1.Πώς τροποποιούνται τα χαρακτηριστικά μιας ήδη υπάρχουσας φιλίας μεταξύ δύο ανθρώπων όταν αυτή, λόγω συνθηκών, καλείται να «συνεχιστεί», σε ένα μεγάλο κομμάτι της μέσω διαδικτύου (ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, τσατ); Τι ανάγκες τους καλύπτει μια φιλία με αυτή τη μορφή και πώς μετασχηματίζεται η μεταξύ τους σχέση με άξονα τα νέα δεδομένα; Πώς βιώνουν αυτή την αλλαγή, σε επίπεδο συναισθηματικό, τα άτομα που αλληλεπιδρούν πλέον μέσω διαδικτύου και γιατί;

- Εκεί που μια φιλία καλείται να συνεχιστεί λόγω συνθηκών, π.χ. λόγω μετακόμισης σε άλλη πόλη ή μετανάστευσης σε άλλη χώρα, η διαδικτυακή επικοινωνία δεν προκύπτει μέσα από ελεύθερη επιλογή, αλλά κανείς καταφεύγει π.χ. στο facebook και στο skype ως υποκατάστατα. Η εικονική της πραγματικότητα ζητάει να περισώσει ό,τι μπορεί από την απουσία του φίλου, να τον καταστήσει και πάλι ως ένα σημείο παρόντα. Σ' αυτήν την περίπτωση η διαδικτυακή επικοινωνία σημαδεύεται από έλλειψη και νοσταλγία. Κάποτε μπορεί να παραμυθιάζει, ότι τα πράγματα μένουν όπως ήταν και δεν άλλαξε τίποτα.

Φιλία σημαίνει κάποιου είδους συνέχεια του εαυτού στον Άλλο. Αυτή η συνέχεια δεν είναι στατική ή δεδομένη αλλά τρέφεται, ανανεώνεται, μετασχηματίζεται ή διακόπτεται μέσα από την καθημερινότητα της επικοινωνίας και των συναντήσεων. Με τη χωρική απομάκρυνση, αυτή η ζωντανή κατάσταση περιπίπτει σε στασιμότητα. Η διαδικτυακή επαφή επιτρέπει βασικά την αμοιβαία ενημέρωση. Το ζωντανό παιχνίδι της καθημερινής συνάφειας και πρακτικής, στο οποίο η φιλία πραγματώνεται, εκλείπει.

2.Πώς ο τρόπος που διαχειριζόμαστε την εικόνα μας στα κοινωνικά δίκτυα [π.χ. συστηματική προβολή συγκεκριμένων στοιχείων της προσωπικότητάς μας, προβολή των πιστεύω μας, διαδικτυακή «αγένεια» ή «ευγένεια»], μπορεί να επηρεάσει την ήδη διαμορφωμένη γνώμη/ εικόνα που έχουν για εμάς άνθρωποι που υπάρχουν στην «πραγματική» μας ζωή (φίλοι, αλλά κυρίως άνθρωποι που δεν μας γνωρίζουν ιδιαίτερα καλά όπως γνωστοί και άτομα από τον ίδιο εργασιακό χώρο). Μπορεί κάτι τέτοιο να ενισχύσει ή να αποδυναμώσει μια φιλική σχέση, ή αντίστοιχα να κινήσει ή να αποδυναμώσει το ενδιαφέρον κάποιων ανθρώπων να μας γνωρίσουν καλύτερα κι αν ναι, πώς και γιατί;

- Έχω την εντύπωση ότι μια διαδικτυακή φιλία, με την έννοια της φιλίας που γνωρίζουμε από την πραγματικότητα, δεν είναι δυνατή. Στο διαδίκτυο έχει κανείς "likes", "followers", "subscribers", όμως όχι φίλους.

Στο διαδίκτυο είσαι κυριολεκτικά ό,τι δηλώνεις. Η διαδικτυακή φιλία είναι στην ουσία η συναλλαγή των "like". Δεν υπάρχει το μυστήριο, η αύρα, που μπορεί να μας κάνει φίλο με κάποιον που μπορεί να είναι και ολότελα διαφορετικός. Το διαδίκτυο, ακριβώς επειδή είναι κλειστό για το μυστήριο, για το άγνωρο, δεν επιτρέπει την διαφορετικότητα. Με λόγια του Ηράκλειτου, το διαδίκτυο είναι συμβατό μόνο με τη "φανερή αρμονία", και είναι ασύμβατο με την "αφανή αρμονία", η οποία για τον Ηράκλειτο είναι "κρείσσων".

3.Τι υποδηλώνει η ανάγκη ορισμένων ανθρώπων να κάνουν όλο και περισσότερους φίλους σε κοινωνικά δίκτυα τύπου facebook και τι μαρτυρά για τον τρόπο που διάκεινται και διαχειρίζονται τη φιλία στην πραγματική ζωή; Τι συναισθήματα αντλούν από κάτι τέτοιο, ποιες ανάγκες τους καλύπτει (π.χ. ανάγκη για αποδοχή, κοινωνική προβολή, κοινωνικό στάτους κτλ); Πόσο πιθανό είναι μέσα σε αυτές τις ανάγκες να περιλαμβάνεται και η ανάγκη για επικοινωνία και σε ποιο βαθμό απαντά κάτι τέτοιο σε αυτή την ανάγκη;

- Ο χρήστης του διαδικτύου είναι σαν τον αστροναύτη στο ιδιωτικό του διαστημόπλοιο. Ανάμεσα σ' αυτόν και στα άλλα διαστημόπλοια υπάρχει ένα κενό. Με άλλα λόγια λείπει από τη διαδικτυακή επικοινωνία η ατμόσφαιρα, το κλίμα, εκείνη η προέκταση του ενός στον άλλο που χαρακτηρίζει τη φιλία, και που κάνει τον μεταξύ τους χώρο γεμάτο με χρώματα, μυρωδιές, με την αύρα της φιλίας. Στο διαδίκτυο αυτό το κενό επιχειρείται να γεμίσει με την πληθώρα, με τις εκατοντάδες των "friends" και τις μυριάδες των "like". Εδώ η ανάγκη για επικοινωνία δεν οδηγεί σε άνοιγμα για τον Άλλο. Ικανοποιείται μια μοναχική, αυτιστική ανάγκη προβολής, της οποίας ίσως κύριο συναίσθημα είναι η αυτοϊκανοποίηση ή η ματαίωση.

Στον πραγματικό κόσμο φτάνουν δυο-τρεις φίλοι. Η φιλία τους, σε αντίθεση με την διαδικτυακή, έχει χώρο και για το "όχι", το οποίο επίσης μπορεί να δένει μια φιλία, ανήκει σε μια φιλία.

4.Ποια είναι τα χαρακτηριστικά μιας φιλίας που έχει γεννηθεί και εξελίσσεται στο διαδίκτυο; Σε τι «υπερτερεί» και σε τι «υπολείπεται» μιας φιλίας στον πραγματικό κόσμο και γιατί; Μπορούμε ΤΕΛΙΚΆ να μιλήσουμε για πραγματική φιλία όταν ο χώρος στον οποίο αυτή εξελίσσεται είναι αποκλειστικά και μόνο το διαδίκτυο, και δεν υπάρχει η δια ζώσης επαφή και επικοινωνία και γιατί;

- Θα έλεγα καταρχήν ότι βρισκόμαστε στην κορύφωση μιας εξέλιξης που ξεκίνησε ήδη με το ταχυδρομείο και το τηλέφωνο. Ο άλλος δεν είναι ούτε παρών ούτε απών. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποκτά και μια δεύτερη, εικονική πραγματικότητα, γίνεται φάντασμα.

Ο Kafka γράφει σχετικά: "Και μόνο η δυνατότητα να γράφεις επιστολές πρέπει - και θεωρητικά μόνο - να έφερε στον κόσμο ένα τρομερό χάλασμα των ψυχών. Αφού είναι μια επικοινωνία με φαντάσματα [...]. Πώς έρχεται καν σε κάποιον η σκέψη ότι οι άνθρωποι μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους με γράμματα! Κανείς μπορεί να σκεφτεί έναν άνθρωπο που είναι μακριά και να αγγίξει έναν άνθρωπο που είναι κοντά. Όλα τ' άλλα ξεπερνούν την ανθρώπινη δύναμη. [...] Γραπτά φιλιά δεν φτάνουν στον προορισμό τους αλλά στον δρόμο τα ρουφάνε τα φαντάσματα. Και βέβαια μ' αυτήν την πλούσια τροφή πληθαίνουν τόσο απίστευτα. Η ανθρωπότητα το αισθάνεται και το πολεμά. Για ν' αποκλείσει κατά το δυνατόν τα φαντάσματα μεταξύ των ανθρώπων και να πετύχει τη φυσική επικοινωνία, την γαλήνη των ψυχών, εφηύρε τον σιδηρόδρομο, το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο, όμως αυτό δεν βοηθά πλέον, προφανώς είναι εφευρέσεις που γίνονται ήδη στην κατακρήμνιση, η αντίθετη πλευρά είναι τόσο πιο ήσυχη και πιο δυνατή, μετά το ταχυδρομείο εφηύρε τον τηλέγραφο, το τηλέφωνο, τα σήματα Μορς. Τα πνεύματα δεν θα πεινάσουν, όμως εμείς θα καταστραφούμε." (Γράμματα στη Μιλένα)

Όμως όταν επικοινωνώ με ένα φάντασμα, γίνομαι φάντασμα ο ίδιος: Τα πράγματα χάνουν τη βαρύτητα, αλλά κάποτε και την ελαφράδα τους. Γίνονται τρόπον τινά διαστημικά. Στο διαστημόπλοιο του διαδικτύου η αποδοχή μετουσιώνεται, καλύτερα, αν-ουσιώνεται, σε "like" και η απόρριψη σε "unfriend" και "delete". Στα διαδικτυακά παιχνίδια ζωή και θάνατος είναι πλέον φάρσα. Ακόμη, ενώ στην πραγματικότητα αυτό που θέλω / πρέπει να είμαι, πάντα υποχωρεί εμπρός σ' αυτό που είμαι, στο διαδίκτυο κατασκευάζω εγώ το φάντασμά μου και το πλάθω κατά βούληση.

Αυτά, και άλλα χαρακτηριστικά της διαδικτυακής επικοινωνίας, μπορούν να είναι ένα ανάλαφρο και συναρπαστικό παιχνίδι. Εκεί όμως που αυτή αξιώνει να υποκαταστήσει την πραγματικότητα, και τούτο συμβαίνει όλο και περισσότερο, οδηγεί σε τερατογενέσεις.

5.Τι μαρτυρά η συστηματική ή αποκλειστική αναζήτηση φίλων (καθώς και η αλληλεπίδραση μαζί τους) στον διαδικτυακό χώρο για τον ψυχισμό ενός ανθρώπου; Πώς μπορεί μακροπρόθεσμα κάτι τέτοιο να επηρεάσει την «πραγματική» του ζωή και τις σχέσεις που υπάρχουν μέσα σε αυτήν;

- Εκεί που η αναζήτηση φίλων συμβαίνει κύρια ή αποκλειστικά μέσα στο διαδίκτυο, μιλάμε για την εικόνα μιας "φιλίας" που είναι φιλία φαντασμάτων, καθώς λείπει αυτό που ο Freud αποκαλεί "reality testing", η δοκιμασία της πραγματικότητας. Ο περιορισμός στον απόκοσμο κόσμο του διαδικτύου θα μπορούσε να είναι η μεταμοντέρνα μετάλλαξη της καταφυγής κάποιων ανθρώπων, μακριά από μια γι' αυτούς άτονη και γκρίζα και αφόρητη πραγματικότητα, στο "day dreaming", στον κόσμο της φαντασίας και της ονειροπόλησης.

6.Μέσα από το διαδίκτυο, και κυρίως μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα ή τα σάιτ γνωριμιών, έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίσουμε και ανθρώπους που μας είναι εντελώς άγνωστοι. Σε ποιο βαθμό η «ανεύρεση» φίλων μέσω διαδικτύου καλύπτει την ανάγκη μας για πραγματική/ ουσιαστική επικοινωνία; Τι οφέλη και τι κινδύνους ενέχει η ανωνυμία που μας παρέχει στη σχέση που θα αναπτύξουμε με τους ανθρώπους αυτούς στην πορεία της αλληλεπίδρασής μας μαζί τους;

- Έχω την εντύπωση πως όποιος αναζητά "φίλους" στο διαδίκτυο, δεν έχει "την ανάγκη μας για πραγματική / ουσιαστική επικοινωνία", ή, αν την έχει, πλανάται και ψάχνει σε λάθος μέρος. Ή, κάτι που συμβαίνει με τους νεότερους στις μέρες μας όλο και περισσότερο, δεν γνωρίζουν άλλον τρόπο και θεωρούν ως "φιλία" τη διάδραση ατο διαδίκτυο.

Στο πνεύμα αυτών των ανθρώπων, για το τι θα θεωρούσαν "οφέλη" και τι "κινδύνους", θα μπορούσαμε να πούμε:

Όφελος είναι γι' αυτούς η ελεύθερα μετέωρη αιώρηση, το "surfing" πάνω από τα πράγματα, όπου κανείς ποτέ π.χ. δεν θα δακρύσει. Όφελος είναι ότι στο διαδίκτυο δεν υπάρχει πόνος. Όφελος είναι ότι δεν υπάρχει το εμπόδιο χώρου και χρόνου, που εξοικειώνει με την αναμονή και την αναβολή. Όφελος είναι αυτή η ιδιόρρυθμη αναισθησία που κάνει κάποιον να είναι παντού και πάντα "cool". Όφελος, πάντα στο πνεύμα του χρήστη, είναι η συνοδός αποχαλίνωση που ανοίγει το πεδίο για κάθε μορφής αυθαιρεσία, κακοποίηση, ελευθεριότητα.

Ο κίνδυνος εμπρός σ' αυτά τα αμφιλεγόμενα οφέλη;

Ήδη βρισκόμαστε σ' έναν κόσμο αναλφάβητων, πολύ τρομακτικότερο από εκείνον στον οποίο οι περισσότεροι δεν ήξεραν ανάγνωση και γραφή. Οι αναλφάβητοι της μεταμοντέρνας εποχής έχουν γνώσεις και είναι λειτουργικοί. Κατά τα άλλα είναι στα πάντα ξύλα απελέκητα. Η ηθική τους είναι περισσότερο αυτή του θηρίου που θα σε δει μπροστά του και θα σε φάει χωρίς δεύτερη σκέψη, ή του ζώου της κτηνοτροφίας που ζει μια μαζική, ανώνυμη ζωή και πεθαίνει έναν μαζικό, ανώνυμο θάνατο. Είναι η αναισθησία που έχει κάνει την τέχνη θέαμα εντυπώσεων και την πολιτική ένα κακόγουστο θέατρο, όχι του παράλογου αλλά του ανούσιου.

Ο κόσμος αυτός είναι η κόλαση των αναίσθητων. Βέβαια επιστροφή δεν υπάρχει. Ίσως δεν θα υπάρχει και κόλαση, όταν λείψουν όσοι έχουν ακόμα μνήμη και κρίση.

7.Τι δυσκολίες αντιμετωπίζει μια φιλία που έχει γεννηθεί στο ίντερνετ στο να μεταφερθεί στην πραγματική ζωή και γιατί; Πώς βιώνουν συναισθηματικά μια τέτοια μετάβαση (ή την προοπτική της) τα άτομα που αλληλεπιδρούν διαδικτυακά και γιατί; Πόσο ανασταλτικά μπορεί να λειτουργήσει στο να περάσει μια φιλία σε πιο «πραγματικό» επίπεδο το απρόσωπο στοιχείο που ενέχει η διαδικτυακή επαφή και γιατί;

- Ίσως θα μπορούσαμε να πούμε ότι "δυσκολίες" προκύπτουν από τη μετάβαση σε ένα κόσμο άλλον από αυτόν του διαδικτύου. Σ' αυτόν τον άλλο, τον πραγματικό κόσμο, πρωταρχικό ρόλο και μεγάλη βαρύτητα έχει κάτι ολότελα νέο γι' αυτούς: Στην πραγματική συνάντηση συναντώνται και τα μυστήρια του καθενός τους. Τα μυστήρια, για τα οποία σήμερα χρησιμοποιούμε την έκφραση "η χημεία τους". Και αυτή η διάσταση θα καθορίσει εν πολλοίς και το όποιο κοινό τους μέλλον.

Υπάρχει βέβαια και μια δεύτερη εκδοχή. Η διαδικτυακή μορφή κάποιου να τον έχει διαποτίσει τόσο που να είναι πλέον λίγο-πολύ τρόπος ζωής του. Στον βαθμό που κάτι τέτοιο έχει συμβεί, στον ίδιο βαθμό η επικοινωνία τους θα μείνει ως έχει, και βέβαια χωρίς ιδιαίτερες "δυσκολίες".