Το δραμα

Θα ξεκινησω με τρια ανεκδοτα. Ειναι ανεκδοτα ανδρων κι εχουν για θεμα τις γυναικες τους.

1ο ανεκδοτο.

Η γυναικα κανει μια καινουρια διαιτα. Καρυδες και μπανανες. Δεν εχασε κιλο, αλλα που να την δειτε πως σκαρφαλωνει τωρα στα δεντρα.

2ο ανεκδοτο.

Ετρεξε πισω απ' το σκουπιδιαρικο φωναζοντας: "Αργησα για τα σκουπιδια;" Ο οδηγος της ειπε: "Οχι, πηδα μεσα."

3ο ανεκδοτο.

Συζητηση μεταξυ ανδρων: "Η γυναικα μου ειναι ενας αγγελος", λεει ο πρωτος με περηφανια. "Πραγματικα εισαι πολυ τυχερος.", απαντα ο αλλος. "Η δικια μου δυστυχως ζει ακομα."

Τα ανεκδοτα, σε μια επιπολαιη αναγνωση, εκφραζουν μια εντυπωσιακη εχθροτητα του αντρα προς τη γυναικα του. Το πρωτο την γελοιοποιει, το δευτερο την εξευτελιζει, το τριτο ευχεται να πεθανει. Ομως σ' ενα προσεκτικοτερο ακουσμα διακρινεται και μια αλλη διασταση. Οι αντρες αυτοι μονο για εναν πολυ δικο τους ανθρωπο θα μπορουσανε να μιλησουν ετσι. Στο πρωτο πλανο της εχθροτητας αναδυεται ενα αχνο δευτερο πλανο μιας εγγυτητας που υπαρχει μονο εκει που μιλαμε για τους λεγομενους "δικους μας" ανθρωπους. Ειναι λες και μιλα η ιδια η εγγυτητα, που καποτε πρεπει να μιλα και με τετοια λογια, εστω κι αν συχνα δεν διατυπωνονται τοσο απροκαλυπτα, και για να ειπωθουν χρειαζεται να παρουν τη μορφη του ανεκδοτου. Παρομοια φυσικα ειναι και η σταση της γυναικας προς τον αντρα, εστω κι αν συχνα εκφραζεται με αλλους τροπους.

Τι ειδους εχθροτητα ειναι αυτη; Στη γελοιοποιηση, στον εξευτελισμο, στην ευχη του θανατου η γυναικα, με αλλοτε αλλον τροπο, χανει τη βαρυτητα, το κυρος της υποστασης της, χανει αυτην τουτη την υποσταση της.

Ενα απλο παραδειγμα απο την καθημερινοτητα δυο ανθρωπων που ζουνε μαζι: Ποσο αλατι θα εχει το φαγητο; Εγω λεω, τοσο. Η γυναικα μου λεει, τοσο. Μπαινει το αλατι που θελει η γυναικα μου; Τοτε εγω ειμαι ενα τιποτα. Εκμηδενιζομαι. Μπαινει το αλατι που θελω εγω; Τοτε εκμηδενιζεται αυτη.

Ενδεχομενως η εικονα, στην οποια προσβλεπουν οι ανθρωποι που παντρευονται, για να μεινουμε σ' αυτο το παραδειγμα, ειναι καπου η εικονα μιας ευτυχιας οπως την αντιλαμβανεται ο καθενας. Ομως στην πραξη οι ωρες της ευτυχιας και οι ωρες της δυστυχιας εναλλασσονται. Ο λεγομενος "ανθρωπος μου", μπορει να ειναι ο καλυτερος φιλος, ομως στον ιδιο βαθμο ειναι συναμα κι ο μεγαλυτερος εχθρος. Γιατι; Διοτι πουθενα δεν αμφισβητουμαι τοσο οσο εδω. Το που βαζω τα παπουτσια μου, το πως οδηγει το αυτοκινητο, σε καθε βημα της καθημερινης συμβιωσης θα διαπιστωσουμε πως ο,τι για τον καθενα ηταν φυσικο κι αυτονοητο, τωρα γινεται ζητημα καθως η γυναικα εννοει πως τα παπουτσια πρεπει να μπαινουν αλλου κι ο αντρας ισχυριζεται πως δεν οδηγουν ετσι και το φαγητο τους το θελουν και οι δυο διαφορετικα αλατισμενο. Και, σαν αυτο να μην εφτανε, ο,τι ο καθενας ειχε καταφερει να περισωσει θα σαρωθει με την ελευση των παιδιων.

Ομως η αμφισβητηση διολου δεν περιοριζεται σε μια στενη σχεση, οπως ειναι συχνα η συζυγικη η η σχεση των γονεων με τα παιδια τους. Ενδεχομενως αφορα την καθε συναντηση μεταξυ ανθρωπων. Ο Sartre, στο Το ειναι και το μηδεν, αναφερει ενα περιστατικο. Καθεται σ' ενα παγκακι και βλεπει καποιον που διασχιζει το παρκο. Το χορτο δεν το βλεπει πλεον αυτος μονο, αλλα κι ενας αλλος. Γραφει ο Sartre:

[255] Το χορτο εχει μια ποιοτητα· ειναι αυτο το πρασινο χορτο, που υπαρχει για τον Αλλο· μ' αυτην την εννοια αυτη τουτη η ποιοτητα του αντικειμενου, το βαθυ, τραχυ του πρασινο βρισκεται σε αμεση σχεση μ' αυτον τον αντρα. Αυτο το πρασινο στρεφει προς τον Αλλο ενα προσωπο που μου διαφευγει. Αντιλαμβανομαι τη σχεση του πρασινου με τον Αλλο ως αντικειμενικη σχεση, ομως δεν αντιλαμβανομαι το πρασινο οπως εμφανιζεται στον Αλλο. Ετσι ξαφνικα εμφανιστηκε ενα αντικειμενο που μου εκλεψε τον κοσμο. [256] Μοιαζει σαν ο κοσμος να 'χει στο μεσο του Ειναι του μια τρυπα αποχετευτικη και ν' αδειαζει συνεχως μεσα απ' αυτην την τρυπα. [257] ... μια εσωτερικη αιμορραγια. [263] Το βλεμμα του Αλλου, μου κανει τις δυνατοτητες μου να μην ειναι δικες μου, με αλλοτριωνει απ' αυτες.

Και αν καποιος πει πως μονο ενας τρελος θα τα σκεφτοταν αυτα, θα μπορουσε να παρει την απαντηση οτι ισως δεν τα σκεφτεται επειδη δεν τα προσεχει αρκετα, η αποφευγει να τα προσεξει.

Αυτος ο λιγοτερο η περισσοτερο φανερος, λιγοτερο η περισσοτερο ακραιος αγωνας υπαρξης του ενος εναντιον του αλλου βρηκε την πιο καθαρη και μεστη διατυπωση στον Hegel, στην Φαινομενολογια του πνευματος. Το σχετικο κεφαλαιο εχει τον τιτλο "Tο αυθυποστατο και το ανυποστατο της αυτοσυνειδησης· κυριοτητα και δουλεια". Ξεκινα με την εξης προταση:

Η αυτοσυνειδηση ειναι ως προς και για τον εαυτο της καθοτι και δια του οτι [...] ειναι μονο ως αναγνωρισμενη.

Εδω ο καθενας προσπαθει να θεσει τον εαυτο του ως απολυτο. Θελω να παρουσιαστω και ν' αναγνωριστω στην συνειδηση του αλλου ως ενας ο οποιος τον αποκλειει ολοτελα. Μονο με τον αποκλεισμο του αλλου θα ειμαι πραγματικα ολοτητα. Ο καθενας θετει το δικο του απολυτα. Η παραμικροτερη αμφισβητηση ενος μερους της ιδιοκτησιας του αφορα το ολον του εαυτου του:

Επομενως η τρωση μιας λεπτομερειας του ειναι απειρη· ειναι απολυτη προσβολη, προσβολη του ως ενος ολου, προσβολη της τιμης του· και η συγκρουση για καθε επιμερους ειναι αγωνας υπερ παντων.

Η παλη μεταξυ δυο ολοτητων προκυπτει εκ του οτι ο αλλος θελει να θεσει τον εαυτο του στη συνειδηση μου ως αποκλειστικη ολοτητα. Ετσι οι δυο στεκουν εναντιοι μεταξυ τους ως απολυτα αντιτιθεμενοι.

Επομενως πρεπει να τραυματισουν ο ενας τον αλλο· το οτι ο καθενας στην εκαστοτε υπαρξη του θετει τον εαυτο του ως αποκλειστικη ολοτητα, πρεπει να γινει πραξη· η προσβολη ειναι αναγκαια [...]. Πρεπει να προσβαλω τον αλλο, να τον τραυματισω και να τον αρνηθω, για να του παρουσιαστω και ν' αναγνωριστω ως αποκλειστικη ολοτητα. [...] Δεν ρισκαρω απλως τον κινδυνο ενος τραυματισμου, αλλα παιζεται η υπαρξη μου ολοκληρη.

Ποτε συμβαινουν αυτα που ακουσαμε απο τα ανεκδοτα, που ζουμε στο σπιτι μας, αυτα που γραφουν ο Sartre και ο Hegel; Συμβαινουν οταν σημειο αναφορας της υπαρξης μου ειναι το εγω μου και η ταυτοτητα μου, δηλαδη το "εγω ειμαι εγω". Αυτο το εγω ειναι ο φορεας απο οσα θελω, επιλεγω, αποφευγω, φοβαμαι, εχω αναγκη κλπ. Τα συμ-φερει, κι αυτα παλι συνιστουν τα συμφεροντα του. Τοτε μια αμφισβητηση, ακομα και για το αλατι στο φαγητο, το κλονιζει, γινεται ζωτικη απειλη. Γι' αυτο συχνα η στιχομυθια δεν θα μεινει στο αλατι αλλα θα καταληξει να πει ο ενας στον αλλο "με αμφισβητεις", δηλαδη εμενα, ολοκληρο, και θα του το ανταποδωσει στα ισα. Το ιδιο συμβαινει οταν π.χ. ενα παιδι τρωει ολο το φαγητο του και του πουν "εισαι καλο παιδι", η οταν κανει μια αταξια και του πουν "εισαι κακο παιδι". Δεν μενουν στο φαγητο και την αταξια αλλα αποτεινονται στο παιδι ως ολοτητα, στην ιδια την υπαρξη του. Homo homini lupus, ο ανθρωπος ειναι για τον ανθρωπο λυκος, λεει ενα λατινικο ρητο.

Το εγω δεν εκπροσωπειται μονο απο το ατομο. Μπορει να ονομαζει π.χ. την οικογενεια. Τοτε το σπιτι ειναι ενα καστρο, κι ο κοσμος "εξω" ειναι κακος, απειλητικος, "ζουγκλα", κι οποιος ξεμυτισει απ' το μαντρι θα τον φανε οι λυκοι. Το εγω μπορει ακομα να εκπροσωπει μια συντεχνια, μια κοινωνικη ταξη, ενα κρατος, μια συμμαχια και κινειται με γνωμονα τα εκαστοτε συμφεροντα. Απο εδω πρεπει να εννοηθει και ο λεγομενος "νομος της αγορας", δηλαδη ο ελευθερος ανταγωνισμος ολων με ολους, οπου βεβαια οι ανταγωνιστες προσβλεπουν βασικα στην εξολοθρευση του αλλου και στην απολυτη επικρατηση.

Η κριση

Αυτος ο αγωνας στον οποιο, θυμιζω τον Hegel, "Πρεπει να προσβαλω τον αλλο, να τον τραυματισω και να τον αρνηθω, για να του παρουσιαστω και ν' αναγνωριστω ως αποκλειστικη ολοτητα.", δεν εχει ποτε νικητη. Η εικονα μιας τετοιας ολοτητας ειναι μια συνηθισμενη μεν ομως τραγικη χιμαιρα. Ακομα κι εκει που ο ενας καταφερνει να επιβληθει, η επιβολη του δεν ειναι ποτε απολυτη. Καπου, καπως τα πραγματα ειναι και αντιστροφα. Ο αντρας π.χ. που την ημερα, οσο ειναι ορθιος, συγχωρηστε μου την εκφραση, γαμαει και δερνει, στο κρεβατι μπορει να ειναι σχεδον ανικανος και υποχειριο της γυναικας του.

Το αληθινο που συμβαινει στη διαπροσωπικη συναντηση ειναι πως οχι μονο "παιζεται η υπαρξη μου ολοκληρη", οπως γραφει ο Hegel, αλλα πως η υπαρξη μου, επιδιωκοντας την ολοτητα, θα συντριβει. Εστω κι αν συνηθως δεν το αντιλαμβανομαστε και δεν το παραδεχομαστε. Για τον ενα ο αλλος ειναι, με μια λεξη του Beckett, "depeupleur" – θα μπορουσαμε να το αποδωσουμε με "ερημωτης", αυτος που με ερημωνει, η, αν ακουσουμε μια ελληνικη λεξη κυριολεκτικα και διχως αξιολογηση, "ψυχοβγαλτης".

Και γιατι ειναι αυτο αληθινο; Γιατι ετσι το θελουν τα πραγματα, που δεν ανεχονται καμια μονομερεια. Νωριτερα η αργοτερα η πραγματικοτητα θα επιφερει στην εικονα της ολοτητας ενα ρηγμα.

Ο ανθρωπος, λεει ο Heidegger σε μια παραδοση, ειναι αυτο το ρηγμα με το οποιο ακριβως καταδεικνυεται εκεινο που ειναι ανωτερο του ανθρωπου, καλυτερα, που διατρανωνεται ακριβως οταν ο ανθρωπος το ξεχνα κι επιχειρει να αυτονομηθει ως ενα εγω, ενας εαυτος. Δεν ειναι τυχαιο οτι ο Heidegger εκανε αυτην την παραδοση το 1935, λιγο μετα το ναυαγιο της αφρονης πρυτανειας του, απο την θεση της οποιας, μεσα απο την «μεθη της δυναμης», οπως γραφει σε μια κατοπινοτερη επιστολη, φιλοδοξουσε να αναμορφωσει τα γερμανικα πανεπιστημια. Και δεν ειναι τυχαιο οτι αυτη η παραδοση πραγματευεται την Αντιγονη του Σοφοκλη, οπου, οπως σε πολλες αρχαιες τραγωδιες, ακριβως εκεινος που επιμενει στο δικο του μεχρι τελους, θα σπασει.

Η εικονα του εαυτου μας που μας αρεσει και που θελουμε, αλλα κι η εικονα του εαυτου μας που φοβομαστε η απεχθανομαστε, που μας κανει περηφανους η για την οποια ντρεπομαστε, καθε μα καθε εικονα του εαυτου μας νωριτερα η αργοτερα θα συντριβει. Συνηθως κανεις δεν αναγνωριζει τη συντριβη. Θα την αποκαλεσει "αποτυχια", θα ριξει το φταιξιμο σε αλλους η στον εαυτο του, θα προσκολληθει στην απογοητευση, στο μισος, στην εκδικηση. Τετοιους πλανημενους δρομους προσφερει και η ψυχιατρικη και η ψυχολογια οταν διαγιγνωσκει μια κριση ταυτοτητας, αγχους, πανικου, μια καταθλιψη κλπ. Πλανημενοι ειναι αυτοι οι δρομοι διοτι μιλουν παντα για ενα εγω που "κανει", οπως λεμε, αγχος και πανικο και καταθλιψη. Δεν βλεπουν οτι και αυτο τουτο το εγω συντριβεται - βλεπε το "ρηγμα" του Heidegger, τις μορφες της αρχαιας τραγωδιας. Και δεν ειναι σε θεση να διειδουν στην συντριβη του εγω την αλλη οψη της κρισης, την καθαρτηρια ευκαιρια που μπορει ν' αλλαξει μια ολοκληρη ζωη.

Η λυση

Γραφει ο Wittgenstein σε μια σημειωση:

Τα αποτελεσματα της φιλοσοφιας ειναι η ανακαλυψη μιας καποιας απλως ανοησιας και χτυπηματα που επαθε ο νους πεφτοντας επανω στα ορια της γλωσσας. Αυτα, τα χτυπηματα, μας κανουν ν' αναγνωρισουμε την αξια εκεινης της ανακαλυψης.

Εδω δεν θ' ασχοληθουμε με το θεμα της γλωσσας αλλα με το πνευμα της φρασης, το οποιο δεν ειναι μακρια απ' οσα ειπωθηκαν: Ακολουθωντας μια ανοησια, μια λεξη που ο Wittgenstein εννοει κυριολεκτικα, δηλαδη κατι που δεν εχει κανενα νοημα, π.χ. την ανοησια περι της ανθρωπινης υποστασης ως ολοτητας, θα χτυπησουμε πεφτοντας επανω σε ορια. Το επιπλεον που ακουμε εδω, και που ηδη αναφερθηκε εμμεσα, ειναι οτι η συντριβη δεν ειναι απαραιτητο να καταληξει σε απογοητευση και αποθαρρυνση. Θα μπορουσε να ειναι ανακαλυψη, εφοσον κανεις ειναι αρκετα μεγαλοψυχος να εγκαταλειψει αυτο που ουτως η αλλως εχει χαθει – την ιδια του την υποσταση.

Ελπιδες και προοπτικες, επιδιωξεις και στοχοι καποτε, με καποιον τροπο, θα καταρρευσουν. Μαζι τους θα καταρρευσει το ιδιο το εγω που τρεφονταν απ' αυτα. Ο Πινδαρος το λεει και συναμα μας δειχνει μια κατευθυνση:

ΕΣΤΙ ΔΕ ΦΥΛΟΝ ΕΝ ΑΝΘΡΩΠΟΙΣΙ ΜΑΤΑΙΟΤΑΤΟΝ / ΟΣΤΙΣ ΑΙΣΧΥΝΩΝ ΤΑ ΕΠΙΧΩΡΙΑ ΠΑΠΤΑΙΝΕΙ ΤΑ ΠΟΡΣΩ / ΜΕΤΑΜΩΝΙΑ ΘΗΡΕΥΩΝ ΑΚΡΑΝΤΟΙΣ ΕΛΠΙΣΙΝ

Απο τις ανθρωπινες φυλες υπαρχει μια ολοτελα ματαιη. Ειναι εκεινη οπου κανεις, κοιταζοντας προς τα πορσω, τα μακρινα (εδω: την πραγματωση και την ολοκληρωση και την αναγνωριση του εγω ως υποστασης), θηρευοντας ανεμοσκορπισματα με ελπιδες ανοητες, καθυβριζει τα επιχωρια. Και ποια ειναι αυτα;

Πριν απο λιγο καιρο μια γυναικα μιλουσε για μια διαθεση απογοητευσης και παραιτησης που την πιανει, και τοτε συνηθως πεφτει σε υπνο. Την ρωτησα αν της ετυχε ποτε, ενω βρισκοταν σε μια τετοια διαθεση, να μην κοιμηθει, και πως ηταν τοτε. Μου μιλησε για μια φορα οπου εραβε ενα κουμπι, και δεν υπηρχε τιποτε' αλλο παρα το κουμπι.

Αυτα, ειναι τα ΕΠΙΧΩΡΙΑ! Να ραβεις ενα κουμπι και να εισαι ολοτελα στο κουμπι, κι ο κοσμος να ειναι περα για περα αυτο το κουμπι!

Ενας μοναχος του ζεν ειπε στον δασκαλο του: "Μολις προσφατα μπηκα σ' αυτο το μοναστηρι. Σας παρακαλω δωστε μου την οδηγια σας!" Ο δασκαλος ρωτησε: "Εφαγες;" - "Ναι", αποκριθηκε ο μοναχος. Ο δασκαλος ειπε: "Τοτε πηγαινε να πλυνεις τη κουπα σου!"

Μπορει στην καθημερινοτητα μου να επιλεγω, να κανω αυτο η εκεινο, να μενω εδω η εκει, να λεω ναι στο ενα και οχι στο αλλο, ομως ολα αυτα ειναι οπως το κουμπι κι η κουπα, αρχιζουν και τελειωνουν στον εαυτο τους. Ο κοσμος δεν εχει καμια ανωτερη ταξη, καμια αρχη, στην οποια να υπακουει, ειναι κουμπια και κουπες. Wittgenstein:

Οι σημαντικοτερες για μας πλευρες των πραγματων ειναι κρυμμενες λογω της απλοτητας και της καθημερινοτητας τους.

Η ταξη αυτου, του ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, λεει ο Ηρακλειτος, μοιαζει με ΚΕΧΥΜΕΝΑ, με πραγματα χυμενα, στην τυχη. Ενα χαϊκου του Bashô λεει:

Κατω απ' την ιδια στεγη / κοιμοταν κι οι πορνες, / τριφυλλια και το φεγγαρι.

Η ψυχη εχει χωρο για ολα, για τις πορνες, τα τριφυλλια και το φεγγαρι. Εχει χωρο και για τον κλεφτη και για τον αστυνομο, καθως υπονοει μια μπαλαντα του Brecht. Η ψυχη δεν εχει ορια. Ο Αριστοτελης γραφει: Η ΨΥΧΗ ΤΑ ΟΝΤΑ ΠΩΣ ΕΣΤΙΝ.

Η ψυχη, κατα καποιον τροπο, ειναι αυτα τουτα τα πραγματα. Η ελληνιδα μαμα λεει στον γιο της: "Ψυχη μου!". Η ψυχη, για την οποια προκειται εδω, ειναι εκεινη οπου κανεις θα ηταν σε θεση να πει στα παντα, στο κουμπι και στην κουπα, στις πορνες, τα τριφυλλια και το φεγγαρι, στον κλεφτη και τον αστυνομο, "Ψυχη μου!".

Η ψυχη δεν εχει ορια. Και αιφνης μπορουμε πλεον ν' ακουσουμε και να παρακολουθησουμε τον λογο του Ηρακλειτου: ΨΥΧΗΣ ΠΕΙΡΑΤΑ ΙΩΝ ΟΥΚ ΑΝ ΕΞΕΥΡΟΙΟ... Τα περατα της ψυχης, προχωρωντας, δεν θα τα βρεις.

Αν η ψυχη ειναι διχως περας, απειρη, αν δεν συνιστα το πιο δικο του καθε μεμονωμενου ανθρωπου, αν κατα εναν τροπο ειναι αυτα τουτα τα πραγματα, τοτε ο καθενας μιλα και πραττει, ζει και πεθαινει στο ονομα ολων.

Στο εργο του Beckett Περιμενοντας τον Godot ο Estragon και ο Vladimir περιμενουν καποιον που δεν γνωριζουν. Καθως περιμενουν εμφανιζεται μια μορφη, ο Pozzo, με τον υπηρετη του. Σ' ενα σημειο διαμειβεται ο εξης διαλογος

POZZO: Βοηθεια!

ESTRAGON: Κι αν του διναμε μαζι ενα χερι ξυλο;

VLADIMIR: Εννοεις να τον πλακωναμε οσο κοιμαται;

ESTRAGON: Ναι.

VLADIMIR: Φαινεται καλη ιδεα, ενταξει. Μα θα μπορουσαμε να το κανουμε; Κοιμαται πραγματι; (Παυση.) Οχι, το καλυτερο θα 'ταν να εκμεταλλευτουμε την εκκληση του Pozzo για βοηθεια -

POZZO: Βοηθεια!

VLADIMIR: Να τον βοηθησουμε -

ESTRAGON: Θα τον βοηθησουμε;

VLADIMIR: Με την προσδοκια μιας χειροπιαστης ανταποδοσης.

ESTRAGON: Κι αν αυτος -

VLADIMIR: Μη χανουμε τον χρονο μας ... (Παυση. Με σφοδροτητα) Ας κανουμε κατι οσο εχουμε την ευκαιρια! Δε μας χρειαζονται καθε μερα. Οχι βεβαια πως μας χρειαζονται προσωπικα. Αλλοι θ' ανταποκρινονταν στην περισταση το ιδιο καλα, αν οχι και καλυτερα. Αποτεινονταν σ' ολην την ανθρωποτητα, αυτες οι κραυγες για βοηθεια που ακομα κουδουνιζουν στ' αυτια μας! Ομως σ' αυτο το μερος, σ' αυτην τη στιγμη του χρονου ολη η ανθρωποτητα ειμαστε μεις, ειτε μας αρεσει ειτε οχι. Ας το αξιοποιησουμε ολοτελα πριν ειναι πολυ αργα! Για μια φορα ας εκπροσωπησουμε επαξια τη σιχαμερη γενια που μας την εμπιστευτηκε μια σκληρη μοιρα!

Η θεραπεια

Τι συνιστα το θεραπευτικο στην ψυχοθεραπεια;

Η πληρης και απεριοριστη αποδοχη. Αποδοχη εδω δεν σημαινει ουτε συμφωνια ουτε εγκριση ουτε επιβεβαιωση ουτε ανοχη ουτε βεβαια διαγνωστικη και ψυχοπαθολογικη ταξινομηση.

Σημαινει την ευρυχωρια μιας ψυχης χωρις περατα, οπου ανηκουν τα παντα.

Μια τετοια ψυχη δεν ειναι πια ψυχη μου, δεν περιοριζεται στο ατομο, στην οικογενεια, στην πατριδα, στους ομοϊδεατες μου, δεν περιοριζεται απο τιποτα. Ειναι ενα ονομα για τον κοσμο ολον.

Τουτο ειναι σπανιο να πραγματωθει. Παρολαυτα παραμενει οροσημο μιας κατευθυνσης, κατα τη γνωμη μου της μονης που αρμοζει στον ανθρωπο, και που ειναι για καποιον τιμη να φτασει ακομα και στο πρωτο σκαλι της, οπως λεει ο ποιητης.

Πως κατευθυνεται ο θεραπευτης προς μια τετοια ψυχη;

Μεσα απο τη δοκιμασμενη γνωση οτι επιθυμιες και στοχοι, ελπιδες και προσδοκιες, ο,τι απαρτιζει αυτο που λεμε "εγω", με τον ενα η τον αλλο τροπο θα καταρρευσουν. Οπως επισης θα καταδειχθουν ανοητα φοβοι και απαρεσκειες και ολα τα συναφη. Γιατι αυτο; Διοτι, ειπαμε, το φραγμα που κανεις λιγοτερο η περισσοτερο αυτονοητα υψωνει για να ορισει την υπαρξη του, να την ολοκληρωσει και να την περιφρουρησει, θα συντριβει απο την ορμη με την οποια θα το βρει η ιδια η πραγματικοτητα.

Αυτη η δοκιμασμενη γνωση κανει τον θεραπευτη ικανο να γνωριζει απο τα πριν ποιον δρομο θα παρουν τα πραγματα. Συναμα του χαριζει απεριοριστη εμπιστοσυνη σ' αυτον τον δρομο, κι ετσι τον απαλλασσει απο την εφεση να οριζει ο ιδιος, να κατασκευαζει καταστασεις, να αναλαμβανει την πορεια της θεραπειας αυτοβουλα. Τον κανει συγκρατημενο, η, με μια παλαιοτερη λεξη της γλωσσας μας, αιδημονα. Η σταση του, καλυτερα, η απουσια μιας στασης, η απο-σταση του, ερχεται απο μια μακρα και αφανη παραδοση. Μιλωντας για τους Αρχαιους, ο Heidegger την ονομαζει με μια εκφραση που στα ελληνικα θα μπορουσε να αποδοθει ως "προδραμων συγκρατημος". Στους ιδιους τους Αρχαιους, δια στοματος Πινδαρου, αποκαλειται: προμαθης αιδως, η αιδημοσυνη που εχει μαθει.

Η θεραπεια ειναι κι αυτη μια συναντηση. Κι εδω επισης θα συμβει η αμφισβητηση, πολλες φορες μαλιστα με τροπο πολυ ριζικοτερο απ' ο,τι αλλου. Η διαφορα εγκειται στο οτι ο θεραπευτης δεν αμφισβητει τον πελατη του για χαρη ενος δικου του εγω.

Η ΠΡΟΜΑΘΗΣ ΑΙΔΩΣ ειναι το ζωντανο παραδειγμα του θεραπευτη, που μιλα στον θεραπευομενο ως αφωνη προσκληση να δεχτει μ' αυτον τον τροπο ο,τι τον αφορα, δηλαδη να μενει στα επιχωρια, στο κουμπι και στην κουπα. Τοτε ομως χανονται απο μονα τους η ανελευθερη προσκολληση σ' αυτο η εκεινο, οι διαχωριστικες γραμμες, οι διχασμοι και τα διλημματα, η μονοπλευρη σταση και η αμφιθυμικη συγκρουση.

Ενα παραδειγμα απο μια εποπτεια. Ο πελατης λεει στον θεραπευτη:

- Την Κυριακη εμεινα κατω απ' τις κουβερτες.

[Ο θεραπευτης, απο μεσα του: Ακου βρε παιδι μου! Εγω ποτε δεν θα το εκανα!]

[Εγω στον θεραπευτη:]

- Μονο αν δεχτειτε οτι η μοιρα ειναι κοινη, διχως στεγανα, οτι καποτε κι εσεις θα μπορουσατε να περασετε μια Κυριακη κατω απ' τις κουβερτες, θα μπορεσετε μια τετοια φραση να την ακουσετε.

Στην προμαθη αιδω προδιαθετει ηδη το λεγομενο "setting", το στησιμο της θεραπευτικης σκηνης, οπως καθιερωθηκε με τον Freud. Συνιστα ενα κλιμα, στο οποιο η θεραπευτικη συναντηση θα εγκλιματιστει, νωριτερα η αργοτερα, λιγοτερο η περισσοτερο παιρνοντας το υφος και την μορφη του. Ας δουμε επιτροχαδην καποια χαρακτηριστικα αυτης της σκηνης:

- Η υπτια θεση του πελατη μας.

Ειναι η θεση της απολυτης απραξιας. Δεν παραγεται εργο. Ουτε καν θεραπευτικο εργο. Δεν κανουμε "δουλεια", δεν κανουμε τιποτα. Αυτο το "τιποτα" δεν αδειαζει τον κοσμο αλλα, αφαιρωντας τις παρωπιδες που κανεις εχει αναγκαστικα οταν επιχειρει το ενα και το αλλο και ειναι συγκεντρωμενος σ' εναν στοχο, προσφερει τη δυνατοτητα να εμφανιστει ο κοσμος σ' ολο τον πλουτο του και σ' ολη τη φτωχεια του. Στην υπτια θεση δεν υπαρχει διαβαθμιση, ανωτερο και κατωτερο. Οπως ελεγε ενας δασκαλος μου, στο ιδιο επιπεδο βρισκονται και το κεφαλι και τα γεννητικα οργανα.

- Το αθεατο των συμμετεχοντων.

Καθως ο πελατης μας ειναι ξαπλωμενος και ο θεραπευτης καθεται πισω του, το προσωπο του ενος ειναι για τον αλλο αθεατο. Ετσι οταν μιλω, ειτε ως πελατης ειτε ως θεραπευτης, δεν αποτεινομαι κατευθειαν στο προσωπο του αλλου, σ' αυτον καθαυτον, αλλα μιλω στον αερα. Αυτος ο αερας αναμεσα μας γινεται τοτε κατι σαν ενα τραπεζι με πανω του το φαγητο, απο το οποιο εμεις, καθισμενοι γυρω του, παιρνουμε την τροφη μας – τα ακουσματα μας και τα λεγομενα μας. Με αλλα λογια, το αθεατο της θεραπευτικης συναντησης κανει μια σιγαλη και σταθερη υποδειξη οτι ο μαντατοφορος δεν ταυτιζεται με το μηνυμα. Οταν σας μιλω γι' αυτο και για κεινο, σας δειχνω κατι και σας καλω να στρεψετε το βλεμμα σας προς αυτο. Εδω το θεμα δεν ειμαι εγω, αν τα λεω καλα η ασχημα, αν εχω δικιο η αδικο. Το θεμα ειναι τα πραγματα στα οποια τωρα, με την παραινεση μου, εχουμε στραμμενο το βλεμμα μας. Τα λογια μας, καθως τωρα δεν εχουν την αρχη και το τελος τους στους συνομιλουντες αλλα υπηρετουν τα πραγματα στα οποια οι συνομιλουντες αναφερονται, ειναι λογια περα απο μας, ειναι ΕΠΕΑ ΠΤΕΡΟΕΝΤΑ κι εμεις, για ν' ακουμε και να μιλουμε καλα, χρειαζεται καποτε να πιανουμε πουλια στον αερα. Κι αυτο επισης εκμανθανεται αρρητα, μεταξυ αλλων, και στην καθημερινοτητα της θεραπευτικης συναντησης.

- Η λεγομενη "αρχη της αποχης".

Ο κανονας αυτος απαγορευει τοσο στον θεραπευτη οσο και στον πελατη του την ικανοποιηση μιας επιθυμιας, ειτε προκειται για πραγματα οπως ενα τσιγαρο, ειτε προκειται για πραγματα οπως παρηγορια, αναγνωριση, επιβεβαιωση κλπ. Ειναι πολλες φορες δυσκολο και σκληρο, ομως για εκεινον, για τον οποιο προεχει να γνωρισει τον εαυτο του και να γινει αυτος που ειναι αληθινα, αλλος δρομος δεν υπαρχει απο το να λυθει απο την νοοτροπια, συμφωνα με την οποια ο,τι τον αφορα πρεπει απαραιτητα να γινεται αντιληπτο στο πεδιο της προθετικοτητας, π.χ. ως επιθυμητο. Κανεις μαθαινει πως π.χ. «ωραιο» δεν ταυτιζεται με «το θελω δικο μου», «αγαπω» με «ποθω», «πεινω» με «μου τρεχουν τα σαλια», «κρυωνω» με «τουρτουριζω», «πονω» με «κλαιω και χτυπιεμαι». Το ωραιο και η αγαπη, η πεινα και το κρυο κι ο πονος μπορουν να υπαρχουν και, με το παραπανω νοημα, ερημην μας.

- Ο βασικος κανονας.

Ο αναλυομενος, γραφει ο Freud,

δεν πρεπει να μας ανακοινωνει μονο αυτα που λεει σκοπιμα και προθυμα [...], αλλα και ο,τι [...] του ερχεται στον νου, ακομα κι αν του ειναι δυσαρεστο να το πει, ακομα κι αν του φαινεται ασημαντο, η ακομα κι ανοητο.

Ο βασικος κανονας δεν ειναι απαραιτητα μεθοδος για την προσβαση στο ασυνειδητο, οπως το θελει η φροϋδικη αντιληψη. Μπορει και να μην ειναι μεθοδος αλλα οδος, στην οποια καλειται να κινηθει η θεραπευτικη συναντηση. Αυτη η οδος ειναι πολυσημαντη. Σας αναφερω λιγες οψεις της που σχετιζονται με το θεμα μας:

1. Ο πελατης ειναι ελευθερος να λεει ο,τι ερχεται στον νου του. Παντα εντυπωσιαζει το οτι, νωριτερα η αργοτερα, σε αλλοτε αλλον βαθμο, αναστατωνεται απο κατι το γι' αυτον πρωτογνωρο: Αλλα θελει να πει και αλλα του ερχονται στον νου, και μαλιστα τοσο επιτακτικα που η θεληση του τελικα συντριβεται και υποχωρει.

2. Στον θεραπευτη δεν ειναι δυνατο να θετει βασεις και κανονες. Το μονο που εχει να πει στον πελατη ειναι πως ειναι ελευθερος να λεει ο,τι ερχεται στον νου του. "Το μονο", λεω, ομως τουτο ειναι πολυ. Προϋποθετει την ανοικτοτητα του θεραπευτη ν' ακουει. Και τουτο θα πει: Να σωπαινει, ειλικρινα και ολοψυχα, ακομα και οταν μιλα.

3. Θυμιζω τον Freud: [...] δεν πρεπει να μας ανακοινωνει μονο αυτα που λεει σκοπιμα [...], αλλα και ο,τι αλλο του [...] ερχεται στον νου[...]. Ο βασικος κανονας μας υπενθυμιζει οτι συνηθως μιλαμε <σκοπιμα>, δηλαδη εχουμε, η τουλαχιστον κανουμε σαν να εχουμε εναν λογο για ο,τι λεμε και για ο,τι αποσιωπουμε. Π.χ. κανεις λεει κατι γιατι θεωρει πως ανηκει στην θεραπεια και θα τον βοηθησει, γιατι πιστευει πως ο θεραπευτης αυτο θελει ν' ακουσει, γιατι τον ενδιαφερει να κανει καλη εντυπωση, γιατι θελει να παει κοντρα κλπ. Αποσιωπα κατι γιατι ντρεπεται, γιατι φοβαται, γιατι ειναι "προσωπικο", γιατι το θεωρει <ασημαντο> κι <ανοητο>. Κανεις μιλα υποταγμενος στο "γιατι". Ο βασικος κανονας, εννοημενος ως οδος, δεν τονιζει τοσο την αποφυγη του <σκοπιμου> και την παραμονη στο <ασημαντο> και <ανοητο>, αλλα καλει στην απελευθερωση απο την διασταση σημαντικου και ασημαντου, σκοπιμου και ασκοπου, ετσι που αυτα να μην ειναι κριτηρια για το τι κανεις λεει και δεν λεει, και η αξιολογηση "σημαντικο / ασημαντο", "σκοπιμο / ασκοπο" να μην γινεται καν θεμα. Ανοιγει τον δρομο προς μια υπαρξη διχως γιατι.

4. Ο βασικος κανονας ειναι οπως το ελευθερο θεμα στο μαθημα της εκθεσης. Ειναι ενα ασπρο χαρτι που καλειται να γεμισει ο καθενας, μονος κι ελευθερος. Για το ασπρο χαρτι δεν θα σας μιλησω πλεον εγω αλλα ο Γιωργος Σεφερης. Ειναι ενα ποιημα απο την συλλογη "Θερινο Ηλιοστασι". Ο ευνοϊκα διακειμενος θ' ακουσει λογια που θα μπορουσαν να ειναι γραμμενα για την πορεια μιας θεραπειας. Τουτο δειχνει πως ολα τα εργα που αφορουν την καρδια του ανθρωπου, οπως ειναι η ποιηση και η ψυχοθεραπεια, γειτονευουν, καθως γραφει ο Hölderlin, κατοικωντας βουνα που τα χωριζουνε αβυσσοι. Σεφερης:

Τ' ασπρο χαρτι σκληρος καθρεφτης

επιστρεφει μονο εκεινο που ησουν.

Τ' ασπρο χαρτι μιλα με τη φωνη σου,

τη δικη σου φωνη

οχι εκεινη που σ' αρεσει·

μουσικη σου ειναι η ζωη

αυτη που σπαταλησες.

Μπορει να την ξανακερδισεις αν το θελεις

αν καρφωθεις σε τουτο τ' αδιαφορο πραγμα

που σε ριχνει πισω

εκει που ξεκινησες.

Ταξιδεψες, ειδες πολλα φεγγαρια πολλους ηλιους

αγγιξες νεκρους και ζωντανους

ενιωσες τον πονο του παλικαριου

και το βογκητο της γυναικας

την πικρα του αγουρου παιδιου -

ο,τι ενιωσες σωριαζεται ανυποστατο

αν δεν εμπιστευτεις τουτο το κενο.

Ίσως να βρεις εκει ο,τι νομισες χαμενο·

τη βλαστηση της νιοτης, το δικαιο καταποντισμο της ηλικιας.

Ζωη σου ειναι ο,τι εδωσες

τουτο το κενο ειναι ο,τι εδωσες

το ασπρο χαρτι.