομιλιας μου ειναι: "Οταν ο ποιητης μαθαινει στον ψυχαναλυτη την αγαπη". Και γιατι ο ψυχαναλυτης χρειαζεται να μαθει απο τον ποιητη; Διοτι η ψυχαναλυση δεν ειναι δογματικη θεωρια και θεραπευτικη μεθοδος. Ειναι η ιδια, ως προς τον εαυτο της, ενα ζητουμενο. Η ψυχαναλυση αναζητει τον εαυτο της. Τουτο θα πει: αναζητει, σ' εναν αφασικο κοσμο, την δυνατοτητα μιας συναντησης, ενος ακουσματος και μιας ομιλιας. Προς τουτο ειναι αναγκη να στραφει σ' εκεινους τους λογους, σ' εκεινα τα εργα που, καθως γραφει ο Rimbaud σε μια επιστολη, βρισκονται "en avant", προηγουνται. Γι' αυτο ο ποιητης μπορει να μαθει στον ψυχαναλυτη την αγαπη.

Ετσι φτανουμε στον Γιωργο Σεφερη.

Τα ποιηματα του Σεφερη αναφερουν την αγαπη συχνα. Μερικα μαλιστα κορυφωνονται σ' αυτην την λεξη. Στην προετοιμασια, καλυτερα, στην προδιαθεση η οποια μας καθιστα διατεθειμενους να ακουσουμε τον λογο της αγαπης οχι μονο με τ' αυτια αλλα με τον νου και με την καρδια μας χρειαζεται κατι ακομα. Το λεει ο ιδιος ο Σεφερης στο ποιημα με τον τιτλο "Πανω σ' εναν ξενο στιχο":

Παρακαλω τον θεο να με συντρεξει να πω, σε μια στιγμη μεγαλης ευδαιμονιας, ποια ειναι αυτη η αγαπη .

Ο λογος για την αγαπη ειναι δυνατος "σε μια στιγμη μεγαλης ευδαιμονιας". Το δυνητικο ακουσμα του απο εμας υπακουει στον ιδιο νομο. Αφορα εμενα που σας μιλω, αφορα εσας που μ' ακουτε. Τοσο ευαισθητα κι ευπαθη ειναι αυτα τα πραγματα, τοσο επαφημενα στην ωρα που τα φερνει, η που τα αποκλειει.

Το ιδιο ισχυει για την ψυχαναλυτικη συνομιλια. Μονο που το γνωστο μας "timing" υποβαλλει την πλανη πως εμεις διαχειριζομαστε το χρονο. Και ενα απο τα σημαντικοτερα που μαθαινει οποιος περασει απο την ψυχαναλυση ειναι ακριβως να αρμοζεται στα μετρα του χρονου, στο τωρα και στο οχι πια και στο οχι ακομα, στο ηδη απο παντα και στο ποτε. Ομως εδω δεν μπορουμε να επεκταθουμε περισσοτερο. Ας αρκεστουμε στην αναγνωριση πως το μιλημα μου και το ακουσμα σας, δηλαδη η ανταποκριση μας στον ποιητικο λογο της αγαπης, κρινεται απο πραγματα που μας ξεπερνουν, που, καθως γραφει καπου ο Ελυτης, "ερχονται απ' αλλου".

Στην περιληψη της ομιλιας μου χρησιμοποιω για τα ποιηματα του Σεφερη την εκφραση "ποιητικος λογος της αγαπης". Εδω η γενικη "της αγαπης" δεν ειναι γενικη αντικειμενικη, η αγαπη δεν συνιστα θεμα και αντικειμενο των ποιηματων. Πρεπει ν' ακουστει περισσοτερο ως γενικη υποκειμενικη: τα ποιηματα αυτα ειναι λογια της αγαπης, ειναι η αγαπη που μιλα μεσα απο τον εαυτο της για τον εαυτο της. Σ' αυτο το μιλημα συντελειται η ονομασια της. Ουσιαζεται.

Βεβαια και αυτο τεινουμε να μην το παρουμε στα σοβαρα. Αφου ο ανθρωπος ειναι που μιλα. Η αγαπη ανηκει στον ανθρωπο. Αυτα λεμε εμεις. Ας δουμε τωρα τι λεει ο Σεφερης, που ανηκει η αγαπη. Στο ποιημα "Μνημη Α'" διαβαζουμε για την αγαπη

που ανηκει και στις Σεμνες / καθως και στον ανθρωπο και στην πετρα και στο νερο και στο χορταρι / και στο ζωο που κοιταει καταματα το θανατο που ερχεται να το παρει.

Η αγαπη δεν ανηκει λοιπον στον ανθρωπο μονο. Ανηκει "και στις Σεμνες", ετσι ονομαζονται στον Αισχυλο οι Ερινυες, που εχουν επιφορτιστει την τιμωρια και την εκδικηση, ο,τι δηλαδη εμεις θεωρουμε ως το αντιθετο της αγαπης. Σ' αυτο θα επανελθουμε. Εδω ας αρκεσει πως ο λογος της αγαπης εχει μια καταγωγη κι ενα ευρος που δεν το υποψιαζομαστε: Η αγαπη ανηκει πρωτα στις Σεμνες, κατοπιν στον ανθρωπο, κι ανηκει ακομα στην πετρα, στο νερο, στο χορταρι, στο ζωο που κοιταει το θανατο που ερχεται να το παρει καταματα.

Αρχιζουμε να υποψιαζομαστε πως μπορουν και λεγονται οι στιχοι απο το ποιημα "Πανω σ' εναν ξενο στιχο" που μιλουν για μια αγαπη:

με ακατελυτο ρυθμο, ακατανικητη σαν τη μουσικη και παντοτινη γιατι γεννηθηκε οταν γεννηθηκαμε και, σαν πεθαινουμε, αν πεθαινει δεν το ξερουμε ουτε εμεις ουτε αλλος κανεις.

Υποψιαζομαστε πως μπορει και λεγεται ο στιχος απο το "O Στρατης Θαλασσινος αναμεσα στους αγαπανθους":

Το πρωτο πραγμα που εκανε ο θεος ειναι η αγαπη.

Εκεινος ο δαιμονικος χαρακτηρας που διαφανηκε στη φραση "η αγαπη ειναι αγαπη", εκεινη η μαυρη τρυπα που στην πορεια της ψυχαναλυτικης συνομιλιας αφαιρει καθε κρατημα της αγαπης σε μια εννοια, σ' ενα συναισθημα κτλ. μας αγγιζει και παλι, αυτην τη φορα στον λογο της ποιησης.

Ομως εδω λεγεται και κατι ακομα: Το δαιμονικο της αγαπης, που φανερωνεται στον ποιητη "σε μια στιγμη μεγαλης ευδαιμονιας", εγκειται στο οτι η αγαπη δεν ειναι του ανθρωπου. Εδω, στα βαθη του λογου της αγαπης, αναγνωριζουμε εκεινο που κανει την ψυχαναλυτικη συνομιλια, την επισης υποχρεωμενη στην αληθεια, να μην σταματα στον ανθρωπο, στις εννοιες και στα συναισθηματα του, στις σχεσεις και στη συμπεριφορα του.

Εαν η αγαπη δεν ειναι υποθεση, για να το πω φιλοσοφικα, της ανθρωπολογιας, εαν δεν εχει την αρχη και το τελος της στον ανθρωπο, τοτε με ποιον τροπο τον αφορα; Καποτε ο Σεφερης μετεφρασε μια ρηση του Κινεζου σοφου Μεγκ Τσου. Η ρηση λεει:

Η αγαπη, το γαληνεμενο σπιτι του ανθρωπου.

Εδω δεν χρειαζεται να καταπιαστουμε με μεταφραστικα ζητηματα, π.χ., απο ποια γλωσσα μετεφρασε ο Σεφερης την ρηση, ποια κινεζικη λεξη φτανει στα ελληνικα ως αγαπη κτλ. Σημασια εχει πως ο Σεφερης σ' αυτην τη μεταφραση αναλαμβανει την ρηση ο ιδιος μ' αυτες τις λεξεις. Η αγαπη, το γαληνεμενο σπιτι του ανθρωπου.

Θα τονισω και παλι την αναγκη να ακουστει η φραση κυριολεκτικα. Ακομα και οταν δεν την παρακολουθουμε και μας ξεπερνα. Ο ανθρωπος κατοικει την αγαπη. Πως μπορουμε να συλλαβουμε αυτην την κατοικηση;

"Μιλω για την αγαπη" γραφει ο Σεφερης. Αυτο θα πει τωρα: ο ποιητης μιλα για το σπιτι του ανθρωπου, για εκεινο το σπιτι που ανοιγει και τον δεχεται "σε μια στιγμη μεγαλης ευδαιμονιας". Ας ακουσουμε αυτο το μιλημα για να γνωρισουμε, οσο μας επιτρεπουν τα ορια του βλεμματος και της καρδιας μας, αυτο το σπιτι, τον κοσμο αυτης της κατοικησης.

Στο ιδιο ποιημα διαβαζουμε:

οποιος ποτε του δεν αγαπησε θ' αγαπησει,

στο φως.

Το υλικο απο το οποιο ειναι φτιαγμενο "το γαληνεμενο σπιτι του ανθρωπου" ειναι το φως.

"Το φως" ειναι ο τιτλος του κομματιου απο την "Κιχλη" οπου βρισκονται οι παραπανω στιχοι. Εκει λεει:

ΤΟ ΦΩΣ

Αγγελικο και μαυρο, φως,

γελιο των κυματων στις δημοσιες του ποντου,

δακρυσμενο γελιο,

σε βλεπει ο γεροντας ικετης

πηγαινοντας να δρασκελισει τις αορατες πλακες

καθρεφτισμενο στο αιμα του

που γεννησε τον Ετεοκλη και τον Πολυνεικη.

Αγγελικη και μαυρη μερα·

η γλυφη γεψη της γυναικας που φαρμακωνει το φυλακισμενο

βγαινει απ' το κυμα δροσερο κλωναρι στολισμενο σταλες.

Τραγουδησε μικρη Αντιγονη, τραγουδησε, τραγουδησε...

δεν σου μιλω για περασμενα, μιλω για την αγαπη·

στολισε τα μαλλια σου με τ' αγκαθια του ηλιου,

σκοτεινη κοπελα·

η καρδια του Σκορπιου βασιλεψε,

ο τυραννος μεσα απ' τον ανθρωπο εχει φυγει,

κι ολες οι κορες του ποντου, Νηρηιδες, Γραιες

τρεχουν στα λαμπυρισματα της αναδυομενης·

οποιος ποτε του δεν αγαπησε θ' αγαπησει,

στο φως·

Το ακουμε απαγγελμενο απο τον Γιωργο Σεφερη:

Στο δοκιμιο "Ξεστρατισματα απο τους Ομηρικους Υμνους" γραφει ο Σεφερης:

Μονο μια φορα, ενα τελος του φθινοπωρου, μου φανηκε πως με κεραυνοβολα εναργεια περασε ο θεος...κοντα μου. Και ειπα: "Κατα βαθος ειμαι ζητημα φωτος". Ηταν μια εμπειρια που πρεπει να ερχεται πραγματικα σπανια στη ζωη μας και τη φωτιζει ολοκληρη· δεν μπορει κανεις ρηματικα να τη μεταδωσει.

Και σ' ενα γραμμα στον φιλο του Γιωργο Κατσιμπαλη με τιτλο "Μια Σκηνοθεσια για την Κιχλη", αναφερομενος σ' ενα αποσπασμα του Ηρακλειτου:

O ηλιος δεν μπορει να ξεπερασει τα μετρα, ειδεμη θα τονε βρουν οι Ερινυες που βοηθουν τη Δικαιοσυνη.

Οι Ερινυες θα κυνηγησουν τον ηλιο, καθως κυνηγησαν τον Ορεστη· για σκεψου αυτους τους λωρους που δενουν τους ανθρωπους με τα στοιχεια της φυσης· αυτη η τραγωδια που ειναι συναμα φυσικη και ανθρωπινη, αυτη η οικειοτητα. Αν το φως γινοτανε ξαφνικα Ορεστης; Ειναι τοσο ευκολο, για σκεψου: αν το φως της μερας και το αιμα του ανθρωπου ηταν το ιδιο πραγμα; Ως που μπορει να το αισθανθει κανεις αυτο;

Το γραμμα επιχειρει μια ερμηνεια της "Κιχλης", ολοφανερα με μιση καρδια. Οταν ο Σεφερης φτανει στο σημειο που μας απασχολει εδω, στο "Φως", αρνειται να συνεχισει και συμπληρωνει:

το φως δεν το εξηγει κανεις, το βλεπει.

Αυτο ας ειναι και για μας προειδοποιηση πως υπαρχουν πραγματα που δεν τους αρμοζει η εξηγηση, αυτη η βουβη διαδικασια που βιαζει το καθε αλλοτριο στην προκρουστεια κλινη των τετριμμενων μας μοντελων και παραστασεων.

Η φραση του Σεφερη ειναι ενα καλεσμα και για μας εκει που πρεπει να εξηγουμε λιγοτερο και ν' ανοιξουμε τα ματια μας περισσοτερο.

Το ποιημα δεν ειναι αψυχο κειμενο, ειναι ομιλουμενη γλωσσα, ειναι "ανασα", για να χρησιμοποιησω μια λεξη προσφιλη στον Σεφερη. Οπως ενα μουσικο κομματι γινεται υπαρκτο και πραγματικο μονο στην εκτελεση, ετσι και το ποιημα μιλα μονο απαγγελλομενο. Γι' αυτο ας ακουσουμε τον πρωτο στιχο αλλη μια φορα: "Αγγελικο και μαυρο, φως". Τι μας λεει αυτη η ανασα; Ειναι μια φωνη ησυχη και βαθια, προφερει τις λεξεις με προσοχη, αφηνει στην καθε μια ολο το βαρος του λεγομενου της. Μας πειθει. "Αγγελικο και μαυρο, φως". Ακουτε με τι οικειοτητα, με τι καρδια λεγονται αυτα τα αλλοκοτα λογια, πως τα λεει ο ποιητης τους και τα εννοει, οπως δεν θα το καταφερνε ο καλυτερος ηθοποιος με την τελειοτερη αρθρωση.

Οι λεξεις "αγγελικο και μαυρο" μας ειναι γνωστες σαν αντιθετα: το αγγελικο παραπεμπει στο φωτεινο και ουρανιο, το μαυρο στο σκοτεινο και χθονιο.

"Αγγελικο και μαυρο, φως". Οι λεξεις ειπωμενες απο τον Σεφερη δεν εχουν τιποτα το αντιθετικο, καμια αντιπαλοτητα δεν τις εναντιωνει μεταξυ τους, τις ακουμε και λεμε ναι, το φως, αγγελικο και μαυρο!

Εδω το "και" αποκλειει καθε εξηγηση, καθε επιχειρημα, καθε διευκρινιση: αγγελικο και μαυρο. Το οτι δεν καταλαβαινουμε δεν ειναι, δεν πρεπει ποτε να ειναι λογος αρκετος για ν' αμφισβητησουμε αυτο που ακουσαμε. Μονο οταν παρουμε αποσταση απο την ζωντανη γλωσσα, οταν αγνοησουμε το μιλημα της, οταν επιμεινουμε να καταλαβουμε, θα παραστησουμε τα φιλια ως αντιθετα, θα μεινουμε καθηλωμενοι στη μεταξυ τους αντιπαλοτητα και συγκρουση.

Η δουλεια μας εχει το σπανιο προνομιο να αφορα τη ζωντανη γλωσσα, να ειναι στην φυση της συνομιλια. Ομως για να επαρκεσουμε ως συνομιλητες, χρειαζεται να ακουμε. Και για να ακουμε χρειαζεται πολλες φορες να παψουμε να σκεφτομαστε, να παψουμε να καταλαβαινουμε.

"Αγγελικο και μαυρο, φως". Ετσι ακουμε και το "δακρυσμενο γελιο", ακουμε τους αδελφικους εχθρους, τον Ετεοκλη και τον Πολυνεικη στο φως, κυριολεκτικα στο φως του αιματος του Οιδιποδα, του πατερα τους.

Επεκταθηκα και ο χρονος δεν μου επιτρεπει να μεινω στο ποιημα οσο θα του επρεπε. Θα ερθω κατευθειαν σ' εκεινη την μορφη στην οποια αποτεινομενος ο Σεφερης λεει "μιλω για την αγαπη". Ειναι η Αντιγονη.

Η ομιλια μας, ειτε το ξερουμε ειτε οχι, ειτε το θελουμε ειτε οχι, ειναι παντα συνομιλια. Και καθε φορα αποτεινομαστε σ' εκεινο το εσυ το οποιο ειναι μιλητο, δηλαδη ανοιχτο για να του μιλησουμε. Στο ποιημα μας το μιλητο εσυ για την αγαπη ονομαζεται Αντιγονη.

Στην τραγωδια του Σοφοκλη η Αντιγονη, σε μια στιχομυθια με τον Κρεοντα, αρνειται ν' αφησει τον νεκρο αδελφο της κι εχθρο του Κρεοντα Πολυνεικη διχως τις πρεπουσες νεκρικες τιμες: "ουτοι συνεχθειν, αλλα συμφιλειν εφυν".

Η Αντιγονη μιλα για τη φυση της, εφυν, για το πρωτο που την καθοριζει. Τουτο ειναι το συμφιλειν, η απορριψη της εχθροτητας, της μεροληψιας, η ανοικτοτητα, η δεκτικοτητα για τα παντα. Δεν ειναι στοιχειο του χαρακτηρα της αλλα η αναληψη εκ μερους της της αγαπης, την οποια οφειλει να προασπιστει "επι ποινη θανατου". Αυτη η Αντιγονη ειναι το μιλητο εσυ του τωρινου ποιητικου λογου της αγαπης, σ' αυτην μπορει να ειπωθει το "μιλω για την αγαπη".

Το σπιτι το οποιο συν-κατοικουν τα πραγματα του κοσμου φιλια μεταξυ τους βρισκει στον Σεφερη το ονομα αγαπη. Σ' αυτο το σπιτι:

η καρδια του Σκορπιου βασιλεψε, / ο τυραννος μεσα απ' τον ανθρωπο εχει φυγει, / κι ολες οι κορες του ποντου, Νηρηιδες, Γραιες / τρεχουν στα λαμπυρισματα της αναδυομενης.

Σε μια τετοια γιορτη καλει την Αντιγονη ο ομιλων με τους στιχους:

στολισε τα μαλλια σου με τ' αγκαθια του ηλιου, / σκοτεινη κοπελα.

Γιατι η γιορτη της αγαπης θυμιζει θανατο; Γιατι ο ηλιος αυτης της μερας εχει αγκαθια; Γιατι η κοπελα πρεπει να στολισει τα μαλλια της με τετοιες ακτινες, με τετοιο αγκαθινο στεφανι; Η "σκοτεινη κοπελα"; Να γινει "ζητημα" ενος τετοιου "φωτος"; "Αγγελικου και μαυρου";

Διοτι η μορφη η χρεωμενη αυτην την αγαπη πρεπει να πει "οχι" στους αλλους που δεν ειναι της μοιρας τους να μοιραστουν, να συν-χωρεσουν το ανοικτο της. Η μορφη, στο ονομα της Αντιγονης, λεει το "οχι" στον Κρεοντα, στο ονομα της Αρετουσας, η οποια, συμφωνα με μια σημειωση του Σεφερη, υποδηλωνεται στη "γλυφη γεψη της γυναικας που φαρμακωνει το φυλακισμενο" και "βγαινει απ' το κυμα δροσερο κλωναρι στολισμενο σταλες", θα το πει στους γονεις της, τον Ηρακλη και την Αρτεμη, βασιλια και βασιλισσα της Αθηνας, που εξορισαν τον Ερωτοκριτο και την προσταζουν να παντρευτει τον ρηγα του Βυζαντιου.

Το "οχι" της Αρετουσας και της Αντιγονης δεν ειναι περιστασιακο. Η αγαπη αυτη παντα θα βρισκει μπροστα της εναν Κρεοντα, εναν Ηρακλη και μια Αρτεμη, θα βρισκει εναν "τυραννο", εξω η "μεσα στον ανθρωπο" και παντα θα πρεπει να τους πει το "οχι", "επι ποινη θανατου".

Η αγαπη σ' αυτο το "οχι" ειναι που πραγματωνεται, σ' αυτο ονομαζεται, γιορταζεται. Ευτυχια και δυστυχια ειναι πολυ στενοκαρδα πραγματα για ν' αποδωσουν ο,τι εδω παιζεται. Εδω θανατος και γιορτη, Αδης και Διονυσος ειναι ενα. Θα το ακουσουμε σε λιγο απο τον πρωτο διδαξαντα, τον Ηρακλειτο.

Το ενα το οποιο, στο ονομα της αγαπης, σ' αυτην τη διολου παραδεισενια αλλα τραγικη φιλοτητα, συν-χωρει τα παντα, χαριζει στην αγαπη το "ακατελυτο", το "ακατανικητο" και το "παντοτινο" της, το οτι ειναι "το πρωτο πραγμα που εκανε ο θεος". Σ' αυτο το ενα, στο ἕν, στο ἑνοῦν ἕν, πλανιεται το "γαληνεμενο σπιτι του ανθρωπου".

Η αγαπη λεει δια στοματος Ηρακλειτου: "ἕν πάντα". Το ἕν πάντα δεν ειναι φιλοσοφικη θεση αλλα λογος της αγαπης.

O Ηρακλειτος μιλαει ο ιδιος σ' ενα αλλο ποιημα του Σεφερη με τον τιτλο "Μνημη Β" και υποτιτλο "Εφεσσος". Καθως γι' αυτο, οσο γνωριζω, δεν υπαρχει δημοσιευμενη απαγγελια του Σεφερη, θα σας διαβασω ενα αποσπασμα του εγω. Λεει λοιπον ο Ηρακλειτος:

Ειναι παντου το ποιημα. Η φωνη σου

καμια φορα προβαινει στο πλευρο του

σαν το δελφινι που για λιγο συντροφευει

μαλαματενιο τρεχαντηρι μες στον ηλιο

και παλι χανεται. Ειναι παντου το ποιημα

σαν τα φτερα του αγερα μες στον αγερα

που αγγιξαν τα φτερα του γλαρου μια στιγμη.

Ιδιο και διαφορο απο την ζωη μας, πως αλλαζει

το προσωπο κι ωστοσο μενει το ιδιο

γυναικας που γυμνωθηκε. Το ξερει

οποιος αγαπησε· στο φως των αλλων

ο κοσμος φθειρεται· μα εσυ θυμησου

Αδης και Διονυσος ειναι το ιδιο.

Το προηγουμενο ποιημα λεει "μιλω για την αγαπη". Ονομαζει την αγαπη. Το τωρινο ποιημα λεει "Το ξερει οποιος αγαπησε". Μιλα γι' αυτον που αγαπησε και ξερει.

Οσα προηγηθηκαν δεν μας επιτρεπουν να φανταστουμε το "ξερει" ουτε σαν αναρθρη συναισθηματικη εμπειρια ουτε σαν εννοιολογικη γνωση. Το "ξερω" θα πρεπει να το ακουσουμε περισσοτερο μεσα απο την πρωτη μορφη του ρηματος, "ξευρω", που ερχεται απο το εκ- και τον αοριστο του αρχαιου "ευρισκω","ευρον". "Το ξερει" θα πει τοτε: το εχει βρει, το εχει δει, τον εχει σημαδεψει. Αυτο που ξερει οποιος αγαπησε ειναι ο νομος που διατυπωνεται στα λογια του Ηρακλειτου: "εν παντα".

Σε πρωτη ματια κανεις θα νομιζε πως εδω ο ποιητης μιλα για το ποιημα, για κατι που ενδιαφερει τους ποιητες, οχι εμας. Ομως δεν αναφερεται στους ποιητες. Αναφερεται σε "οποιον αγαπησε". Αυτος "το ξερει". Και το ποιημα δεν ειναι στις ποιητικες συλλογες. Σ' αυτες ειναι τα ποιηματα. "Το ποιημα", το λεει δυο φορες, "ειναι παντου". Θυμομαστε τα λογια του Σαιξπηρ: "Ειμαστε απο υλικο σαν αυτο που ειναι φτιαγμενα τα ονειρα...".

"Το ποιημα ειναι παντου" θα πει: το ποιημα ονομαζει εναν τροπο με τον οποιο παρουσιαζονται τα πραγματα του κοσμου, ονομαζει εναν τροπο παρουσιας, εναν τροπο που κανει κατι να παρουσιαζεται "ιδιο και διαφορο απο τη ζωη μας". O τροπος αυτος ειναι οπως "αλλαζει το προσωπο κι ωστοσο μενει το ιδιο γυναικας που γυμνωθηκε".

"Στο φως των αλλων", που δεν το ξερουν γιατι δεν αγαπησαν, το γυμνωμα γινεται αντιληπτο στην αφαιρεση των ενδυματων, στην αλλαγη, στο πριν της ντυμενης γυναικας και στο τωρα της γυμνης. Στο φως τους "ο κοσμος φθειρεται" με την εμπλοκη στα αντιθετα, στο πριν και στο τωρα, στο ντυμενο και στο γυμνο κορμι, στην επιθυμια και στην εκπληρωση.

"Οποιος αγαπησε" θα δει τα παντα στο προσωπο της: "πως αλλαζει κι ωστοσο παραμενει το ιδιο". Κι αυτο επισης ειναι κατι που "δεν το εξηγει κανεις, το βλεπει". Βλεπει οχι εκεινο που απλως αλλαζει μα εκεινο που "αλλαζει κι ωστοσο παραμενει το ιδιο". Αυτο το "ιδιο και διαφορο απο τη ζωη μας" εδω ονομαζεται: "το ποιημα". Και "ειναι παντου". Το ποιημα ονομαζει τη ζωη μας γυμνη. Η, οταν η ζωη μενει γυμνη, τοτε γινεται, με λογια του Hölderlin, "ποιητικη κατοικηση πανω σ' αυτην την γη".

"Η γυμνια ολοκληρης της ζωης" γραφει ο Σεφερης στο τελευταιο του ποιημα. "Καμια φορα", "σε μια στιγμη μεγαλης ευδαιμονιας", η φωνη του ποιητη συμ-φωνει με "το ποιημα". Το εργο αυτης της συμ-φωνιας ειναι ενα ποιημα.

Ειναι παντου το ποιημα. Η φωνη σου

καμια φορα προβαινει στο πλευρο του.

Ενα ποιημα ομο-λογει, για να μεινω σε λεξεις του Ηρακλειτου, ομο-λογει το ποιημα, που ειναι παντου, και που στον Ηρακλειτο ονομαζεται "λογος".

Η σχεση λογου και ομο-λογιας συνιστα ομως και τον ακρογωνιαιο λιθο της θεραπευτικης συνομιλιας. O νομος της διεπει την ερμηνεια, εφοσον αυτη πραγματωθει ως ομο-λογια του λογου που καθε φορα θελει να ερθει σε λογο. Η ερμηνεια δεν ειναι πρωταρχικα εργο του θεραπευτη. Ειναι εργο της αγαπης.

Απο εδω, απο τον Ηρακλειτο, με την καθοδηγηση του Σεφερη, ο ποιητης μπορει να μαθει στον ψυχαναλυτη και αυτο. Διοτι ενδεχομενως η συναντηση που αρμοζει στη θεραπευτικη συνομιλια, στις στιγμες που συμβαινει αληθινα, αλλα και σ' αυτες που προετοιμαζεται, αλλα και σ' αυτες που λειπει, αυτη η συναντηση ειναι ενα "ιδιο και διαφορο απο τη ζωη μας", ενα γυμνωμα κι αυτη, οπου καποιος, το προσωπο του, "αλλαζει / [....] κι ωστοσο παραμενει το ιδιο".

Το ξερει οποιος αγαπησε.