Αφορμη ν' ασχοληθω με το σημερινο θεμα σταθηκε, καλα ακουτε, μια κυρια στην πλατεια Κολωνακιου που ειδα το περασμενο φθινοπωρο. Περιμενα πεζος στο φαναρι κι αυτη περνουσε οδηγωντας ενα τζιπ. Ηταν γυρω στα σαρανταπεντε, με διακριτικα κομψο ντυσιμο και με χαρακτηριστικα τοσο μαλακα που θα 'λεγες οτι στον κοσμο της δεν εχει ψωμι αλλα παντεσπανι, κι αν στο κρεββατι της κατω απο εννια στρωματα ειχε ενα μπιζελι, θα την ενοχλουσε και θα παθαινε αϋπνιες.

Αυτη η κυρια οδηγουσε ενα ογκωδες δυνατο τζιπ που θα μπορουσε να ειναι στρατιωτικο οχημα, να παρει μερος στο ραλι της Σαχαρας η να τριγυριζει στα πιο κακοτραχαλα μερη των ελληνικων βουνων. Ομως το οδηγουσε αυτη, στην πλατεια Κολωνακιου.

Ηταν ο καιρος που στο σεμιναριο μου μελετουσαμε το δοκιμιο του Γιωργου Σεφερη με τιτλο ""Γλωσσες" στον Αρτεμιδωρο". (O Αρτεμιδωρος ο Δαλδιανος εγραψε τον πρωτο ελληνικο ονειροκριτη.) Εκει ο Σεφερης αναφερει ενα αποσπασμα του Ηρακλειτου, που σας διαβαζω: "Τους καθευδοντας [...] εργατας ειναι και συνεργους των εν τω κοσμω γινομενων". Οι κοιμισμενοι, μας λεει, ειναι εργατες, δηλαδη επιτελουν εργο, δηλαδη ειναι συνεργοι σ' αυτα που γινονται στον κοσμο.

Το παραξενο αποσπασμα δεν ειναι απο κεινα που συζητουνται ιδιαιτερα στη σχετικη βιβλιογραφια. Βεβαια για εναν που ειναι σχετικα εξοικειωμενος με την ψυχολογικη σκεψη και προπαντων με τη θεωρια και την πραξη της ψυχοθεραπειας η ερμηνεια του αποσπασματος μοιαζει να μην εχει ιδιαιτερη δυσκολια: Πως συνεργει ο κοιμισμενος σ' αυτα που γινονται στον κοσμο, δηλαδη στον ξυπνο; Με τα ονειρα του. Σ' αυτα, μας διδασκει η θεωρια, ο ονειρευομενος παραγει εργο - για τον Freud "Traum" (ονειρο) και "Traumarbeit" (ονειρικο εργο) ειναι συνωνυμα.

"Ονειρευομαι" θα πει εδω: επεξεργαζομαι τα θεματα που με αφορουν στον ξυπνο, συγκεκριμενα, εκπληρωνω επιθυμιες που στον ξυπνο μου ειναι αδιανοητες κι ασυνειδητες, η πιεστικοτητα τους υποχωρει και μπορω να συνεχισω τον υπνο μου ανενοχλητος. Αφου ξυπνησω, εξηγω τα ονειρα μου μονος η μιλωντας με συγγενεις και φιλους η ανοιγοντας τον ονειροκριτη η ακουγοντας τον θεραπευτη μου και μαθαινω πραγματα για τον εαυτο μου που μεχρι τοτε μου ηταν λιγο πολυ αγνωστα.

Η ερμηνεια μας του αποσπασματος μοιαζει αβιαστη και μαλιστα κανεις θα μπορουσε εδω να υποστηριξει πως ο Ηρακλειτος διατυπωνει την αρχη στην οποια στηριζονται οι συγχρονες αντιληψεις μας για τα ονειρα.

Μια προσεκτικοτερη αναγνωση θα μας κανει σκεπτικους. Πρωτον, το αποσπασμα μιλα για καθευδοντας, κοιμισμενους, οχι για ονειρευομενους. Δευτερον, αν και δεν γνωριζουμε τα συμφραζομενα του αποσπασματος, μπορουμε να πουμε οτι καθε φορα που ο Ηρακλειτος μιλα για τους ανθρωπους γενικα, για τους "πολλους", αναφερεται σε μια πλανη που τους διακατεχει. Το οτι οι κοιμισμενοι λοιπον συνεργουν στα πραγματα του κοσμου λεγεται μεν, το ειπαμε προηγουμενως κι εμεις, ομως λεγεται, κατα τον Ηρακλειτο, υπο το κρατος μιας πλανης. Οι αμφιβολιες μας ενισχυονται οταν στη συζητηση μας συμπεριλαβουμε ενα αλλο αποσπασμα που λεει: "Ου δει ωσπερ καθευδοντας ποιειν και λεγειν".

Δεν πρεπει, μας προειδοποιει ο Ηρακλειτος, να πραττουμε και να μιλουμε σαν τους κοιμισμενους, δεν πρεπει να εχουμε τον υπνο συνεργο στα εργα μας και στα λογια μας.

Και ποτε συμβαινει αυτο; Πως μας αφορουν τα λογια του Ηρακλειτου;

Εδω ειναι που τα σχολια του Σεφερη μου εδωσαν μια απαντηση, οχι τοσο οταν τα διαβασα οσο τη στιγμη που συναντησα την κυρια στο Κολωνακι. Επαναλαμβανω το αποσπασμα: "Τους καθευδοντας [...] εργατας ειναι και συνεργους των εν τω κοσμω γινομενων".

Γραφει λοιπον ο Σεφερης, εχοντας κατα νου τα χρονια του '40:

Τα ειχα ολοενα στη σκεψη μου αυτα τα λογια· και τον καιρο που ετοιμαζοτανε η ανθρωποσφαγη· και τον καιρο της μεγαλης κρισης - δεν ξερω αν τελειωσε. Εβλεπα αυτους τους "καθευδοντας", αρματωμενους με τα πιο καταχθονια μεσα, να ξολοθρευονται χωρις να εχουν ξυπνησει [...] Κι αναρωτιομουν εμμονα με ποσην εγρηγορση και με ποσην υπνοβασια κατεργαζεται η ανθρωποτητα αυτα που γινονται στον κοσμο.

O Σεφερης χρησιμοποιει μια λεξη που μας κανει να δουμε τα λεγομενα του Ηρακλειτου ζωντανα: Οι "καθευδοντες" οι οποιοι συνεργουν σ' αυτα που γινονται στον κοσμο αποκαλουνται "υπνοβατες".

Ο Σεφερης αναφερεται σε χρονια που οι περισσοτεροι απο μας δεν ζησαμε. Αυτες τις μερες που γραφω την ομιλια ζουμε απο μακρια εναν αλλο πολεμο. Κατα ποσον αυτοι που τον κανουν, αρματωμενοι με τα πιο καταχθονια μεσα, ξολοθρευονται χωρις να εχουν ξυπνησει;

Ο υπνοβατης ειναι αυτος που περπαταει στον υπνο. Κατευθυνεται προς ενα ορισμενο σημειο, π.χ., προς την εξωπορτα. Γιατι λεμε οτι το κανει στον υπνο; Τι διαφερει η πραξη του απο τη δικη μου οταν, για να 'ρθω σ' εσας, για να βγω εξω απο το χωρο που ημουν, κατευθυνθηκα επισης προς μια εξωπορτα; Τι θα πει: εγω ημουν ξυπνητος, ενω εκεινος υπνοβατουσε;

Καταρχην θα 'λεγα οτι εγω μπορουσα κι αλλιως. Μπορουσα να ξεκινησω λιγο νωριτερα η λιγο αργοτερα, μπορουσα να μην βγω απ' την πορτα αλλα απ' το παραθυρο, μπορουσα να μην βγω ποτε και να περασω την υπολοιπη ζωη μου σ' εκεινο το δωματιο. Μπορουσα, σ' ενα ακομα τολμηροτερο παιχνιδι της φαντασιας, να ερθω πετωντας πανω σ' ενα μαγικο χαλι η να ξεπροβαλλω μεσα απο τη γη και κατω απο τα ποδια σας σαν ενας τεραστιος αρουραιος. Οσο πιθανα η παλαβα κι αν ακουγονται τα παραπανω, θα τα μπορουσα στην πραγματικοτητα και στο παραμυθι.

Ο υπνοβατης οχι. Αυτος θα παει προς την εξωπορτα και το καθε "αλλιως" του ειναι αποκλεισμενο. Περπαταει "στον υπνο" θα πει: ο δρομος προς την εξωπορτα του ειναι μονοδρομος - ουτε μονοδρομος, διοτι δεν τον γνωριζει καν ως τον μονο του δρομο. Ειναι παραδομενος σ' αυτον πριν απο καθε επιγνωση.

Κατα ποσον υπνοβατουν λοιπον αυτοι που κανουν τον σημερινο πολεμο; Καθοσον προχωρουν υπνωτισμενοι, δηλαδη σαν αυτοματα, δηλαδη παραδομενοι σ' εναν μοναδικο και υπερτατο και αδιαπραγματευτο στοχο. Η δικη τους εξωπορτα ειναι η διασφαλιση και ο ελεγχος του πλανητη και των ενεργειακων του αποθεματων. Πολεμουν για τη συντηρηση και την προαγωγη του κοσμου της κυριας μας, με το παντεσπανι στο τραπεζι και με τα εννια στρωματα στο κρεβατι της.

Σ' αυτην την πορεια ο,τι δεν ειναι ευθυγραμμισμενο και προσαρμοσμενο στα μετρα της ειναι εχθρικο και πρεπει να εξουδετερωθει. Αυτος ο κοσμος κι εκεινος ο πολεμος συναδουν. Το τεθωρακισμενο οχημα της κυριας μετεχει στην οπισθοφυλακη του εκστρατευτικου σωματος που περιοδευει "εκει εξω", ποτε δω ποτε κει, για να επιβαλει την ταξη στη Μεσοποταμια και στην Ελλαδα καθε φορα με τον τροπο του.

Η κυρια δεν υπνοβατει οταν κανει τη ζωη που κανει. Υπνοβατει καθοσον σ' αυτην τη ζωη ειναι παραδομενη, καθοσον χωρις το παντεσπανι και τα εννια στρωματα ο κοσμος χανεται. Και δεν αποκλειεται μια τετοια κυρια, αν χασει παντεσπανι και στρωματα, να φτασει ως την αυτοκτονια. Ομως δεν αποκλειεται και να ξυπνησει απ' την υπνοβασια της. Τι απ' τα δυο θα συμβει αγνωστο.

Ετσι ειναι καποτε η ζωη μας, προχωρει πανω στην κοψη του ξυραφιου.

Αν υπνοβατης ειναι αυτος για τον οποιο το "αλλιως" ειναι αδιανοητο, τοτε η υπνοβασια δεν ειναι εξαιρεση αλλα, ας θυμηθουμε τον Ηρακλειτο, αφορα τους "πολλους", αφορα ολους μας.

Επαναλαμβανω: Οταν λεω οτι στους υπνοβατες το "αλλιως" ειναι αδιανοητο, δεν εννοω μια γνωση, μια γνωμη, μια πεποιθηση που πρεσβευουν αλλα εναν τροπο ζωης, το ρευμα που βρισκονται μεσα του και που ειναι η ιδια τους η ζωη.

Σε μια θεραπευτικη ωρα μια γυναικα με κατηγορει ασταματητα: Δεν ενδιαφερομαι, δεν εγινε τιποτα, τι ψυχαναλυτης ειμαι που της φερομαι ετσι, κι ετσι, οι θεωριες μου παντως στην περιπτωση της δεν δουλευουν, τη βλεπω σαν αποτυχια μου και τη μισω γι' αυτο κτλ. κτλ.

Στην επομενη συναντηση ειναι διαφορετικη. Μου λεει:

- Τα ελεγα και συγχρονως σκεφτομουν "Τι ανοησιες λεω!", μα δεν μπορουσα να το σταματησω.

Της απαντω στο κλιμα της σημερινης ομιλιας που εκεινες τις μερες ετοιμαζα:

- Ειναι σαν να κοιμαστε, να το αντιλαμβανεστε στον υπνο και να μην μπορειτε να ξυπνησετε. (Παλιοτερα, σε παρομοιες περιπτωσεις, ουτε αυτο αντιλαμβανοταν.)

Ο υπνοβατης δεν χρειαζεται να ειναι, οπως στο παραδειγμα που ανεφερα, εκτος εαυτου. Η κυρια στην πλατεια Κολωνακιου ηταν τελειως νηφαλια. Νηφαλιοι ειναι πιθανοτατα αυτοι που κατευθυνουν τον πολεμο. Νηφαλιοι ειναι οι επιστημονες που σχεδιαζουν τα "εξυπνα οπλα", νηφαλια ειναι μια ολοκληρη κοινωνια που ζει στο παραληρημα της ασφαλειας, της αναπτυξης, της προοδου.

Και ο νηφαλιος υπνοβατης βρισκεται ακομα μακρυτερα απο ενα δυνητικο ξυπνημα.

Οι βεδες, οι αρχαιες ινδικες γραφες, παρομοιαζουν εναν τετοιο ανθρωπο επισης με υπνοβατη. Βρισκεται σε μια κατασταση, λενε, η οποια "συγκαλυπτει την πραγματικη φυση ενος πραγματος και το κανει να εμφανιζεται σαν διαφορετικο απ' αυτο που ειναι [...]"

Μια εξυπνη κι επιτυχημενη γυναικα νοιαζεται διαρκως πως θα εκμαιευσει απο τους αλλους τον επαινο και το θαυμασμο τους. Αυτη η γυναικα δεν ζει στο τωρα, δεν αποτεινεται στους συνεργατες και στους γνωστους της αλλα στη μητερα της. Αποτεινεται στη γυναικα, που οταν αυτη ηταν παιδι, μονο σαν αριστη μπορουσε να την αναγνωριζει και να την ανεχεται. Αυτη η γυναικα βλεπει σ' ολους τη μορφη της μητερας της και τους ανταποκρινεται με τον τροπο που ανταποκρινονταν στη μητερα της. Ζει εκτος τοπου και χρονου. Υπνοβατει.

Ενας νεαρος γιατρος που εμαθε ν' αφηνει τις υποθεσεις του στα χερια των αλλων (η που εμαθε να του παιρνουν τις υποθεσεις του οι αλλοι) στο νοσοκομειο βρισκεται αντιμετωπος με μια κατασταση, με κοπο, οπως το ζωο στη χειμερια ναρκη, παει ν' αναλαβει δραση και μην μπορωντας, μην θελοντας να ξυπνησει τελικα το αφηνει με την πιστη πως θα το κανει ο επιμελητης του.

Κι ενα παραδειγμα απο τη σ' ολους μας προσιτη καθημερινοτητα: Καθε βραδυ ο κυριος Χατζηνικολαου βγαινει στο MEGA και μας λεει τις ειδησεις της ημερας. Εμεις καθομαστε στον καναπε και τον ακουμε και μεταφερομαστε μαζι του στον πολεμο, στη Βουλη των Ελληνων, στον Λευκο Οικο, στα σπιτια πολιτων που τους ετυχε κατι συνταρακτικο, στα μερη που κανουν την εμφανιση τους οι αστερες του κινηματογραφου. Ομως ο κυριος Χατζηνικολαου μιλα σ' ενα μηχανημα κι εμεις βλεπουμε σκιες που παραγει ενα αλλο μηχανημα.

Αν ο κυριος Χατζηνικολαου πιστευει οτι μιλα σ' εμας, οταν λεει, π.χ., "Κυριες και κυριοι, καλησπερα σας", υπνοβατει. Στην περιπτωση που θα μιλουσε οντως σε καποιον απο μας, τα πραγματα θα 'ταν τελειως αλλιως. Εαν εμεις παιρνουμε τις σκιες που μας μεταδιδει το καναλι για πραγματικοτητα, υπνοβατουμε. Ουτως η αλλως σ' ολα αυτα τα μερη δεν θα μπορουσαμε να βρεθουμε στη μια ωρα που διαρκει το δελτιο ειδησεων. Κι αν οντως βρισκομασταν σ' ενα απ' αυτα, τα πραγματα θα 'ταν τελειως αλλιως. Και τελειως αλλιως θα 'ταν εαν βρισκομασταν εκει με τον κυριο Χατζηνικολαου.

Σ' ολους εμας λοιπον, σε μια απο τις ωρες που υπνοβατουμε, θα μπορουσε να ερθει ενας ανθρωπος και να μας πει "Κοιμασαι! Ξυπνα!"

Για ποιον υπνο μιλαει εδω; Για ποιο ξυπνημα; Συνηθισαμε να χαρακτηριζουμε αυτο το νοημα των λεξεων "Κοιμασαι! Ξυπνα!" μεταφορικο. Ομως αυτο σημαινει οτι κραταμε την κυριολεκτικη σημασια για εκεινον τον υπνο και για εκεινο το ξυπνημα που διαπιστωνουμε το βραδυ οταν κανεις κλεινει τα ματια του, το πρωι οταν τ' ανοιγει.

Το "Κοιμασαι! Ξυπνα!" ειναι καταρχην μια διαφορετικη χρηση των λεξεων. Διαφορετικη διοτι, αν εχουμε υποψη μας τη ζωντανη κατασταση, θα διαπιστωσουμε οτι το "Κοιμασαι!" μονο εδω το λεω. Ποτε δεν θα παω στο κρεββατι ενος κοιμισμενου να του πω "Κοιμασαι!". Το "Ξυπνα" παλι το λεω μ' εναν τονο και με μια εκφραση που ποτε δεν θα χρησιμοποιουσα για να πω, π.χ., το πρωι στα παιδια οτι ειναι ωρα να σηκωθουν απ' το κρεβατι για να πανε στο σχολειο.

"Κοιμασαι!", με την εννοια που εδω η λεξη μας αφορα, λεω μονο σ' εναν που ειναι ξυπνητος, που ειναι, για να θυμηθουμε τον Ηρακλειτο, "συνεργος των εν τω κοσμω γινομενων".

O ανθρωπος στον οποιο λεω "Κοιμασαι!" ουτε ακριβως κοιμαται ουτε ειναι ακριβως ξυπνητος. Βρισκεται μεταξυ υπνου και ξυπνου. O υπνος του ειναι ο υπνος του υπνοβατη. Με τις λεξεις "Κοιμασαι! Ξυπνα!" παροτρυνω τον υπνοβατη να ξυπνησει. Εδω το ξυπνημα στο οποιο τον καλω ειναι ενα διαφορετικο απο εκεινο της πρωινης εγερσης.

Πως ξυπναει κανεις σ' ενα τετοιο ξυπνημα; Θα επιχειρησω να το περιγραψω με το παραδειγμα απο μια αρχαια τραγωδια, την Αντιγονη του Σοφοκλη. Θυμιζω την υποθεση:

Οι αδελφοι της Αντιγονης και της Ισμηνης, ο Ετεοκλης και ο Πολυνεικης, σκοτωθηκαν στη μαχη μεταξυ τους. Προηγουμενως ο Ετεοκλης ειχε εκδιωξει τον Πολυνεικη απο την κοινη τους πατριδα τη Θηβα. Ομως κατοπιν ο Πολυνεικης εξεστρατευσε εναντιον της Θηβας με νεα στρατιωτικη δυναμη υπο επτα στρατηγους. O Κρεων, ο αδελφος της μητερας τους Ιοκαστης, ο οποιος μετα το θανατο των δυο αδελφων ειχε αναλαβει την εξουσια στη Θηβα, κηδευει τον Ετεοκλη επισημα και συγχρονως απαγορευει επι ποινη θανατου να ταφει ο Πολυνεικης. Η Αντιγονη ειναι αποφασισμενη να ενεργησει εναντιον αυτης της απαγορευσης.

Εδω καταρχην μας ενδιαφερει ο Κρεων. Για οσους δεν συμφωνουν μαζι του, την Αντιγονη, τον γιο του και μνηστηρα της Αντιγονης Αιμωνα, τον φυλακα, τον Τειρεσια υποψιαζεται συνωμοσιες, θεωρει οτι αποσκοπουν σε κερδος- μια λεξη που διατρεχει τα λογια του ως βασικο μοτιβο. Η σταση του φανερωνεται στο λογο του Αιμωνα οταν του αποτεινεται προσπαθωντας να τον συνετισει:

Μην φερεσαι λοιπον μ' εναν και μονο τροπο, σαν αυτο που συ λες να 'ταν σωστο και κανενα αλλο, γιατι οποιος θωρει πως μονος αυτος εχει φρονηση κι ομιλια οπως κανενας αλλος και ψυχη, αυτοι οι ανθρωποι, σαν αποκαλυφθουν, φανερωνονται κενοι. Αλλα σ εναν ανθρωπο, κι αν ειναι σοφος, το να μαθαινει και να μην το παρατραβα δεν ειναι ντροπη. Το βλεπεις στα ρειθρα των χειμαρρων: οσα δεντρα κανουν πισω τα κλωνια τους σωζονται, κι αυτα που αντιστεκονται ξεριζωνονται και χανονται. Το ιδιο ενα καραβι, οποιος σφιχτα τ' αρμενα τα τεντωνει και δεν τα χαλαρωνει καθολου, θ' αναποδογυρισει και θα ταξιδευει πια με την καρινα προς τα πανω. Αλλα δωσε τοπο στην οργη κι αλλαξε την κατασταση!

Η ατεγκτη σταση του Κρεοντα, η καχυποψια κι η δυσπιστια του απεναντι σ' ολους, το εν μουνον ηθος του τον φανερωνουν σαν εναν που εχει, οπως λεμε, "μουλαρωσει" - σαν το αλυγιστο κλωναρι στο ρεμα, σαν τα τεντωμενα αρμενα στην καταιγιδα.

O Κρεων μιλα και πραττει υπνωτισμενος: υπνοβατει. Κλεινει την Αντιγονη σε μια σπηλια, οπου αυτη κρεμιεται. O Αιμωνας τη βρισκει κι αυτοκτονει με το σπαθι του.

Οταν ο Κρεων εμφανιζεται και παλι κραταει στην αγκαλια τον νεκρο γιο του. Τωρα μιλαει αλλιως (στ. 1261-1269):

Ωι! ενος παραφρονα αμαρτηματα επιμονα, θανατηφορα! Ω δολοφονο και πεθαμενο δειτε, συγγενεις μεταξυ τους! Ωι, παιδι, που τοσο νεο το μοιραιο σε βρηκε! Αγιαγιαγια! πεθανες, απολυθηκες απο δικη μου δυσβουλια, οχι δικη σου!

Ποιο ειναι το δυσ-, της "δυσβουλιας" του Κρεοντα; Θα 'λεγα οχι αυτη καθαυτην η διαταγη του να μεινει αθαυτος ο Πολυνεικης, και η εμμονη του σ' αυτην, αλλα η ανετοιμοτητα του να αναλαβει τις συνεπειες της. Δεν εχει καν ματια για το οτι υπαρχουν συνεπειες, οτι για τις πραξεις μας παντα μα παντα εχουμε να πληρωσουμε το αντιστοιχο τιμημα.

Λεγεται πως καποτε ενας Κινεζος αυτοκρατορας φωναξε τους σοφους απ' ολο του το βασιλειο και τους ζητησε να συμπεριλαβουν τη σοφια που κατειχαν σε μια φραση. Η φραση τους ηταν: "Φαγητο τζαμπα δεν υπαρχει!".

O υπνοβατης δεν το γνωριζει. Εδω διακρινουμε ενα αλλο χαρακτηριστικο του. Ζηταει φαγητο τζαμπα. Καλυτερα, δεν ζηταει καν. Βλεπει το φαγητο και μονο αυτο. Για την πληρωμη που αργοτερα, μα σιγουρα, θα του ζητηθει δεν εχει ιδεα οσο καθεται στο τραπεζι και τρωει. Οταν ερθει ο λογαριασμος, θα πεσει απ' τα συννεφα. Και μαλιστα συνηθως δεν θα τον αναγνωρισει καν σαν δικο του. Θα πει οτι εγινε καποιο λαθος, οτι ειναι ατυχια, αδικια, εκδικηση, συνωμοσια, οτι ειναι παραφουσκωμενος, οτι προοριζεται για το διπλανο τραπεζι - και τι δεν θα βρει να πει!

Ενας ανθρωπος που επασχε απο καρκινο, εκεινο που ειχε να πει σαν τελευταια του λογια ηταν κατηγοριες για τους γιατρους - γνωριζα αρκετα καλα την κατασταση για να ξερω πως δεν υπηρχε θεμα ιατρικου λαθους. Αυτος ο ανθρωπος ειχε πιστεψει πως η ζωη ειναι τζαμπα. Το λογαριασμο που του παρουσιαστηκε οταν τελειωσε το φαγοποτι δεν τον δεχτηκε ποτε. Φυσικα τον πληρωσε ομως, κι εδω ειναι το κρισιμο σημειο, δεν τον αναγνωρισε.

Το "φαγητο τζαμπα" δεν ειναι απλα ενα αλλο χαρακτηριστικο του υπνοβατη αλλα συναδει μ' αυτο που μεχρι τωρα περιεγραψα, την τυφλη του παραδοση στο ἓν ἦθος μοῦνον, στη μια και μονη αρχη που διεπει τα λογια και τα εργα του. Διοτι μια τετοια αρχη, καθοτι "μια και μονη", δεν χρειαζεται να δινει λογο, δεν οφειλει πουθενα τιποτα. "Δεν εχω να δωσω λογο σε κανεναν!" λεει ο υπνοβατης. Αμ δε!

Το "Δεν εχω να δωσω λογο σε κανεναν!" ερχεται μεσα απο μια βαθια ριζωμενη παραδοση. Μας το επισημαινει ηδη η αρχαια τραγωδια. Αλλα και ο χριστιανικος θεος, ο "παντοδυναμος" και "παντοκρατωρ", χαρακτηριζεται ως "causa sui", ως αιτιο του εαυτου του. Αυτος ο θεος δεν δινει λογο. O ανθρωπος που οφειλει να γινει "κατ' εικονα και καθ' ομοιωσιν" του θ' ακολουθησει το παραδειγμα του. Ποσο μαλλον στους νεοτερους χρονους οπου πλεον με το καρτεσιανικο cogito αναγορευεται σε αρχη και θεμελιο των παντων.

Ετσι, για παραδειγμα, κυκλοφορει στη λεγομενη "ψυχοσωματικη ιατρικη" η δημοφιλης αντιληψη οτι κανεις "αποφασιζει", οτι εξαρταται απ' αυτον αν θα παθει καρκινο, εμφραγμα και "πασαν νοσον". Στο χερι του ανθρωπου, ετσι πιστευει ο υπνοβατης, ειναι τα παντα. O λογαριασμος, πιστευει, ειναι δικο του θεμα: Αν ειναι "ψυχικα υγιης" θα τη βγαλει τζαμπα...

Η παρουσιαση του λογαριασμου απο τον ξενοδοχο, που δεν λογαριαζει, ερχεται πολλες φορες με τη μορφη της κατηγοριας. Φυσικα υπαρχουν δικαιες και αδικες κατηγοριες, ομως δεν ειναι αυτο το θεμα μας. O υπνοβατης, αυτος που δεν εχει ιδεα για το τιμημα που εχει να καταβαλει, θ' αντιδρασει στην κατηγορια σαν αλλεργικος, θα τον "πιασει κατι" και θα επιδιωξει να την αποσεισει απο πανω του με καθε τροπο.

Οπως πολλες φορες υπνοβατει και ο λεγομενος "ενοχικος". Μοιαζει με τον πελατη που μπροστα στο λογαριασμο ανοιγει το πορτοφολι του, το αδειαζει, κανει ακομα και χρεη για να ξεπληρωσει, μα τα χαρτονομισματα με τα οποια συναλλασσεται ειναι πλαστα. Ουτε αυτος δεν αναγνωριζει πραγματικα το λογαριασμο.

O Κρεοντας τον αναγνωριζει. Προσοχη: Δεν μετανοιωνει, δεν παρασερνεται σ' ενα φανταστικο κι ανοητο "Αν δεν το 'χα κανει. ..", αλλα αυτο που εκανε του αποκαλυπτεται σε ολο το ευρος του, δηλαδη περιλαμβανοντας και το τιμημα.

Απεναντι του στεκει η Αντιγονη. Στον εισαγωγικο διαλογο με την αδελφη της Ισμηνη λεει για την αποφαση να θαψει τον αδελφο της (στ. 70-71):

Αλλα νομιζε ο,τι θελεις, ομως εκεινον εγω θα τον θαψω, για μενα ειναι καλο κανοντας αυτο να πεθανω.

Και λιγο παρακατω, εκει που η Ισμηνη προσπαθει να την μεταπεισει (στ. 95-97):

Αλλ' αφησε μενα και τη δυσβουλια μου να παθω το δεινο τουτο, αφου δεν θα πειστω με τιποτα να μην πεθανω καλα.

Δυσβουλια. Τη λεξη τη συναντησαμε προηγουμενως στον Κρεοντα, τωρα την ακουμε απο την Αντιγονη. Και τις δυο φορες εννοει μια βουλη που οδηγει στην καταστροφη.

Ποσο διαφορετικα ηχει στα λογια του ενος και του αλλου! Ο Κρεοντας μιλα εκ των υστερων, με τη λεξη ονομαζει μια καταρα που τον βρηκε και τον θολωσε. Η Αντιγονη μιλα εκ των προτερων. Στα λογια της η λεξη σημαινει ενα ιερο σχεδον χρεος που απαιτει απ' αυτην τα παντα.

Η Αντιγονη ειναι ηρωιδα. Οπως ο υπνοβατης, ο ηρωας ειναι επισης παραδομενος σ' εναν και μοναδικο δρομο. Ομως, σε αντιθεση με τον υπνοβατη, αυτος εχει αναλαβει την παραδοση του στο δρομο που του καταλογιστηκε. Οταν "Οι Μηδοι επιτελους θα διαβουν", δεν θα πεσει απο τα συννεφα.

Ο Miyamoto Musashi, ενας σαμουραι που σε μεγαλη ηλικια εκατσε κι εγραψε αυτα που αποκομισε απο τη ζωη του, λεει:

Με την εκφραση "δρομος του πολεμιστη" εννοειται ο θανατος. O δρομος του πολεμιστη ειναι ο θανατος. Αυτο σημαινει να επιλεγεις το θανατο οποτε υπαρχει επιλογη μεταξυ ζωης και θανατου. Δεν σημαινει τιποτα περισσοτερο απ' αυτο.

Και λιγο αργοτερα:

Εαν κρατας το πνευμα σου σωστα απ' το πρωι μεχρι εως τη νυχτα εξοικειωμενος με την ιδεα του θανατου, αφομοιωμενος με το θανατο και θεωρεις τον εαυτο σου ενα νεκρο σωμα, γινομενος ετσι ενα με το δρομο του πολεμιστη, μπορει να περασεις απ' τη ζωη διχως πιθανοτητα αποτυχιας και να εκτελεσεις την αποστολη σου καταλληλα.

O Κρεων δεν ειναι ηρωας. Ειναι ενας υπνοβατης που ομως καποτε ξυπνα. Τι βλεπει στο ξυπνημα του; (Στ. 1271-1276):

Αλοιμονο Επρεπε να το μαθω με δεος. Και στο κεφαλι εκει ενας θεος, ναι, εκει πολυ βαρια μ' αρπαξε και με χτυπησε και μ' εσυρε σ' αγριους δρομους, αλοιμονο, σκονη κανοντας τη χαρα μου! Φευ! Φευ! Ωι πονοι των θνητων δυσπονοι!

"Ξυπνω" θα πει εδω "μαθαινω". "Μαθαινω" θα πει "ξυπνω".

Συμβαινει σ' ενα χωρο αλλον απο εκεινον της γνωσης. Αυτο το "μαθαινω" δεν ειναι αποκτηση γνωσης. Ειναι ενα ανοιγμα των ματιων που τωρα βλεπουν κατι που ηταν απο παντα μπροστα τους. Αυτο ειναι το ξυπνημα για το οποιο μιλαμε. Ομως εδω μοιαζει να μην υπαρχει φυσικο ξυπνημα. Το μαθημα του ειναι το παθημα, οι δυσπονοι πονοι των θνητων.

Η θεραπευτικη συνομιλια, οταν δεν ειναι "παροχη υπηρεσιων", οπως αναγραφεται στα μπλοκακια των αποδειξεων, εχει νοημα μονο σαν δρομος που ενδεχομενως θα φερει τον υπνοβατη σ' ενα ξυπνημα. Στη φυση της θα ταιριαζε, υπο ορους, μια γνωστη ρηση του Καρλ Μαρξ: "Αρκετα ερμηνευσαμε τον κοσμο· καιρος ειναι να τον αλλαξουμε".

Η θεραπευτικη συνομιλια ειναι η πραξη μιας αλλαγης με την εννοια του ξυπνηματος το οποιο δεν αποφασιζεται στα χαρτια αλλα επιβαλλεται σε καποιον οταν ερθει η ωρα του, η ωρα της κρισης. Ειναι μια τραγικη υποθεση.

Λεει ο Κρεων οταν εχει ξυπνησει και κοιταζει ολογυρα θρηνωντας γιο και γυναικα, καθως κι αυτη, οταν ακουει για την τυχη του γιου της, αποσυρεται στα δωματα της κι αυτοκτονει (στ. 1343-1346):

... και δεν εχω

τι να κοιταξω, που να στραφω^· γιατι τα παντα

ξεγλιστραν απ' τα χερια μου και στο κεφαλι μου

επελαση εκανε δυσβασταχτη συμφορα.

Το τραγικο ειναι αλλο απο το δυσαρεστο και το ευχαριστο. Ειναι, για να θυμηθουμε τον τελευταιο στιχο του "Ερωτοκριτου", το ροδο κι ο ομορφος ανθος που "γεννιεται μες στ' αγκαθι".

Επιχειρησα μια περιγραφη του υπνοβατη. Μ' αυτη δεν φιλοδοξω να εισαγω μια νεα μαγικη λεξη και να ισχυριστω οτι ετσι εξηγουνται τα παντα. Χρειαζεται καποτε να παρουμε αποσταση απο την προσκολληση σε εναν τροπο προσεγγισης - ομως να παρουμε αποσταση και απο τη σουπα ολων των τροπων οπου κανεις παιρνει κατι απο δω και κατι απο κει και βολευεται.

Η κατασταση που στον Σεφερη, ακολουθωντας τον Ηρακλειτο, και στους Ινδους, μεσα απο τους δικους τους δρομους, καλειται "υπνοβασια" μας επιτρεπει να δουμε πραγματα που συμβαινουν στη θεραπεια και τη φυση της ιδιας της θεραπειας αλλιως, μακρια απο τη μονοσημαντοτητα της ψυχολογιστικης σκεψης.

Να δει κανεις αυτα τα πραγματα με αφορμη μια λεξη που διαβασε στον Σεφερη και μια κυρια που ειδε στο Κολωνακι ειναι ενα παιχνιδι. Το εχω κανει κατα καιρους και μ' αλλες λεξεις. Και σ' αυτον που θ' απορησει, που δεν θα τα βρει σοβαρα, θυμιζω, τουλαχιστον σαν τροφη για σκεψη, κατι λογια του Ηρακλειτου που λενε πως ο χρονος μιας ζωης ειναι "παις παιζων", παιδι που παιζει.

Ειναι μεγαλο δωρο αν κανεις, π.χ., στη διαρκεια μιας θεραπειας, μπορεσει να δει τη ζωη του κι ετσι, σαν παιχνιδι. Συνηθως παιρνουμε καποια πραγματα πολυ στα σοβαρα. Ομως οπου υπαρχει σοβαροτητα, καπου, καπως, δεν γινεται διαφορετικα, θα σκασει μυτη κι η σαχλαμαρα.

Το παιχνιδι ειναι μια λεξη περαν σοβαρου και σαχλου. Μα κι' αυτα που ειπωθηκαν σημερα, για ν' ακουστουν, δεν πρεπει να ληφθουν στα σοβαρα. Θελει πρωτα να ξεχαστουν: να καουν και να γινουν σταχτη. Κι εδω ταιριαζουν καποιοι στιχοι απο τα "Τρια Κρυφα Ποιηματα" του Σεφερη, για να κλεισω με τον ποιητη που ξεκινησα:

Φωναξε τα παιδια να μαζεψουν τη σταχτη και να τη σπειρουν.