Ραδιοφωνικη συνεντευξη για το ονειρο σε 4 μερη

Μερος Ι

[...] Για το ονειρο εχει γραφτει, για πρωτη φορα νομιζω στην Ελλαδα, ενα βιβλιο που κυκλοφορει αυτες τις μερες. Δεν ειναι κατι που συμβαινει συχνα, ενα βιβλιο για το ονειρο, κι ουτε θα ηταν δυνατο μια εκπομπη για τα ονειρα να το αγνοησει, το αντιθετο. Παρολο που φαινεται ενα δυσκολο ραδιοφωνικα βιβλιο, αφου εκφραζονται σε αυτο ιδιοτυπες θα ελεγα αποψεις φιλοσοφικου περισσοτερο παρα ψυχαναλυτικου χαρακτηρα, τουλαχιστον ετσι οπως εχουμε συνηθισει να ακουμε το ονειρο σε σχεση με την ψυχαναλυση. Το ενδιαφερον του ομως εγκειται ακριβως στην ιδιοτυπια του, οτι επιχειρει μεσα στο ψυχαναλυτικο πεδιο μιαν ανατροπη της αναγνωρισμενης ως τωρα θεσης του ονειρου. Συγγραφεας του βιβλιου «Το ονειρο» ο ψυχιατρος και ψυχαναλυτης κυριος Κωστας Γεμενετζης, ο οποιος βρισκεται αποψε μαζι μας στο στουντιο. Ο κυριος Γεμενετζης, φιλοι ακροατες, ξεκινησε απο τη Θεσσαλονικη, οπου τελειωσε την Ιατρικη, σπουδασε φιλοσοφια και ψυχολογια στα πανεπιστημια Tübingen και Ζυριχης και ασχοληθηκε ιδιαιτερα με τον Heidegger και τους Προσωκρατικους. Κυριε Γεμενετζη, σας ευχαριστω που ηρθατε σε αυτην την εκπομπη για τα ονειρα. Πριν αναφερθειτε στη δικη σας θεωρηση του ονειρου, θα μπορουσατε σε αυτην την πρωτη εκπομπη να μας πειτε πως εντασσεται το ονειρο στην φροϋδικη αποψη, την καθιερωμενη -ας την πω ετσι- ψυχαναλυτικη προσεγγιση;

Ναι, κυρια Κυρτζακη, κι εγω σας ευχαριστω που με καλεσατε. Θα αρχισω με μια προειδοποιηση. Μη νομισετε οτι μια ψυχαναλυτικη θεωρια των ονειρων θα σας βοηθησει να καταλαβετε το τι συμβαινει σε μια ψυχαναλυτικη συνεδρια, οταν γινεται λογος για ενα ονειρο. Όπως αλλο ειναι ενας ταξιδιωτικος οδηγος και αλλο ειναι οι τοποθεσιες, τις οποιες αυτος αναφερει. Ετσι υπαρχει μια ριζικη διαφορα αναμεσα στη θεωρια των ονειρων και στην προσεγγιση των ονειρων στην ψυχαναλυση. Κι αυτο το τονιζω οχι μονο για πληροφοριακους λογους, αλλα για να υπογραμμισω οτι η ψυχαναλυση, η οποια ειναι ακομα κατα το πλειστον προσανατολισμενη στις αρχες της φροϋδικης ψυχολογιας ειναι καλυτερη απο την εντυπωση που προξενει σε πολλους η θεωρια της. Θα τολμουσα να πω οτι οι ψυχαναλυτες κανουν σωστα τη δουλεια τους χωρις ακριβως να ξερουν τι κανουν. Και μαλιστα θα τολμουσα να πω οτι αυτο που για τα περισσοτερα επαγγελματα ειναι καταστροφη, να μην ξερει κανεις τι κανει, για την ψυχαναλυση συνιστα το δυνατο της σημειο. Ειναι ακριβως ιδιον του ψυχαναλυτη, του ωριμου ψυχαναλυτη, να μην προχωρα βασει ενος προγραμματος, να μην εχει τα ματια του δεκατεσσερα, οπως παραδειγματος χαριν ο χειρουργος η πιλοτος του αεροπλανου, αλλα, χωρις να ειναι και αφηρημενος, να κανει τα βηματα του με τη σιγουρια ενος υπνοβατη, οπως λεει μια εκφραση της γερμανικης γλωσσας. Και το θεωρω ακριβως ενδειξη της δυναμης της ψυχαναλυσης οτι η θεωρια της - που ειναι κατα βαση φροϋδικη - με τα χρονια οχι μονο δεν εδραιωνεται καλυτερα, αλλα αντιθετα μπαζει απο ολο και περισσοτερα μερη. Αν ο ταξιδιωτικος οδηγος φθαρει, αν χαθουν σελιδες του, αυτο δε ζημιωνει καθολου τις σελιδες που περιγραφονται μεσα του. Ισως μαλιστα χαρη στη φθορα του να μπορουμε να τις περιδιαβουμε λιγοτερο προκατειλημμενοι.

Όμως θα ξεκινησω με την παρουσιαση ολου του ταξιδιωτικου οδηγου, δηλαδη της φροϋδικης θεωριας των ονειρων στο συνολο της, και κατοπιν θα παρακολουθησουμε σε αδρες γραμμες αυτο που ο διασημος ψυχολογος Hans Jürgen Eysenk, γνωστος εχθρος της ψυχαναλυσης, χαιρεκακα ονομαζει «η παρακμη και η πτωση της φροϋδικης αυτοκρατοριας», αποδεχομενοι τον τιτλο, αλλα οχι τους λογους της χαιρεκακιας του.

Και θα αρχισω με ενα ονειρο απο το βιβλιο του Wolfgang Loch, ενος απο τους κορυφαιους συγχρονους γερμανους ψυχαναλυτες, που φερει τον τιτλο «Η νοσολογια της ψυχαναλυσης». Ειναι το ονειρο ενος νεαρου ανδρα, ο οποιος ηταν ιδιαιτερα περηφανος για την εξυπναδα του και μιλουσε υποτιμητικα για τη νοημοσυνη των γυναικων. Αυτος λοιπον διηγηθηκε το εξης ονειρο:

Βρισκομουν σε μια παρεα απο αξεστους, αμορφωτους ανθρωπους. Μεταξυ τους ηταν και μια κοπελα, η οποια με πλησιασε για να δικαιολογηθει και να ζητησει συγγνωμη. Το ξερω καλα, ειπε. Εχουμε χαμηλο επιπεδο.

Αυτο που ακουσατε, ηταν το ονειρο του νεαρου ανδρα, το οποιο συμφωνα με τη θεωρια του Freud αποκαλειται το φανερο ονειρο. Πισω απο το φανερο υπαρχει το λανθανον ονειρο, το οποιο κατα τον Freud εκφραζει την ικανοποιηση μιας επιθυμιας, κατα κανονα απαγορευμενης για τον ονειρευομενο. Γι’ αυτο και το λανθανον ονειρο δεν φανερωνεται αυτουσιο. Η απαγορευση θετει σε κινηση την λεγομενη ονειρικη διεργασια, η οποια κατα εναν τροπο κρυπτογραφει το ονειρο και το παρουσιαζει ακριβως με το φανερο του πλεον παραλλαγμενο περιεχομενο. Τωρα, η αποκρυπτογραφηση του ονειρου στον ξυπνο, δηλαδη η ανασκαφη του λανθανοντος ονειρου, ειναι αυτο που αποκαλειται ερμηνεια του ονειρου. Με τον περιορισμο που ανεφερα πως οτι ακουσετε παρακατω δεν αποδιδει την πιστη εικονα μιας ψυχαναλυτικης συνεδριας, ας παρακολουθησουμε τωρα την πορεια μιας τετοιας αποκρυπτογραφησης του ονειρου που ακουσαμε.

Η ερμηνεια ενος ονειρου αρχιζει - παντα κατα την φροϋδικα προσανατολισμενη ψυχαναλυση - με αυτο που ο Freud ονομαζει ελευθερο συνειρμο. Ο αναλυομενος καλειται να πει σχετικα με το ονειρο του ο,τι του ερχεται στο νου. Ο αναλυομενος στη δικη μας περιπτωση φαινεται οτι ειπε τα ακολουθα:

Περασα το προηγουμενο βραδυ με φιλους μου. Βαριομασταν και λεγαμε βλακειες. Στο τελος νιωσαμε οντως καπως ανοητοι κι ενας φιλος παρατηρησε ειρωνικα: Μα εχουμε τοσο χαμηλο επιπεδο;

Να λοιπον, εδω εχουμε το λεγομενο υπολειμμα της ημερας. Καποιο ως προς την κεντρικη ιδεα του ονειρου ασχετο γεγονος, το οποιο κατα τον Freud ενεργοποιει μεσα απο ανεξερευνητους δρομους την κοχλαζουσα ασυνειδητη επιθυμια. Όμως ας γυρισουμε στην ερμηνεια και στον νεαρο ανδρα με τους ελευθερους συνειρμους. Αυτοι κατα τον ψυχαναλυτη του οδηγησαν στην αποκρυπτογραφηση του φανερου ονειρου, γιατι μας δειχνουν πως εγινε η παραλλαγη του κι ετσι μας οδηγουν στην υπολανθανουσα ασυνειδητη επιθυμια. Ακουστε τα συμπερασματα του φροϋδικου ψυχαναλυτη:

Πραγματι το βραδυ στην παρεα υπηρξαν αμφιβολιες για το επιπεδο της παρεας. Αμφιβολιες που πληγωσαν τον ονειρευομενο, γιατι το επιπεδο του το ειχε περι πολλου. Ετσι λοιπον το ενδεχομενο να εχει αυτος χαμηλο επιπεδο, στο ονειρο μετατεθηκε στην κοπελα και στην παρεα της. Για την ακριβεια, προβληθηκε πανω τους. Και στο ονειρο ο ονειρευομενος απολαμβανε την πνευματικη του ανωτεροτητα απεναντι στην κοπελα, η οποια δικαιολογηθηκε που ειχε τοσο χαμηλο επιπεδο. Ο ονειρευομενος οταν διηγουνταν για τις βλακειες που ελεγαν, ειχε ο ιδιος την αναγκη να δικαιολογηθει γι’ αυτο. Σε μια πρωτη προσεγγιση το ονειρικο περιεχομενο περιεχει την εκπληρωση της επιθυμιας: «Δεν υπαρχει αμφιβολια, εγω ειμαι εξυπνος. Αντιθετα, οι κοπελες ειναι που εχουν πολυ χαμηλο επιπεδο.»

Και ο συγγραφεας συνεχιζει εισαγοντας μας ακομα βαθυτερα στην επικρατεια της φροϋδικης αυτοκρατοριας:

Εντυπωση κανει οτι στο ονειρο στη λεξη επιπεδο λειπει το τελευταιο γραμμα, το ομικρον, δηλαδη το ακρο. Αυτο καταδειχτηκε, εκφραζει μια ακομα διαδικασια μεταθεσης. Βασικα ο θριαμβος του ονειρευομενου αφορουσε την ανδρικη του περηφανια. Το ακρο αντιπροσωπευε το οργανο του ανδρισμου. Ο ονειρευομενος - οχι μονο στο ονειρο του - την περηφανια για τον ανδρισμο του την εχει μεταθεσει στο κεφαλι του και στη λειτουργια του, τη νοημοσυνη. Ειναι φαιανοτερος απο τις γυναικες, γιατι αυτες κατα τη γνωμη του εχουν μικρη νοητικη ικανοτητα. Ετσι η ικανοποιηση της επιθυμιας, η οποια αναφερθηκε σε μια δευτερη προσεγγιση λεει: «Δεν υπαρχει καμια αμφιβολια για το δικο μου ανδρισμο.»

Που οδηγουν ολα αυτα τον φροϋδικο ψυχαναλυτη της περιπτωσης μας; Ακουστε τις σκεψεις του που ακολουθουν:

Όμως ετσι τον ονειρευομενο τον εζωσε μια ασυνειδητη αμφιβολια ως προς τη σεξουαλικη του ικανοτητα. Δηλαδη επαθε αγχος οτι απειλουνταν η ικανοτητα του, που ειναι τελικα το αγχος της οδυνης οτι θα χασει την αρτιμελεια των γεννητικων του οργανων. «Ο», παρατηρησε ο ονειρευομενος, φωναζει κανεις οταν ποναει, οταν τραυματιζεται. Αυτο λοιπον παρασταινει μια συμπυκνωση, αντιπροσωπευει αφενος τον πονο, δηλαδη το αγχος ενος επωδυνου τραυματισμου, αφετερου το θριαμβο επανω στην ελλειψη, στο λειψο της γυναικας. Συμφωνα με αυτα, το αστειο του ονειρου ειναι στη συλλαβη -ο-. Σε μια ελαχιστη λεπτομερεια, η οποια δεν περιεχεται καν στο φανερο περιεχομενο του ονειρου. Μια ιδιαιτεροτητα αυτου του ονειρου.

Μη σας φανει περιεργο οτι ο ονειρευομενος προφανως συμμετεχει ενεργα και ομοθυμα στην εξελιξη αυτης της αποκρυπτογραφησης. Αυτο δεν αποδεικνυει τιποτα. Ειναι διαπιστωμενο οτι οι αναλυομενοι πολλες φορες λενε στον ψυχαναλυτη τους ο,τι αυτος θελει να ακουσει. Αλλα σε εναν φροϋδιστη, αλλα σε εναν γιουνγκιανο και λοιπα. Τοσο περισσοτερο οσο περισσοτερο ειναι ο ιδιος ο ψυχαναλυτης περιορισμενος στις αποψεις μιας σχολης.

Κυριε Γεμενετζη, πραγματικα πιστευω οτι ηταν πολυ διαφωτιστικο το παραδειγμα μιας φροϋδικης αναλυσης ονειρου. Θα μπορουσατε ανακεφαλαιωνοντας να μας αναφερετε συνοπτικα τα βασικα στοιχεια της φροϋδικης θεωριας για τα ονειρα, ωστε να γινουν καλυτερα αντιληπτα απο ολους τους ακροατες της εκπομπης;

Ναι, ας αρχισουμε λοιπον παλι απο την αρχη. Το ονειρο παρασταινει την εκπληρωση μιας ασυνειδητης επιθυμιας. Η ασυνειδητη επιθυμια, οπως τη γνωρισαμε στο παραδειγμα, εκπληρωνεται σε δυο επιπεδα. Σε ενα πρωτο επιπεδο η επιθυμια εκπληρωνεται ως εξης: «Δεν υπαρχει αμφιβολια, εγω ειμαι εξυπνος». Αντιθετα οι κοπελες ειναι που εχουν πολυ χαμηλο επιπεδο. Σε ενα δευτερο, βαθυτερο επιπεδο, η εκπληρωση της επιθυμιας ειναι η ακολουθη: «Δεν υπαρχει αμφιβολια για το δικο μου ανδρισμο». Η ικανοποιηση της ασυνειδητης επιθυμιας ησυχαζει τον ονειρευομενο και του επιτρεπει να συνεχισει τον υπνο του. Το ονειρο ειναι λοιπον φυλακας του υπνου. Αυτη η επιθυμια, για να εκπληρωθει, δεσμευει καποιο γεγονος της προηγουμενης μερας, το υπολειμμα της ημερας. Το υπολειμμα της ημερας που υπαρχει στα ονειρα στην περιπτωση μας συνισταται στην ειρωνικη παρατηρηση του φιλου του ονειρευομενου το προηγουμενο βραδυ: «Μα εχουμε τοσο χαμηλο επιπεδο;» Η εκπληρωση της απαγορευμενης επιθυμιας συνιστα το λανθανον ονειρο, τον οποιο κρυπτογραφειται απο τη λειτουργια μιας λογοκρισιας, για να εμφανιστει –κοσμιο πλεον- σαν το φανερο ονειρο. Το λανθανον ονειρο ειναι η εκπληρωση της ασυνειδητης επιθυμιας. «Δεν υπαρχει αμφιβολια για τον δικο μου ανδρισμο». Αυτο, το λανθανον ονειρο, δεν εχει ακομα τη μορφη μιας εικονικης παραστασης. Το φανερο ονειρο ειναι το ονειρο που διηγηθηκε ο ονειρευομενος με το σκηνικο του και με την πλοκη του. Ηδη λοιπον το σκηνικο και η πλοκη του ονειρου αποτελουν μερος της κρυπτογραφησης του λανθανοντος ονειρου. Όμως οι κυριοτεροι μηχανισμοι αυτης της κρυπτογραφησης ειναι η μεταθεση και η συμπυκνωση. Τη μεταθεση τη γνωρισαμε στην ερμηνεια του ονειρου σαν εκεινο το μηχανισμο, οπου το ενδεχομενο ο ονειρευομενος να εχει χαμηλο επιπεδο μετατιθεται και προβαλλεται στην κοπελα και στην παρεα της. Μια αλλη μεταθεση γνωρισαμε στο οτι ο ονειρευομενος –οχι μονο στο ονειρο του- την περηφανια για τον ανδρισμο του την ειχε μεταθεσει στο κεφαλι του και στη λειτουργια του, τη νοημοσυνη. Η συμπυκνωση, τελος, ο αλλος μηχανισμος της κρυπτογραφησης του λανθανοντος ονειρου, στο παραδειγμα μας δειχνεται με το γραμμα -ο- που λειπει απο τη λεξη «επιπεδ». Στο -ο- συμπυκνωνονται δυο αντιθετα θεματα. Πρωτον, η κραυγη του πονου κατα το ασυνειδητο αγχος ευνουχισμου του ονειρευομενου. Δευτερον, το -ο- σαν το ακρο συμβολο του ανδρικου οργανου, το οποιο η κοπελα που τον πλησιαζει στο ονειρο, παραδεχεται πως δεν εχει. Μιλαει για «επιπεδ» κι ετσι του επικυρωνει –εμμεσα- τη δικη του ανωτεροτητα.

Αυτα ειναι τα κυρια στοιχεια, με τα οποια η φροϋδικη αυτοκρατορια κανει κατοχη στα ονειρα. Και τωρα θα κανουμε ενα αλμα και θα δουμε τι εχει μεινει σημερα, που οδηγησε η παρακμη και πτωση αυτης της αυτοκρατοριας.

[…κενο - λαθος στην εγγραφη!]

Ουτε τις αποψεις των βεβηλωμενων εχθρων της ψυχαναλυσης, ουτε εκεινες φιλοσοφων, οι οποιοι ασκουν μια περισσοτερο επιστημολογικη κριτικη επανω στις θεωρητικες της προτασεις. Πολυ περισσοτερο θα δωσω το λογο στους ιδιους τους φροϋδιστες και θα ακουσουμε πως αυτοι –τουλαχιστον ορισμενοι απο αυτους- αντιμετωπιζουν σημερα τα ονειρα. Θα αναφερθω κυριως σε ενα σεμιναριο για τα ονειρα που διηρκεσε πεντε χρονια και στο οποιο μετειχαν μελη της αμερικανικης ακαδημιας της ψυχαναλυσης. στα πλαισια αυτου του σεμιναριου ενας ψυχαναλυτης, ο doctor Zane, παρουσιασε ηχογραφημενο τον παρακατω διαλογο με εναν ασθενη του:

Ο ασθενης: Πριν απο μια δυο βδομαδες αποφασισα να παω στο κουρειο για να κοψω τα μαλλια μου. Ο κουρεας φλυαρουσε ασταματητα. Ποσο το μισω αυτο στους κουρεις! Όμως μετα απο εκεινο το κουρεμα αρχισα να εχω ονειρα. Μεχρι τωρα ειδα το ιδιο ονειρο τρεις φορες. Σε αυτο το ονειρο υπαρχει καθε φορα ενα μεγαλο φαλακρο σημειο. Αρχικα αυτο εχει περιπου το μεγεθος μιας κουπας, ομως κατοπιν γινεται ολο και μεγαλυτερο. Ου, σκατα! Τωρα λοιπον αρχιζω να συγχυζομαι για κατι που δεν με ενοιαζε ποτε στη ζωη μου μεχρι τωρα.

Doctor Zane: Μπορειτε να μου περιγραψετε το ονειρο καπως λεπτομερεστερα; Ακριβως οπως το ειδατε;

Ο ασθενης: Να, βλεπω το ιδιο μου το κεφαλι απο πισω κι εκει πισω υπαρχει κατι σε διαμετρο περιπου δωδεκα εκατοστων και αυτο ειναι φαλακρο εκτος απο λιγες φαλακρες τριχες πανω στην επιφανεια. Κατι τετοιο ειδα. Ηδη σε πολλους νεους ανδρες.

Doctor Zane: Πως νιωθατε οταν το ειδατε αυτο το ονειρο;

Ο ασθενης: Α… φοβερα τρομαγμενος ξυπνησα. Ειχα τετοιο πανικο που σχεδον ημουν ετοιμος να πηδηξω απο το παραθυρο. Κρατιομουν γερα απο το σεντονι.

Αυτος ειναι ο διαλογος. Κατοπιν ο Zane παραθετει τις ερμηνειες που εκαναν πεντε μελη του σεμιναριου. Ακομα και αν μερικοι οροι δεν ειναι απολυτα κατανοητοι στον μη ειδικο, αξιζει αυτην τη συνομιλια να την ακουσουμε.

Ψυχαναλυτης Α: Γιατι ο doctor Zane δεν ακολουθει περισσοτερο τη λεπτομερεια στο ονειρο για τον κουρεα και για το κουρειο;

Ψυχαναλυτης Β: Σκεφτομαι οτι το συμβαν στο κουρειο σχετιζεται με κατι που θα εγινε με τον πατερα του ασθενους στην παιδικη του ηλικια. Ακομα θα υπαρχει καποια σχεση με τον θεραπευτη του.

Ψυχαναλυτης Γ: Σκεφτομαι πως το κυριο μελημα αυτου του νεου ειναι να αποκρουσει καθε επιθεση εναντια στην παντοδυναμια του η στο ναρκισσισμο του.

Ψυχαναλυτης Δ: Δεν θα ηταν καλο να αναλογιστουμε για λιγο το μεταφορικο νοημα αυτου του ονειρου, δηλαδη την τριχοπτωση;

Ψυχαναλυτης Α: Δεν πιστευω οτι προκειται για τριχοπτωση. Στο ονειρο ο ασθενης περιγραφει μονο ενα φαλακρο σημειο με λιγες μεμονωμενες τριχες επανω του και ακουσαμε τον ασθενη να λεει για το ονειρο του τη λεξη «σκατα». Και ακομα επαναλαμβανει συχνα σε σχεση με το φαλακρο σημειο τη λεξη «πισω». Εξ ου και ο συνειρμος μου σε αυτην την εικονα του ονειρου. «Δεν τα βγαζω περα με τις ομοφυλοφιλικες ορμες μου».

Ψυχαναλυτης Γ: Εγω αντιθετα πιστευω οτι ο ασθενης θελει να πει: «Δεν τα βγαζω περα με την απωλεια του αυτοελεγχου μου, με την οργη μου, και γι’ αυτο πρεπει να καταφυγω σε μια υποτελη θηλυκια ομοφυλοφιλικη σταση, για να μην ξεσπασει κανενας καυγας που θα με κατεστρεφε.

Ψυχαναλυτης Α: Ενδεχομενως η ομοφυλοφιλια θα μπορουσε να θεωρηθει κατι το θηλυκο. Απο την αλλη πλευρα θα μπορουσε κανεις και να πει οτι ο επιθετικος ομοφυλοφιλικος ρολος ειναι που απειλει να ξεσπασει μεσα απο τον ασθενη.

Ψυχαναλυτης Ε: Εαν θελησετε να εφαρμοσετε την ερμηνεια σας για το πισω μερος και για ολα τα σχετικα, τι θα λεγατε τοτε και για τις αλλες ιδιομορφιες που υπαρχουν στο ονειρο, οπως παραδειγματος χαριν το οτι ολα γινονται συνεχως μεγαλυτερα.

Ψυχαναλυτης Β: Θα ελεγα οτι η προοδευτικη επεκταση του φαλακρου σημειου σημαινει αυξανομενο αγχος και οργη.

Ψυχαναλυτης Α: Θα μπορουσε να πει κανεις οτι ο ασθενης μεγαλωνει ο ιδιος, με την εννοια οτι διευρυνει το προβλημα του. Σαν να γραφει στην αρχη με μικρα γραμματα και κατοπιν με κεφαλαια.

Ψυχαναλυτης Δ: Με απασχολει οτι το ονειρο τελειωνει σε τοσο μεγαλο πανικο. Πιστευω οτι πρεπει να καταλαβουμε καλυτερα τους μηχανισμους αυτου του πανικου.

Ψυχαναλυτης Α: Αυτος ο συγκλονιστικος πανικος θα μπορουσε να εξηγηθει σαν ενα ειδος κατακερματισμου η διαλυσης του εαυτου η του εγω η… πειτε το οπως θελετε. Γι’ αυτο θα μπορουσε κανεις να τον καταλαβει σαν εναν ομοφυλοφιλικο πανικο.

Ψυχαναλυτης Γ: Ακριβως αυτη η περιοχη της διαλυσης ειναι που μου φαινεται τοσο προγεννητικη. Αυτο ειναι που θα αντετεινα στη χρηση σας του ορου «ομοφυλοφιλικος». Αυτη ειναι μια κριση ταυτοτητας.

Ας δουμε πως σχολιαζει τον παραπανω διαλογο ο doctor Zane:

Επρεπε διαρκως να διαπιστωνουμε οτι οι ψυχαναλυτες που πηραν μερος στο σεμιναριο εδιναν για το ιδιο ονειρο ολοτελα διαφορετικες ερμηνειες και ειχαν εκπληκτικα μεγαλες δυσκολιες να συνεννοηθουν μεταξυ τους. Και αυτες οι δυσκολιες αυξανονταν παντα, οταν οι ερμηνευτες των ονειρων μαθαιναν επιπλεον του φανερου ονειρου, που ηταν το θεμα τους, και στοιχεια απο το ιστορικο.

Ως προς τον παραπανω αναφερομενο ασθενη, ο doctor Zane προσεθεσε οτι αυτος σε ολη τη διαρκεια της θεραπειας του δεν εδειξε την παραμικρη ομοφυλοφιλικη ταση. Και ο doctor Zane κλεινει τις παρατηρησεις του με τα λογια:

Εαν δεν καταφερουμε να ξεκαθαρισουμε αυτο το συγκλονιστικο φαινομενο, τις μεταξυ τους ασυμβιβαστες ερμηνειες ενος και του αυτου ονειρου, οι ψυχαναλυτες θα συνεχισουν να παριστανουν οτι καταλαβαινουν θεωρητικα την ανθρωπινη συμπεριφορα, ενω στην πραξη μολις επιχειρησουν να ερευνησουν μαζι μια συγκεκριμενη σημαντικη κλινικη περιοχη, δεν ειναι καθολου σε θεση να καταλαβουν ο ενας τον αλλο και να μιλησουν μαζι.

Σημερα, κυριε Γεμενετζη, ποση ισχυ εχει η χρηση της φροϋδικης ερμηνειας των ονειρων απο τους ψυχαναλυτες;

Όπως τονισα και στην αρχη της εκπομπης, ποτε στην ψυχαναλυση η πραξη της δεν ταυτιζονταν απολυτα με τη θεωρια της. Και μαλιστα θα ελεγα, οσο πιο ωριμος ειναι ο ψυχαναλυτης, τοσο λιγοτερο αφηνει τη σταση του να κατευθυνεται απο θεωρητικες προκαταληψεις. Όσον αφορα τωρα την ιδια τη φροϋδικη θεωρια, καταρχην υπαρχει μια κατηγορια ψυχαναλυτων, οι οποιοι ακολουθουν εκπεφρασμενα αλλους δρομους, οπως παραδειγματος χαριν εκεινοι που ανηκουν στη σχολη του Adler, του Lacan, οι λεγομενοι νεοφροϋδικοι, για να αναφερω τα πιο γνωστα στην Ελλαδα ρευματα. Όμως ιδιαιτερο ενδιαφερον παρουσιαζει κατα τη γνωμη μου η εξελιξη της φροϋδικης θεωριας, η οποια συμβαινει στους κολπους των λεγομενων ορθοδοξων φροϋδιστων. Εκει φαινεται πολυ καθαρα οτι το φαινομενο που ονομασα καπως προκλητικα χρησιμοποιωντας εναν τιτλο του Eysenk «Παρακμη και πτωση της φροϋδικης αυτοκρατοριας». Αυτο βεβαια δεν ειναι μοιρα της φροϋδικης θεωριας και μονο. Ανηκει στην εποχη μας οτι καθε μεγαλοπνοο θεωρητικο οικοδομημα καταρρεει. Αυτο το ιδιαιτερα εντυπωσιακο φαινομενο δεν μπορει βεβαια να συζητηθει τωρα. Όμως, καθως εδω γινεται λογος για τη φροϋδικη θεωρια των ονειρων, θα κλεισω τη σκιαγραφηση της σημερινης της καταστασης παραθετοντας δυο λογια απο την εργασια μιας αλλης ψυχαναλυτριας, της Echart, απο το ιδιο σεμιναριο της αμερικανικης ακαδημιας της ψυχαναλυσης επανω στα ονειρα. Γραφει λοιπον η Echart:

Πολλοι απο μας εγκατελειψαν μεν πολλα τμηματα της αρχικης φροϋδικης ερμηνειας των ονειρων, οπως για παραδειγμα τη θεωρηση του ονειρου σαν εκπληρωσης μιας επιθυμιας η την παρασταση του ονειρου σαν φυλακα του υπνου και την διακριση αναμεσα σε φανερο και σε λανθανον περιεχομενο του ονειρου. Κι ομως ολοι μας κραταμε τον ορο ερμηνεια σαν τιτλο για τον τροπο της προσβασης μας στα ονειρικα συμβαντα των ασθενων μας. Όμως αυτο δειχνει οτι συνεχιζουμε να εργαζομαστε θεραπευτικα κατω απο την δικτατορια παραστασεων, τις οποιες εχουμε θεωρητικα αμφισβητησει απο καιρο.

Τωρα μπορουμε καπως να εκτιμησουμε την αποσταση που διανυθηκε απο το 1900, οταν ο Freud δημοσιευσε την «Ερμηνεια των Ονειρων», που ειρησθω εν παροδω στα ελληνικα μεταφραστηκε επι το πομπωδεστερον «Ερμηνευτικη του Ονειρου», μεχρι τις μερες μας. Ο διαλογος που ακουσαμε εγινε το 1967. Σχεδον δεκα χρονια αργοτερα ενας γνωστος Ευρωπαιος ψυχαναλυτης, ο André Green, γραφει:

Εαν λιγη γνωση μαθαινει σε καποιον να ερμηνευει ονειρα, η πολλη γνωση τον μαθαινει να ακουει την αφηγηση τους και να αποφευγει τις ερμηνειες.

Ετσι λοιπον και το τελευταιο οχυρο της φροϋδικης θεωριας των ονειρων, η ερμηνεια τους, κλονιζεται. Αν οχι ακομα για τους πολλους ψυχαναλυτες, τουλαχιστον για τους πρωτοπορους αναμεσα τους. Όμως, προσοχη! Όλα αυτα που αναφερθηκαν κατω απο τον τιτλο «Παρακμη και πτωση της φροϋδικης αυτοκρατοριας», δεν σημαινουν οτι η ιδια η ψυχαναλυση εχει φτασει στο τελος της. Όπως λενε και οι Γερμανοι, δεν πρεπει να βιαστουμε και με τα απονερα του μπανιου να πεταξουμε και το παιδι. Όπως αναφεραμε στην αρχη της αποψινης εκπομπης, η φθορα του ταξιδιωτικου οδηγου δεν σημαινει καθολου και καταστροφη των τοπων που αυτος περιγραφει. Το τι ολα αυτα σημαινουν για τη σχεση μας με τα ονειρα, θα το δουμε στην επομενη εκπομπη.

Μερος ΙΙ

Αποψε, φιλοι ακροατες, ειναι και παλι μαζι μας στο στουντιο ο ψυχαναλυτης κυριος Κωστας Γεμενετζης, συγγραφεας του βιβλιου «Το Όνειρο», το οποιο προκειται να κυκλοφορησει συντομα απο τις εκδοσεις Έρασμος. Την προηγουμενη εβδομαδα ο κυριος Γεμενετζης μας μιλησε για τη φροϋδικη θεωρηση του ονειρου και μας εδωσε και μερικα παραδειγματα.

Κυριε Γεμενετζη, και παλι σας καλωσοριζω στην εκπομπη. Την προηγουμενη φορα μας μιλησατε για τη φροϋδικη αποψη περι ονειρων με ενα πολυ κατανοητο παραδειγμα, νομιζω, αναλυσης ονειρου συμφωνα με τη θεωρια του Freud. Αποψε, και με αφορμη βεβαια την εκδοση του βιβλιου σας για το ονειρο, θα σας παρακαλουσα, πριν ακουσουμε τις δικες σας αποψεις για το ονειρο, που, αν εχω αντιληφθει σωστα, παρουσιαζουν μια ιδιαιτεροτητα, να μεινουμε λιγο ακομα στον Freud, για να δουμε αν γινεται την θεση του στην ιστορια, ας την πω ετσι, του ονειρου.

Ναι, κυρια Κυρτζακη, στην εκπομπη σας αυτη που εχει τον τιτλο «Επι την απειρον θαλασσαν των ονειρων» αναφερετε σαν υποτιτλο «Τα ονειρα και ο διαμεσολαβητικος τους ρολος στην εξελιξη της ιστοριας του ανθρωπου». Σημερα λοιπον, επιχειρωντας μια εκτιμηση της φροϋδικης θεωριας των ονειρων, θα αρχισω με μια νυξη σχετικα με τον υποτιτλο που ακουσαμε. Δηλαδη, θα παρουσιασω σε αδρες γραμμες την ιστορικη θεση της φροϋδικης θεωριας, την θεση της ως προς την εποχη μας. Το ερωτημα εδω ειναι, πρωτον, τι ειναι αυτο που χαρακτηριζει την εποχη μας και δευτερον, τι σημαινει για εμας, τους ανθρωπους αυτης της εποχης η φροϋδικη θεωρια των ονειρων. Πολυ σχηματικα λοιπον θα ελεγα οτι τα ονειρα απο την Αρχαιοτητα εως και το Ρομαντισμο εννοουνται στην κυριαρχη σκεψη της εκαστοτε εποχης σε αμεση η εμμεση σχεση με το Θεϊκο. Έτσι, παραδειγματος χαριν, στην Ιλιαδα, ο Διας στελνει ενα απατηλο ονειρο στον Αγαμεμνονα. Και στο κατωφλι της εποχης μας, στον Ρομαντισμο, γραφει ο Νοβαλις:

Το ονειρο ειναι μια προστασια εναντια στην κανονικοτητα και στη ρουτινα της ζωης. Μια απελευθερωση της αιχμαλωτισμενης φαντασιας, οπου ολες οι εικονες της ζωης γινονται ανω κατω και η αδιακοπη σοβαροτητα του ενηλικα διακοπτεται απο ενα χαρουμενο φιλικο παιχνιδι. Σιγουρα χωρις τα ονειρα θα γερνουσαμε γρηγοροτερα και ετσι μπορει κανεις να θεωρησει το ονειρο αν μη δοσμενο απο ψηλα, οπωσδηποτε σαν θεϊκο δωρο. Σαν ενα φιλικο συνοδο στην πορεια του προσκυνητη προς τον ιερο ταφο.

Αυτος ειναι ο τροπος, με τον οποιο μιλουσαν στους παλαιοτερους τα ονειρα. Ακομα και στους ονειροκριτες, στην προφητικη δηλαδη φυση του ονειρου, υπαρχει λανθανουσα η θεϊκη του προελευση. Όμως σημερα, εκεινος που βλεπει τα ονειρα μεσα απο τον ονειροκριτη η μα τα ματια των Ρομαντικων, μοιαζει με εκεινον τον αγιο ανθρωπο, τον οποιο συναντησε ο Ζαρατουστρα στο δασος και τον ρωτησε τι γυρευει εκει. Ο αγιος ανθρωπος απαντησε:

«Κανω τραγουδια και τα τραγουδαω και οταν κανω τραγουδια, γελαω, κλαιω και βρυχωμαι. Έτσι υμνω το Θεο. Με το τραγουδι, με το γελιο, με το κλαμα και με το βρυχηθμο υμνω το Θεο». Και οταν ο Ζαρατουστρα εμεινε μονος, ειπε στον εαυτο του: «Αν ειναι δυνατον! Αυτος ο αγιος ανθρωπος δεν ακουσε ακομα στο δασος του πως ο Θεος πεθανε».

Αυτος ο ηθικολογικα ιδωμενος θεος και μονο αυτος εννοειται, οταν λεει ο Nietzsche «ο Θεος πεθανε». Πεθανε, γιατι τον σκοτωσαν οι ανθρωποι. Και τον σκοτωσαν, γιατι το μεγαλειο του το υπολογισαν με τα μετρα της εξυπναδας τους και συμφωνα με τις αναγκες τους για ανταμοιβη. Κι ετσι τον εξευτελισαν.

Martin Heidegger

Εδω δεν ειναι η στιγμη να αναπτυχθει η ρηση του Nietzsche «ο Θεος πεθανε» σε ολες της τις αποψεις, αν αυτο ειναι καν δυνατο. Την αναφερω, γιατι νομιζω πως αυτη η ρηση χαρακτηριζει την εποχη μας οσο καμια αλλη. Το οτι ο Θεος πεθανε, δε σημαινει καποιου ειδους αθεϊστικη προπαγανδα απο μερους του Nietzsche. Σημαινει οτι ο ανθρωπος ειναι πλεον η πρωτη αρχη. Ότι το θεμελιο του βρισκεται πλεον στο ιδιο του το υποκειμενο, στην ταυτοτητα του. Σε αυτο το πνευμα ειναι που μεγαλωνουμε, ειτε το θελουμε ειτε οχι. Την ειδηση πως ο Θεος πεθανε, την παιρνουμε –για να χρησιμοποιησω την εκφραση ενος δασκαλου μου- «ηδη με το μητρικο γαλα». Γι’ αυτο, και εφοσον δεν ειμαστε σαν το γερο αγιο του δασους, τα ονειρα στη μεχρι τωρα παραδοση τους, εννοημενα δηλαδη αμεσα η εμμεσα σαν θειο μηνυμα, δεν μας λενε τιποτα. Ειναι σαν να μιλανε μια γλωσσα νεκρη. Την μεταφραση των ονειρων στη γλωσσα της εποχης μας, της εποχης των –οπως λεει ο ποιητης Friedrich Hölderlin- φευγατων θεων, αυτην την μεταφραση των ονειρων την επιτελει ο Freud με την θεωρια του για τα ονειρα. Τα ονειρα μας γινονται και παλι προσιτα, μας μιλανε στο οικειο μας μηκος κυματος, καθως τωρα εννοουνται, οπως λεει ο Freud καθαρα σαν μια επιδοση του ονειρευομενου. Έτσι ο Freud δινει και παλι στα ονειρα μια θεση στη ζωη μας. Όμως. Υπαρχει ενα ομως. Τα ονειρα, οπως τα συλλαμβανει ο Freud, αναγονται πλεον στον ανθρωπο. Ο ανθρωπος γινεται η αιτια, η αρχη και το τελος των ονειρων. Αυτο θα πει, τα ονειρα δεν εννοουνται σαν ονειρα μεσα απο τη δικη τους τη φυση, αλλα σαν ανθρωπινη αναγκη και λειτουργια. Τα ονειρα σαν ονειρα χανονται.

Τα ονειρα χανονται οχι γιατι ποτε τα ειχαμε, αλλα γιατι ανηκει στη μοιρα και των ονειρων να χανονται στην κυριαρχη σκεψη της καθε εποχης. Αυτο συμβαινει παραδειγματος χαριν στον κοσμο του Ομηρου, οπου τα ονειρα επισης χανονται σαν ονειρα, καθως εννοουνται σαν θεοσταλτα. Και παλι η υπαγωγη τους σε μια αρχη. Και παλι η αγνοηση της φυσης τους, η οποια εκεινη την εποχη διαφαινεται μονο μεσα απο τα αποσπασματα του Ηρακλειτου. Στον Freud τα ονειρα χανονται και παλι, ομως με διαφορετικο τροπο, υπαγομενα τωρα στη νεα αρχη του κοσμου, στο ανθρωπινο υποκειμενο. Και εμεις ειναι γραφτο να τα προσεγγιζουμε παντα μεσα απο την εκαστοτε παρερμηνεια τους. Έτσι ο Freud μας δινει τα ονειρα και συγχρονως μας τα παιρνει. Μας τα δινει, στο σημειο που μας τα παρουσιαζει ιδωμενα στο πνευμα της εποχης μας σαν προϊοντα ψυχικων αναγκων και μας τα παιρνει γιατι ακριβως δεν τους αφηνει την υποσταση τους, αλλα κανοντας τα ανθρωπινη λειτουργια, τα καθιστα αφ’ εαυτου τους ανυποστατα. Ο Freud αναλαμβανει αυτην την τραγικη και αναποφευκτη μοιρα. Μας εξοικειωνει με τα ονειρα αλλοτριωνοντας τα. Όμως, αν αυτο συμβαινει, ειναι γιατι και εμεις οι ιδιοι υπαρχουμε κατα το πλειστον αποξενωμενοι απο την ιδια μας τη φυση.

Κυριε Γεμενετζη, αν εχω αντιληφθει σωστα, εσεις μαλλον θεωρειτε οτι το ονειρο απο μονο του δεν σημαινει τιποτα και οτι η οποιαδηποτε σημασια του οφειλεται στον ανθρωπο και μονο. Δεν ξερω αν εχω αντιληφθει σωστα.

Ναι, εαν με σημασια του ονειρου εννοουμε μια συνδεση του ονειρου με ενα συμβαν του ξυπνου, τοτε θα ελεγα οτι βεβαια και το ονειρο εχει μια σημασια. Έτσι παραδειγματος χαριν μπορουμε να δουμε στο ονειρο μας εναν ανθρωπο που γνωρισαμε πριν απο ενα μηνα, ενα τετοιο ονειρο πριν απο δυο μηνες δε θα ηταν δυνατο, δεν θα ηταν νοητο. Ακομα ας θυμηθουμε και τα λεγομενα προφητικα ονειρα, μερικα απο τα οποια ακουστηκαν προσφατα απο αυτην την εκπομπη. Όμως αυτο που θελω να τονισω, ειναι οτι η σχεση των ονειρων μας με τον ξυπνο, ειναι τελικα ενα μυστηριο. Έρχεται απροσμενα, χωρις να ξερουμε πως και απο που. Δεν ειναι δηλαδη μια σχεση η οποια εξηγει τα ονειρα. Δεν ειναι μια σχεση, με την οποια μπορουμε [κενο στην ηχογραφηση] και επομενως δεν μπορουμε να αρχισουμε τιποτα μαζι της. Το πολυ που μπορουμε ειναι να τη δεχτουμε, ετσι οπως αυτη καθε φορα μας παρουσιαζεται.

Μπορουμε λοιπον τωρα να ακουσουμε καποια αποσπασματα απο το βιβλιο σας, για να δουμε καλυτερα τις δικες σας αποψεις συγκεκριμενοποιημενες πια.

Ναι. Τα αποσπασματα απο το βιβλιο μου, τα οποια θα ακουσετε σημερα, μιλαν ακριβως για την αναζητηση των ονειρων σαν ονειρων και για τις προκαταληψεις, τις οποιες μια τετοια αναζητηση πρεπει σημερα να ξεπερασει.

Ήδη ο τιτλος της «Ερμηνειας των Ονειρων» του βιβλιου του Freud για τα ονειρα δηλωνει την κυρια τοποθετηση του φροϋδικου εργου. Το βιβλιο που μας εκανε να προσεξουμε τα ονειρα, δεν μιλαει για τα ονειρα καθ’ εαυτα, αλλα για την ερμηνεια τους. «Προτιθεμαι να δειξω οτι τα ονειρα επιδεχονται ερμηνεια», γραφει ο Freud. Το οτι τα ονειρα επιδεχονται ερμηνεια, δεν απορρεει βεβαια απο τα ονειρα καθ’ εαυτα, αλλα ειναι μια –οπως λεει ο Freud- προϋποθεση. Και πως το δικαιολογει ο Freud αφενος να ασχολειται με τα ονειρα και αφετερου, οπως ο ιδιος παραδεχεται, να ισχυριζεται ολοτελα αυθαιρετα οτι τα ονειρα μπορουν και πρεπει να ερμηνευονται; Η απαντηση ειναι για τον Freud ευκολη. Λεει: «Αν εχουμε δικιο, αυτο μπορει να το δειξει μονο η επιτυχια της δοκιμης». Εδω κανει ο Freud λαθος. Παρασυρμενος απο εναν απλο πραγματισμο, ξεχναει πως με τις εκαστοτε καταλληλες προϋποθεσεις, ολα μπορουν να δειχτουν, ακομα και το οτι τα ονειρα επιδεχονται ερμηνεια. Αυτο που ο Freud ονομαζει επιτυχια, δεν ειναι παρα η εκπληρωση των δικων του προϋποθεσεων. Ισχυριζεται οτι τα ονειρα ειναι ερμηνευσιμα και πιστευει οτι το αποδεικνυει παρουσιαζοντας μια μεθοδο ερμηνειας των ονειρων, δηλαδη ανακαλυπτοντας στα ονειρα αυτο, με το οποιο τα εχει ηδη προκαταλαβει. Ο Freud δεν μπορει λοιπον να μας πεισει για το δικιο του παραπεμποντας μας στις «επιτυχιες» του. Αυτο παλι δε σημαινει οτι ηδη τελειωσαμε με την ερμηνεια των ονειρων. Σημαινει μονο οτι δεν αφηνουμε την κριτικη σκεψη να αποστομωθει κατω απο το βαρος των αποδειξεων του Freud. Τωρα, απελευθερωμενοι απο τις υποδειξεις του με ποιον τροπο οφειλουμε να διαβασουμε την «Ερμηνεια των Ονειρων», μπορουμε να στραφουμε προς αυτην την ιδια. Το βλεμμα και η σκεψη ανοιγουν για την κριτικη της αφομοιωση. Δηλαδη για μια αποφασιστικη αντιπαραθεση μαζι της.

Ειναι ουσιαστικο για την ερευνα μας το οτι με αυτην δε θελουμε να μαθουμε τιποτα το καινουριο. Θελουμε να καταλαβουμε κατι που ηδη βρισκεται ανοιχτο μπροστα στα ματια μας. Γιατι φαινεται πως αυτο κατα ενα τροπο δεν καταλαβαινουμε.

Ludwig Wittgenstein

Πως φτανει ο Freud να ισχυριζεται οτι τα ονειρα μπορουν να ερμηνευτουν, δηλαδη να εξηγηθουν; Ο Freud δεν θετει ο ιδιος ενα τετοιο ερωτημα. Ίσως γιατι η απαντηση μοιαζει περισσοτερο απο αυτονοητη. Τα ονειρα μπορουν να εξηγηθουν, με την προϋποθεση οτι τα ονειρα εχουν μια αιτια, ενα γιατι. Το γιατι απαιτει μια αιτιολογηση. Όταν ενα ονειρο εχει αιτια, τοτε αυτο δεν ειναι απλως ονειρο, αλλα εμφανιζεται σαν επακολουθο της αιτιας του. Το απλο του ονειρου χανεται. Στην «Ερμηνεια των Ονειρων» επιτελειται η συνδεση ενος ονειρου με την αιτια του. Η αιτιολογηση του μεσω της ερμηνειας. Η ερμηνεια, οπως λεει ο Freud, αντικαθιστα ενα ονειρο με κατι αλλο, ωστε αυτο το ονειρο, το οποιο αφ’ εαυτου του δεν ειναι καμια κοινωνικη εκφραση, κανενα μεσο επικοινωνιας, τωρα παρασταινεται σαν ενα ψυχικο μορφωμα με νοημα που εχει να ενταχθει στην ψυχικη λειτουργια του ξυπνου. Η φροϋδικη «Ερμηνεια των Ονειρων» συνδεει τα ονειρα με τον ξυπνο και ετσι αποκαθιστα την, οπως λεει ο Freud, διασυνδεση των ψυχικων μας ενεργειων. Αυτη η καθολικη αιτιολογικη συσχετιση, οπου η καθε ψυχικη ενεργεια ειναι συνδεδεμενη με τις αλλες, οπως παραδειγματος χαριν, τα ονειρα με τον ξυπνο, συνιστα μια προκαταληψη της ερμηνειας των ονειρων. Ο Freud την υιοθετει χωρις δισταγμο. Το οτι δεν κανει λογο για αυτην, δε σημαινει καθολου και οτι δεν τι γνωριζει. Αντιθετα ολη η ερμηνεια των ονειρων και ολη η φροϋδικη ψυχολογια ειναι με πληρη συνειδηση προκατειλημμενη απο το αιτημα του γιατι, συμφωνα με το οποιο ολα εννοουνται μεσα απο την αιτιολογηση, δηλαδη την εξηγηση τους.

Ο ανθρωπος ειναι το ζωον λογον εχον, το ζωντανο ον, που αναζητα τους λογους και που λογοδοτει. Άραγε αυτος ο ορισμος οτι ο ανθρωπος ειναι το ζωον λογον εχον, που αναζητα λογους και που λογοδοτει, εξαντλει την ουσια του ανθρωπου; Ή μηπως η ουσια του ανθρωπου ειναι αυτη που παραμενει ακομα και παραμενει παντα το συγκλονιστικα αξιονοητο; Θα επιτρεπονταν, αν ηταν ετσι, να εγκαταλειπαμε αυτο το αξιονοητο για χαρη της ξεφρενης πορειας της αποκλειστικα υπολογιστικης σκεψης και των τεραστιων επιτυχιων της; Ή καλουμαστε σε δρομους, οπου η νοηση μπορει να ανταποκρινεται στο αξιονοητο, αντι μαγεμενη απο την υπολογιστικη σκεψη να το παρανοει; Αυτο ειναι το ερωτημα. Ειναι το κοσμοϊστορικο ερωτημα της νοησης. Απο την απαντηση του θα αποφασιστει τι θα συμβει με τη γη και με την παρουσια του ανθρωπου επανω σε αυτη τη γη.

Martin Heidegger

Στην σκεψη ενος ανθρωπου, ο οποιος ακομα και για κατι το ασημαντο και τυχαιο θα αμφισβητουσε την αναγκη μιας εξηγησης, ο Freud αντιδρα βιαια. Λεει: Τι εννοει μ’ αυτο; Ισχυριζεται οτι υπαρχουν εστω και μικρα συμβαντα, που δεν εμπιπτουν στην διασυνδεση του παγκοσμιου συμβαντος, που θα μπορουσαν και να μην ειναι οπως ειναι; Όταν κανεις διασπα τον φυσικο ντετερμινισμο σε ενα σημειο, τοτε εχει πεταξει στα σκουπιδια ολη την επιστημονικη κοσμοθεωρια. Ο Freud εχει δικιο. Ίσως ολη η επιστημονικη κοσμοθεωρια, σιγουρα ομως η φροϋδικη ψυχολογια, στεκεται και πεφτει με το ερωτημα αν καποιο, εστω και ασημαντο συμβαν, παραδειγματος χαριν ενα ονειρο, μπορει να εξηγηθει. Δηλαδη να αιτιολογηθει και να ενταχθει στο πλεγμα των αλληλοσυσχετισμων του συστηματος. Ή, αν δε χρειαζεται καμια εξηγηση. Ο Freud ειναι σιγουρος. Ο φιλος μας δεν θα θελησει να αναλαβει τις συνεπειες της πρωτης του απαντησης. Θα ενδωσει. Και αν ο φιλος μας δεν ενδωσει; Αν ακουγοντας τον Freud να μιλαει για την διασυνδεση του παγκοσμιου συμβαντος, θυμοταν τα λογια ενος αλλου παλαιοτερου γιατρου που λενε «Το τριανταφυλλο δεν εχει γιατι. Ανθιζει, επειδη ανθιζει». Μηπως πραγματι κατι το ασημαντο και τυχαιο, παραδειγματος χαριν ενα ονειρο η ενα τριανταφυλλο, αρκει για να πεταξει στα σκουπιδια ολη την επιστημονικη κοσμοθεωρια; Όλα εξαρτωνται απο το εαν ενα ονειρο θα τεθει κατω απο το γιατι, αν δηλαδη θα εξηγηθει και θα αντικατασταθει απο κατι αλλο κι επομενως θα ξεχαστει σαν ονειρο η εαν ειναι δυνατος και ενας αλλος δρομος. Ένα ονειρο σαν το ονειρο που φανερωνεται αφ’ εαυτου του διχως γιατι.

Στη νοηση καθε πραγμα γινεται μοναχικο και αργο.

Martin Heidegger

Αυτη η δυνατοτητα να μας μιλησει ενα ονειρο σαν τετοιο, διχως γιατι, αγνοηθηκε απο τη δυτικη σκεψη. Και αυτο ηταν επομενο, καθως η αναζητηση της γνωσης ακολουθησε το δρομο του Αριστοτελη. Λεει ο Αριστοτελης: Τοτε γαρ οιομεθα γιγνωσκειν εκαστον οταν τα αιτια γνωρισομεν. Δηλαδη: Τοτε πιστευουμε οτι γνωριζουμε το καθε τι, οταν γνωρισουμε τα αιτια. Ο ιδιος ο Αριστοτελης ειναι που ρωταει: Τι δε εστι το ενυπνιον και πως γινεται; Τι ειναι το ονειρο και πως γινεται; Το «και» πρεπει εδω να ακουστει επεξηγηματικα. Τι ειναι το ονειρο, δηλαδη πως γινεται. Το ειναι του ονειρου ερμηνευεται εδω για πρωτη φορα σαν ζητημα της γενεσης του ονειρου μεσα απο το ζητουμενο αιτιο του. Σε αυτο το πνευμα πρεπει να ακουστει και η προηγουμενη αντιδραση του Freud στην παρεμβαση του φιλου μας. Τα πραγματα, λεει, ειναι οπως ειναι, δηλαδη τα πραγματα υπαρχουν στο ειναι τους μεσα απο τη διασυνδεση του παγκοσμιου συμβαντος. Σε αυτην την σκεψη το ειναι των πραγματων δεν ειναι πλεον κατι το πηγαιο και πρωτογενες, αλλα ενα προϊον αιτιολογικων αλληλοσυσχετισεων. Τα ονειρα καθ’ εαυτα ειναι κατι το αδιανοητο. Και τουτο δειχνεται προπαντων, οπου ο Freud μιλαει ο ιδιος για τα ονειρα καθ’ εαυτα. Λεει ο Freud: «Το ονειρο δεν ειναι αφ’ εαυτου του κανενος ειδους κοινωνικη εκφραση, κανενα μεσο επικοινωνιας. Ειναι ξενο και αγνωριστο. Ξενα ομως δεν ειναι τα ονειρα αφ’ εαυτου τους». Εδω υπαρχει ακομα ενα αποφασιστικο λαθος του Freud. Τα ονειρα ειναι ξενα μονο για εκεινη τη σκεψη, η οποια ειναι προετοιμασμενη να τα εννοησει μεσα απο την εξηγηση τους και τη συσχετιση τους με τις ψυχικες ενεργειες του ξυπνου. Κατι για το οποιο τα ονειρα σαν ονειρα δεν προσφερονται καθολου. Η αποψη οτι τα ονειρα εχουν σχεση με τον ξυπνο δεν μπορει να αποδειχτει σαν σωστη με την επινοηση μιας τεχνικης για την ερμηνεια των ονειρων. Η κυριαρχια του γιατι ειναι που αξιωνει τη συσχετιση των ονειρων και του ξυπνου μεταξυ τους. Το βιβλιο «Η Ερμηνεια των Ονειρων» του Freud ειναι η ανταποκριση σε αυτο το αιτημα. Ο Freud νομιζει οτι μιλαει για τα ονειρα αφ’ εαυτου τους, ομως μιλαει για τα ονειρα απο την αποψη του ζητουμενου αιτιου τους, το οποιο βεβαια δεν μπορει να προκυψει απο μονο του μεσα απο τα ιδια τα ονειρα. Μονο για το βλεμμα το προσανατολισμενο στο γιατι ειναι τα ονειρα ακατανοητα, ξενα και αγνωριστα. Αυτο το βλεμμα ομως ειναι τυφλο για τα ονειρα σαν ονειρα. Όμως καμια σχεση αναμεσα στα ονειρα και στον ξυπνο, οσο αυτονοητη και αν φαινεται αυτη, δεν μπορει ποτε να περιλαβει μεσα της το οτι ο ανθρωπος ονειρευεται. Το οτι των ονειρων δεν εξηγειται. Ειναι δεδομενο, οπως ειναι δεδομενο και το οτι του ξυπνου. Αυτο που μπορει υποτιθεται να εξηγηθει ειναι τα δεδομενα των ονειρων, εφοσον αυτα εξαναγκαστουν να υπεισελθουν σε μια συσχετιση με δεδομενα του ξυπνου. Εαν ξεκινησει κανενας απο τα δεδομενα των ονειρων και οχι απο το δεδομενο τους. Όμως το δεδομενο των ονειρων, το οτι υπαρχουν τα ονειρα σαν ονειρα, παραμενει κατι το εσχατο, ανεξηγητο και ανεξηγησιμο διχως γιατι.

Όχι το πως ειναι ο κοσμος ειναι το μυστηριο, αλλα το οτι ειναι.

Ludwig Wittgenstein

Το βλεμμα που ειναι τυφλο για τα ονειρα σαν ονειρα βλεπει τα δεδομενα των ονειρων και νομιζει οτι βλεπει τα ονειρα καθ’ εαυτα. Αλλα δεν βλεπει το κυριο, οτι χωρις το δεδομενο των ονειρων τα ονειρα με τα εκαστοτε δεδομενα τους θα ηταν περα για περα ανυποστατα και αδιανοητα. Όμως καταρχην προεχει να φανερωθει ολοτελα αυτο που βλεπει το βλεμμα το τυφλο για τα ονειρα. Πρεπει να συνεχιστει η επερωτηση του ως προς τις αποψεις του μεχρι να φανερωθει η πρωτη του σχεση με τα ονειρα καθ’ εαυτα.

Όνειρα και αυτοσυντηρηση

Η συσχετιση των ονειρων με τον ξυπνο ανηκει λοιπον στην αμυνα του ανθρωπου εναντια στις καταστροφικες αναγκες των ορμων του, δηλαδη στην αυτοσυντηρηση του. Αυτοσυντηρηση σημαινει συντηρηση του εαυτου, δηλαδη της ταυτοτητας του ανθρωπου. Αυτη ειναι και η οριακη προκαταληψη που κυριαρχει επανω στα ονειρα. Το υστατο αιτιο των ονειρων ειναι η διασφαλιση της ταυτοτητας του ανθρωπου. Η ταυτοτητα του ανθρωπου παρασταινεται σαν το εγω, το οποιο γνωριζει τον εαυτο του σαν ταυτοσημο με τον εαυτο του και διαφορετικο απο τις αλλες οντοτητες. Δημιουργειται και διατηρειται μεσω αυτου που ο Freud ονομασε ψυχικο οργανο. Σ’ αυτο εδραζονται οι μηχανισμοι της ονειρικης διεργασιας. Η διατηρηση και διασφαλιση της ταυτοτητας σαν το αποφασιστικο νοημα της ζωης υπαγορευουν και την προσβαση στα ονειρα. Αν παραδειγματος χαριν ενας ανθρωπος ονειρευτει οτι ειναι πεταλουδα, τοτε θεωρειται αυτονοητο οτι η ονειρικη πεταλουδα δεν ειναι πραγματικη πεταλουδα, αλλα συμβολο απο κατι που αφορα τον ονειρευομενο. Η ονειρικη πεταλουδα ανηκει με εναν τροπο που θα φανει απο την ερμηνεια του ονειρου στον ονειρευομενο, στην ταυτοτητα του ξυπνιου εγω του. Ο τοπος της ταυτοτητας ειναι λοιπον ο ξυπνος. Η φραση του Freud οτι ενα ονειρο εχει να ενταχθει στην ψυχικη λειτουργια του ξυπνου ακουγεται τωρα διαφορετικα. Ο χωρισμος της ταυτοτητας του εγω απο το μη εγω, παραδειγματος χαριν απο την ονειρικη πεταλουδα, ανηκει στο διαχωρισμο του ξυπνητου ανθρωπου απο αυτην και στην επιβολη του επανω της. Το τιμημα ειναι οτι η πεταλουδα του ονειρου σαν πεταλουδα χανεται.

Μερος ΙΙΙ

Φίλοι ακροατές, γεια σας! Απόψε με τη βοήθεια του ψυχαναλυτή κυρίου Κώστα Γεμενετζή θα γνωρίσουμε μια σπουδαία απ’ ό,τι φαίνεται φυσιογνωμία στο ψυχαναλυτικό χώρο, τον Ελβετό ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Medard Boss. Στην Ελλάδα ο Medard Boss είναι εντελώς άγνωστος. Αναφέρεται μόνο από τον Αριστοτέλη Νικολαΐδη μαζί με άλλα γνωστά διεθνώς ονόματα της ψυχανάλυσης στο βιβλίο του «Ο τρόπος της γλώσσας και άλλες εγγραφές» που κυκλοφορεί από το βιβλιοπωλείο της Εστίας.

Ο Medard Boss γεννήθηκε σε μια μικρή πόλη της Ελβετίας το 1903. Μεγάλωσε και σπούδασε Ιατρική στη Ζυρίχη και αμέσως μετά πήγε στη Βιέννη, δίπλα στον Sigmund Freud, που υπήρξε και ο προσωπικός του ψυχαναλυτής, στο Λονδίνο και στο Βερολίνο, ασχολούμενος, εκπαιδευόμενος στην ψυχανάλυση. Έχει γράψει γύρω στα δεκαπέντε βιβλία, που έχουν μεταφραστεί σε δώδεκα γλώσσες, έχει δημοσιεύσει περισσότερες από εκατό εργασίες, έκανε παραδόσεις σε πανεπιστήμια όλου του κόσμου, τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις. Το 1975 η μεγαλύτερη ψυχοθεραπευτική εταιρία του κόσμου, η American Psychological Association, τον τίμησε με το βραβείο «Μεγάλοι Ψυχοθεραπευτές». Σήμερα ο Medard Boss σε ηλικία 85 χρονών ασκεί στη Ζυρίχη το ψυχαναλυτικό και διδακτικό του έργο. Στην Ελλάδα δεν έχει μεταφραστεί κανένα βιβλίο του και δεν μπόρεσα να βρω περισσότερες πληροφορίες για τον Boss, πέρα απ’ όσα ο κύριος Γεμενετζής είχε την καλοσύνη να μου πει. Και βέβαια χρωστάμε αυτή τη γνωριμία μάλλον στον Heidegger, με τον οποίο ασχολείται ιδιαίτερα ο κύριος Γεμενετζής και από τον οποίο επηρεάστηκε αποφασιστικά ο Medard Boss. Χρωστάμε αυτή τη γνωριμία στο Heidegger, η επιλογή αυτής της γνωριμίας, η απάντηση στο πιθανό και φυσιολογικό ερώτημα «και τι μας νοιάζει εμάς εδώ, σε μια εκπομπή για τα όνειρα, ο Medard Boss», δεν βρίσκεται παρά στο ίδιο το όνειρο.

Ο Boss έδωσε ιδιαίτερη σημασία στα όνειρα. Ταξίδεψε στην Ινδία, προκειμένου να μάθει πώς η ινδική φιλοσοφία χωράει το όνειρο, έγραψε δύο βιβλία για τα όνειρα, το τελευταίο το 1975, με τον πολύ απλό τίτλο «Ονειρεύτηκα την προηγούμενη νύχτα. Τίτλο που με προδιαθέτει πολύ ευχάριστα ως προς το περιεχόμενο που καλύπτει και ίσως είναι κρίμα που δεν είναι εφικτό λόγο της γλώσσας να του ρίξουμε μια ραδιοφωνική ματιά. Ας είναι. Χαίρομαι πάντως που με αφορμή αυτήν την εκπομπή είναι η δεύτερη φορά που γνωρίζω –που γνωρίζουμε- δύο ονόματα άγνωστα και αμετάφραστα στην Ελλάδα. Το ένα ήταν του [?], στον οποίο αφιερώθηκαν τέσσερις εκπομπές και το δεύτερο τώρα του Medard Boss, που θα τον γνωρίσουμε βέβαια όχι μέσα από τα βιβλία του, αλλά μέσω ενός Έλληνα ψυχαναλυτή, μαθητή του Boss και συγγραφέα του βιβλίου «Το Όνειρο», του κυρίου Κώστα Γεμενετζή.

Κύριε Γεμενετζή, σας ακούμε.

Έχω δύο λόγους να μιλήσω για τον Medard Boss. Ο ένας και για μένα κυριότερος, είναι ότι ο Boss υπήρξε ένας από τους λίγους που θα αποκαλούσα δασκάλους μου για δέκα σχεδόν χρόνια. Ο άλλος είναι ότι ο Boss μας άφησε μεταξύ άλλων μία θεώρηση των ονείρων, η οποία σε πολλά αποφασιστικά σημεία διαφέρει ριζικά από τη φροϋδική, για την οποία σας μίλησα στις δύο προηγούμενες εκπομπές. Η σκέψη του Medard Boss ακολούθησε τρία μεγάλα ρεύματα. Τα πρώτα 25 χρόνια εργάστηκε σαν ορθόδοξος φροϋδικός ψυχαναλυτής. Αργότερα η στάση του σημαδεύτηκε από δύο μεγάλες επιρροές. Τον κόσμο της Ινδίας και το Γερμανό φιλόσοφο Martin Heidegger. Ίσως αυτό που εγώ κυρίως κέρδισα από τον Medard Boss, δεν ήταν τόσο πολύ συγκεκριμένες γνώσεις, όσο το ότι στο πρόσωπό του γνώρισα έναν άνθρωπο, για τον οποίο τα βασικά ερωτήματα της ψυχανάλυσης –και αυτό θα πει συγχρόνως τα βασικά ερωτήματα για τον άνθρωπο και για τον κόσμο-, υπήρξαν μια ειλικρινής ανάγκη, τόσο δυνατή που έκανε τον ίδιο να αλλάξει ριζικά και να φτάσει σε μια νέα ανθρώπινη ωρίμανση, όταν διαπίστωσε ότι η παλιά του στάση δεν τον έφερνε μακρύτερα.

Ακούστε τώρα κάτι από τη συνάντηση του Medard Boss με τον κόσμο της Ινδίας από το βιβλίο του “Indienfahrt eines Psychiaters“, «Ταξίδι ενός ψυχιάτρου στην Ινδία».

Όμως κάτι άλλο ήταν που με έκανε να περάσω ένα διάστημα ακόμα στη Νότια Ινδία. Είχα συναντήσει μέχρι τώρα τόσους μεγάλους και φωτισμένους πνευματικούς, που είχα την εντύπωση ότι δεν θα ολοκλήρωνα την εικόνα μου της Ινδίας, πριν γνωρίσω το σκοτάδι των παρθένων δασών της. Γι’ αυτό ξεκίνησα το απόγευμα στην πλάτη ενός γέρικου ελέφαντα θέλοντας να εισχωρήσω στη ζούγκλα, η οποία λίγο μετά το ? απλώνεται σε μια ανυπολόγιστη έκταση. Μπροστά μου, ακριβώς πίσω από τα αυτιά του δυνατού ζώου, κάθονταν ο οδηγός του ελέφαντα με το άνκους, μια σιδερένια βίτσα, με την οποία χτυπούσε το κεφάλι του ζώου ανάμεσα στ’ αυτιά του για να το κάνει να προχωρά. Δίπλα μου, στη σέλα, που έμοιαζε με θρόνο, κάθονταν ένας που γνώριζε το δρόμο, κρατώντας ένα τουφέκι για την προστασία μας. Γρήγορα μας κύκλωσαν κοπάδια από ελάφια με άσπρες βούλες στο δέρμα τους. Σε λίγο πέρασε εμπρός μας ένα αγριογούρουνο και απομακρύνθηκε. Όρνιθες της ζούγκλας το έβαλαν στα πόδια, περίεργες ανιαρές μορφές μέσα στην αγριάδα αυτού του παντοδύναμου φυτικού χάους. Παγώνια έτρεχαν από εδώ και από ’κεί κουνώντας τα πολύχρωμα λαμπερά φτερά της ουράς τους που σέρνονταν σαν τεράστια φωτεινά φίδια. Κάπου κάπου το ζώο που μας μετέφερε, έπρεπε να ξεριζώσει ή να παραμερίσει έναν κορμό ή ένα χοντρό καλάμι μπαμπού, για να ελευθερώσει το μονοπάτι. Τώρα φάνηκαν τα κόκαλα ενός βοδιού και μεγάλη κόκκινη γούβα πηγμένου αίματος, το χθεσινό γεύμα μιας τίγρεως. Ξαφνικά ο κυνηγός σήκωσε το τουφέκι του. Στο πεδίο βολής του είχαν βρεθεί δύο άγριοι σκύλοι, αυτοί οι επικίνδυνοι ληστές, μπροστά στους οποίους ακόμα και τίγρεις σκαρφαλώνουν στα δέντρα. Αυτοί όμως ήταν ταχύτεροι από τον άνθρωπο και χάθηκαν αμέσως. Το λυκόφως έπεσε κι αρχίσαμε να σκεφτόμαστε την επιστροφή στην καλύβα μας.

Όμως τώρα ακούσαμε λίγο πιο μακριά από τη μία πλευρά του δρόμου ένα δυνατό ήχο κλαδιών που σπάζουν. Ακολούθησε ένα ακόμα εκκωφαντικότερο σπάσιμο που πλησίαζε ολοταχώς και από το σκοτάδι ξεπρόβαλε ένας γιγάντιος βούβαλος, που μας πλησίασε στα είκοσι βήματα. Μετά έμεινε ακίνητος, σαν να είχε βγάλει ρίζες, και ο ελέφαντας έμεινε ασάλευτος και από τους τρεις ανθρώπους στη ράχη του δεν ακούγονταν ούτε η ανάσα τους. Ο βούβαλος με κοίταξε κατάματα κι εγώ αυτόν. Τα μεγάλα μάτια του έγιναν μεγάλες πύλες προς το μαύρο βυθό του παρθένου δάσους. Μου φάνηκε σαν αυτά να με άφηναν να κοιτάζω κατευθείαν στις άπατες ιλιγγιώδεις πηγές όλων των πραγμάτων. Απρόσμενα, στο βάθος από αυτά τα ζωώδη μάτια, αναδύθηκε μέσα μου η όψη εκείνου του Άγιου, τον οποίο συνάντησα πριν από μερικές εβδομάδες εκεί πάνω, σε ένα ύψωμα της οροσειράς των Ιμαλαΐων. Μήπως δεν είχα αντιληφθεί σε εκείνα τα ανθρώπινα μάτια μια φωτεινή ανάταση ολότελα ταιριαστή με αυτό το ζωώδες σκοτεινό βάθος; Άνθρωπος και ζώο κοιτάζονταν, μέχρι που βάθος και ύψος συγχωνεύτηκαν μέσα στη διαίσθηση εκείνης της μεγάλης ενότητας πίσω από την ποικιλομορφία όλων των φαινομένων, για την οποία τόσο συχνά άκουσα να μιλάν οι Ινδοί σοφοί. Δεν γνωρίζω για πόσο διάστημα ο βούβαλος και εγώ θα είχαμε παραμείνει σε αυτή τη βουβή συνομιλία. Ο οδηγός του ελέφαντα βαρέθηκε. Τον γύρισε και με ταχύτητα τριών χιλιομέτρων την ώρα μας έφερε πίσω στην προστασία της κατοικίας που μας φιλοξενούσε. Χάρη στα περήφανα αεροπλάνα της τεχνικής μας του Δυτικού Κόσμου ήταν την επομένη μέρα ένα παιχνίδι για μένα να γυρίσω από το Μπανγκαλορε μέσω Βομβάης στη Ζυρίχη.

Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι ο Medard Boss σε αντίθεση προς τη μεγάλη πλειοψηφία των Ευρωπαίων και των Αμερικανών που επηρεάζονται από την ινδική ή την άπω-ασιατική σκέψη δεν επεδίωξε ποτέ να φέρει κάτι από αυτήν στην εργασία του. Οι ίδιοι οι Ινδοί δάσκαλοί του τον απέτρεψαν από τέτοια σχέδια. Στα δέκα χρόνια όπου είχαμε μία στενή επαφή, σχεδόν κάθε δεύτερη μέρα βλεπόμασταν σε κάποιο σεμινάριο ή σε άλλες εκπαιδευτικές και κοινωνικές εκδηλώσεις, ο Medard Boss ελάχιστα μιλούσε για την Ινδία και ακόμα και τότε το έκανε σύντομα και φαινομενικά αμέτοχα. Η μόνη περίπτωση όπου ανακάλυψα την άμεση παρουσία μιας ινδικής σκέψης στο έργο του είναι στον τρόπο που βλέπει τα όνειρα. Για τον Martin Heidegger και τη σημασία του για τον Medard Boss ο Boss μιλάει σχεδόν σε κάθε κείμενό του. Εδώ θα ακούσετε δύο αποσπάσματα από ένα γράμμα του Boss στον Heidegger, το οποίο δημοσιεύτηκε σε μια εφημερίδα της Ζυρίχης το 1969 με την ευκαιρία των ογδόντα χρόνων από τη γέννηση του φιλοσόφου. Όπως και στο προηγούμενο παράθεμα, θα δείτε και τώρα ότι δεν μιλάει ένας απόμακρος επιστήμονας, αλλά ένας που αφήνει τα πράγματα και τους ανθρώπους που συναντά να τον συγκινήσουν, να του μιλήσουν, ένας που δεν έχει ανάγκη να αποφύγει αυτή τη συγκίνηση προτάσσοντας κάποιο μοντέλο ή άλλα όπλα που διαθέτει η φαρέτρα του ψυχολόγου, του ψυχιάτρου, ακόμα και αυτή του συνηθισμένου ψυχαναλυτή.

Αν βρίσκομαι ανάμεσα σε αυτούς που την ημέρα της γιορτής σας αναγκάζονται να βρεθούν στο προσκήνιο, αυτό οφείλεται στο ότι μου δόθηκε η χάρη να συνδέομαι μαζί σας με μια φιλία που διαρκεί ένα ολόκληρο τέταρτο του αιώνα. Αρχικά πάντως δεν φαίνονταν να υπάρχει κανένα έδαφος για να ριζώσει κάτι μεταξύ μας. Εξωτερικά ιδωμένα όλα ήταν πέρα για πέρα αντίθετα. Μόνο όταν για πρώτη φορά μπόρεσα να σας συναντήσω προσωπικά στην καλύβα σας στον Μέλανα Δρυμό, εντυπωσιάστηκα αφάνταστα. Όχι από την εξωτερική σας εμφάνιση, αν και από αυτήν ακόμα θα μπορούσα να εκπλαγώ. Έναν τέτοιον τύπο ανθρώπου είχα συνηθίσει να συναντώ στους αμπελοπαραγωγούς της Νότιας Γαλλίας, όχι στους Γερμανούς. Όμως όλα αυτά υποχώρησαν εμπρός στα μάτια σας και στο ψηλό σας μέτωπο. Από ‘κεί ξεκινούσε η ακτινοβολία της δύναμης μιας σκέψης, η οποία ήταν σε ακραίο βαθμό γεμάτη από πάθος και νηφαλιότητα συγχρόνως κι έμοιαζε να διαπερνά όλα τα εμπόδια του ανθρώπινου λογικού. Απόκρυφα και σιγαλά διαπλέκονταν μέσα της μια απίστευτη τρυφερότητα και ευαισθησία της καρδιάς. Μόνο δύο φορές στη ζωή μου συνάντησα ακόμα μάτια, που κάπως ήταν σε θέση να κοιτάζουν με παρόμοιο τρόπο. Την πρώτη φορά ήταν σχεδόν είκοσι χρόνια νωρίτερα, όταν στο δρόμο Bergstrasse της Βιέννης στάθηκα απέναντι στον Sigmund Freud, κατόπιν πάλι αυτό μου συνέβη δέκα χρόνια μετά από την πρώτη μου επίσκεψη σε σας. Στο ερημητήριο του οπωσδήποτε μεγαλύτερου σοφού της Ινδίας.

Από καιρό αναζητούσα ένα γερό επιστημονικό θεμέλιο για το ιατρικό μου έργο. Γιατί δεν μπορούσα πλέον να υποστηρίζω την αξίωση που η ερευνητική μέθοδος των φυσικών επιστημών εγείρει ως προς τους ανθρώπους που ασθενούν όλο και επιτακτικότερα, την αξίωση δηλαδή να έχει αυτήν την αποκλειστικότητα της επιστημονικότητας και της αλήθειας.

Όπως ο Heidegger κάποτε εξομολογήθηκε στον Boss, στη συνάντησή τους είδε τη δυνατότητα οι φιλοσοφικές του ενοράσεις να μη μείνουν αποκλεισμένες στις κάμαρες των φιλοσόφων, αλλά να ωφελήσουν πολύ περισσότερους ανθρώπους και προπάντων αυτούς που χρειάζονται βοήθεια. Αυτά για μια κατ’ ανάγκη πολύ σύντομη πρώτη γνωριμία με τον Medard Boss, αυτόν τον μαθητή μερικών από τις μεγαλύτερες μορφές του αιώνα μας, του Sigmund Freud, των Ινδών σοφών, του Martin Heidegger. Ίσως πάλι η δύναμη του Boss, η ακόρεστη δίψα του για αληθινή μάθηση να κρύβει και την αδυναμία του. Ο Boss παρέμεινε πάντοτε ένας μαθητής και γι’ αυτό σαν δάσκαλος δεν μπόρεσε να δει τους μαθητές του παρά μόνο σαν παντοτινούς μαθητές. Το νεότερο από τα δύο βιβλία που έχει δημοσιεύσει ο Boss επάνω στα όνειρα, έχει τον τίτλο «Ονειρεύτηκα την προηγούμενη νύχτα» και εκδόθηκε το 1975. Εδώ ο Boss παρουσιάζει την οριστική του πλέον θεώρηση των ονείρων και αυτή πάντα μου έκανε εντύπωση, γιατί έμοιαζε να είναι η μόνη περίπτωση, όπου ο Boss δεν στηρίζονταν άμεσα στη σκέψη του Heidegger, όπως αυτός βέβαια την καταλάβαινε. Πολύ αργότερα διαπίστωσα ότι και ως προς τα όνειρα ο Boss είχε υιοθετήσει μία ξένη άποψη. Την βρήκα τυχαία στο βιβλίο του για την Ινδία διατυπωμένη με τη μορφή μιας παλιάς ινδικής ρήσης. Αυτή η ρήση λέει: «Κανένας δεν ονειρεύεται μια δυσκίνητη χελώνα κλεισμένη στο καβούκι της, αν δεν βρίσκεται ο ίδιος σε μια χελωνίσια διάθεση, στενόχωρη και βαριά».

Η ίδια η χελώνα δεν νιώθει χελωνίσια, στενόχωρα και βαριά. Μια τέτοια διάθεση εμείς είμαστε που την προσάπτουμε στη χελώνα. Όμως η ίδια η χελώνα, αφ’ εαυτής της, δεν έχει να κάνει απολύτως τίποτα με το στενόχωρο και βαρύ. Ο χαρακτηρισμός «χελωνίσια» δεν ανταποκρίνεται στη χελώνα και γι’ αυτό είναι πλανημένος. Στενόχωρα και βαριά μπορούμε να νιώθουμε μόνον εμείς. Το τι νιώθει η χελώνα, το αν νιώθει καν η χελώνα, είναι ένα μυστήριο, γιατί η χελώνα δεν μιλάει με ανθρώπινη φωνή. Αν το προσέξουμε αυτό, τότε θα δούμε τη χελώνα με άλλα μάτια. Θα δούμε ότι ακριβώς στη χελώνα είναι που το χελωνίσιο της φανερώνεται να μην ανήκει σε αυτήν. Ακριβώς στη χελώνα το χελωνίσιο χάνεται. Η ίδια η χελώνα μας μιλάει με δύο τρόπους. Πρώτον, μας υποβάλλει το χελωνίσιο, το στενόχωρο και το βαρύ, όπως το βλέπουμε στην ινδική ρήση, που υιοθετεί ο Boss, αλλά και όπως το βλέπουμε σε εμάς τους ίδιους. Πόσες φορές δε μιλάμε παραδείγματος χάρη για κάποιον που «κλείνεται στο καβούκι του» ή που «πάει σα χελώνα». Αυτός είναι ο ένας τρόπος, με τον οποίο μας μιλάει η χελώνα, πλανώντας μας. Με τον άλλο τρόπο η χελώνα μας μιλάει, όταν την προσέξουμε από πιο κοντά. Τότε θα διαπιστώσουμε ότι η ίδια η χελώνα ούτε είναι όπως εμείς λέμε «κλεισμένη στο καβούκι της», ούτε ότι «πάει σα χελώνα». Στην ίδια τη χελώνα βλέπουμε το χελωνίσιο της να χάνεται. Την ιδιαιτερότητά της, την οποία εμείς της είχαμε αποδώσει, στην ίδια τη χελώνα να καταργείται.

Όταν γίνει και αυτό το βήμα, τότε η χελώνα μάς γίνεται ξαφνικά ξένη, απόμακρη, δεν έχει τίποτα το κοινό με εμάς και με την ενδεχόμενη χελωνίσια μας διάθεση. Και πάλι αυτή η απομάκρυνση της χελώνας μας την φέρνει ιδιαίτερα κοντά. Την αφήνει να προβάλλει εμπρός μας, ελεύθερη από τη δική μας ζωή, αινιγματική. Αναρωτιέμαι αν όλη αυτή η πορεία της πλάνης ως προς το χελωνίσιο και του ξυπνήματος για την ίδια τη χελώνα αποτελεί ένα ίχνος προς εκείνο που έκανε κάποτε τους ανθρώπους να σέβονται τα ζώα σαν κάτι το ιερό. Τόσο κοντά στους ανθρώπους και συνάμα τόσο μακριά τους.

Όμως ας γυρίσουμε στον Boss και στη δική του θεώρηση των ονείρων και ας δούμε τώρα, πώς αυτή εφαρμόζεται συγκεκριμένα σε ένα όνειρο. Μόνο που δεν θα παραθέσω τον ίδιο τον Boss πλέον, γιατί τα επιστημονικά του κείμενα είναι κάπως δύσκαμπτα και δυσνόητα. Θα παραθέσω έναν άλλο ψυχαναλυτή από τη Ζυρίχη, τον Hanspeter Padrutt, που επίσης θεωρώ δάσκαλό μου και που εκθέτει τη θεωρία του Boss καθαρότερα. Το παράδειγμα του Padrut φέρει τον τίτλο «Ένα πτώμα επάνω στο γραφείο».

Ένας άνδρας που κάνει γραφική εργασία ονειρεύτηκε ότι επάνω στο γραφείο κείται ένα πτώμα. Ένας νεκρός άνδρας, στον οποίο αυτός πρέπει να κάνει μια νεκροτομή, κάτι πολύ κουραστικό, κοντά σε όλες τις άλλες του υποχρεώσεις. Πώς θα μπορέσει να βγάλει το πτώμα απ’ τη μέση; Όταν ξυπνά, του έρχονται κάποιες σκέψεις ως προς τη βασική του στάση, του «νεκροτόμου» γεμάτου υποχρεώσεις, και ακόμα σκέφτεται ότι ίσως το θέμα δεν είναι τόσο να βγάλει ένα πτώμα από τη μέση, αλλά πολύ περισσότερο να αφήσει ένα νεκρό να ζήσει.

Σίγουρα αυτή είναι μια πολύ συμπυκνωμένη ονειρική ιστορία, όμως μας δίνει την ευκαιρία να προσέξουμε ορισμένα βασικά πράγματα. Στο όνειρο, επάνω στο γραφείο κείται ένα πτώμα, που πρέπει να νεκροτομηθεί με το νυστέρι και με τη λαβίδα. Αυτό στον ξύπνο αφορά τον άνδρα με ένα ευρύτερο νόημα. Στο όνειρο, σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο απ’ ό,τι στον ξύπνο, έχουμε να κάνουμε με πράγματα άμεσα παρόντα, αντιληπτά με τις αισθήσεις μας. Πολύ λιγότερο απ’ ό,τι στον ξύπνο μπορούμε να σκεφτόμαστε κάτι το μακρινό, το περασμένο ή το μελλοντικό. Πολύ λιγότερο μας είναι δυνατή μια πνευματική ενόραση ή μια αυτοπαρατήρηση. Σε αυτόν τον περιορισμό των ονείρων, στο «χειροπιαστό», οφείλεται βέβαια και το ότι αντιλαμβανόμαστε την ξύπνια μας ζωή να έχει μια πολύ μεγαλύτερη συνέχεια απ’ ό,τι τα όνειρά μας. Ξυπνάμε στον οικείο κόσμο του ξύπνου, όμως δεν «ξονειρευόμαστε» στον εκάστοτε ονειρικό κόσμο. Σε έναν ονειρικό κόσμο βρισκόμαστε πάντοτε ήδη ολότελα απορροφημένοι μέσα του. Γι’ αυτό εκ των υστέρων μετά το ξύπνημα είναι δυνατή μια ερμηνεία των ονείρων. Στον ξύπνο το ονειρικό συμβάν μπορεί να μας πει κάτι. Ο άνδρας καταλαβαίνει τον εαυτό του σαν νεκροτόμο, με έναν λιγότερο χειροπιαστό τρόπο. Αυτό που τον ταράζει είναι κάτι το άψυχο. Άψυχο με ένα ευρύτερο νόημα.

Όχι σπάνια μια τέτοια ερμηνεία ενός ονείρου οδηγεί σε μία ενόραση, η οποίο σε σύγκριση με το κατά λέξη εκλαμβανόμενο ονειρικό συμβάν φαίνεται παράδοξη. «Δεν το εννοούσα έτσι στην αρχή», λέει ο άνδρας. Στο όνειρο θέλει να βγάλει το πτώμα από τη μέση. Όταν ξυπνήσει, αρχικά είναι ανακουφισμένος που αυτό το πτώμα ήταν όνειρο μόνο και επομένως βγαίνει από τη μέση με έναν κομψό τρόπο. Κατόπιν όμως διαβλέπει ότι πρέπει να ασχοληθεί με αυτόν τον νεκρό. Όχι βέβαια με το νυστέρι του νεκροτόμου, αλλά προφανώς με το σιγαλό ερώτημα τι είναι αυτό που στη ζωή του δεν του επιτρέπεται να ζήσει. Τελικά όμως ο άνδρας θα σηκωθεί από το κρεβάτι και θα ξεκινήσει τις δουλειές της ημέρας. Αυτό το σιγαλό ερώτημα ίσως το ξεχάσει, μέχρι αυτό να ξαναβγεί στην επιφάνεια με κάποια άλλη ευκαιρία. Η ζωή, και αυτό θα πει συγχρόνως ο θάνατος, προχωρά. Η ερμηνεία ενός ονείρου, όπως κάθε ανθρώπινη ενόραση, δεν είναι μια αιώνια αλήθεια, αλλά εντάσσεται σε μια ορισμένη περιορισμένη κατάσταση, που χαρακτηρίζεται από το πεπερασμένο της.

Και, ανακεφαλαιώνοντας ο Hanspeter Padrutt τη θεώρηση του Boss για τα όνειρα, γράφει:

Η ερμηνεία του ονείρου που παρατέθηκε, μπορεί να αναπτυχθεί ως προς τέσσερα σημεία. Πρώτον, παίρνει το ονειρικό συμβάν στα σοβαρά, το πτώμα σαν πραγματικά παρόν πτώμα. Δεν ξεφτιλίζει το ονειρικό σε μια σκιώδη χίμαιρα του ασυνειδήτου, σε ένα απλό προϊόν του ψυχικού οργάνου, σε μια κινηματογραφική προβολή του εγκεφάλου. Κρατιέται μακριά από παρερμηνείες που βιάζουν το όνειρο. Δεύτερον, το ονειρικό συμβάν πάλι, η ερμηνεία που παρατέθηκε, δεν το παίρνει κατά λέξη. Παραδείγματος χάρη, εξαιτίας του πτώματος δεν φωνάζει ούτε την αστυνομία ούτε τον νεκροθάφτη. Κρατιέται μακριά από βεβιασμένα μυωπικά συμπεράσματα και ενέργειες. Τρίτον, είναι ανοιχτή για το ευρύτερο νόημα, το οποίο είναι όχι σπάνια παράδοξο παρά τη δοξασία των ανθρώπων, δηλαδή αντίθετο προς αυτό, το οποίο κανείς αρχικά θα νόμιζε. Τέταρτον, αναγνωρίζει τον περιορισμό και το πεπερασμένο μιας ανθρώπινης ενόρασης και δε θεωρεί τα λεγόμενά της σαν την τελευταία αλήθεια.

Όπως και προηγουμένως με την χελώνα και τη χελωνίσια διάθεση, έτσι κι εδώ, με το πτώμα επάνω στο τραπέζι, θα είχα να προβάλω μία βασική αντίρρηση ως προς το λεγόμενο ευρύτερο νόημα. Το πτώμα του ονείρου αναφέρεται σε ένα νεκρό άνδρα. Ο Boss και ο Padrutt δεν αφήνουν τελικά το πτώμα σαν πτώμα που είναι. Γι’ αυτούς στο όνειρο δεν υπάρχει προφανώς θάνατος, αλλά το πτώμα γίνεται κάτι που δεν του επιτρέπεται να ζήσει. Όμως ακόμα και αυτή η έκφραση είναι προβληματική. Τι θα πει «δεν του επιτρέπεται να ζήσει»; Ζούμε, πεθαίνουμε και γι’ αυτό δε μας ρωτάει κανείς αν μας επιτρέπεται ή δε μας επιτρέπεται, λες και ζωή και θάνατος εξαρτώνται από εμάς και τη δική μας άδεια. Αυτή η, ας την πούμε, μεταφορική χρήση των λέξεων, παραδείγματος χάρη το λεγόμενο χελωνίσιο που ανέφερα, καθώς και η ζωή και ο θάνατος στο όνειρο για το πτώμα επάνω στο γραφείο, όπου η ζωή δεν είναι ζωή και ο θάνατος δεν είναι θάνατος, έχει μια μακρά παράδοση, η οποία ξεκινά ήδη από τον Πλάτωνα. Αυτήν την μεταφορά την θεωρώ πλάνη που συγχέει τα πράγματα και τελικά δεν ξέρουμε για τι μιλάμε. Για ζωή ή για θάνατο. Για χελώνα ή για άνθρωπο. Όμως επάνω σε αυτό δεν μπορώ εδώ να επεκταθώ περισσότερο, ώστε να δώσω μια πληρέστερη εκτίμηση της θεωρίας του Boss για τα όνειρα, όπως θα της άξιζε.

Βέβαια στην ψυχανάλυση τέτοιες λανθασμένες ερμηνείες ονείρων, εφόσον είναι λανθασμένες, δεν έχουν τις ίδιες συνέπειες που έχει, παραδείγματος χάρη, το λάθος στο χειρισμό ενός αεροπλάνου. Ο καθένας μας έχει ζήσει μια διάθεση «χελωνίσια», έχει νιώσει στενόχωρα και βαριά. Και ο καθένας μας έχει, όπως λένε οι ξένοι, «ένα πτώμα στη ντουλάπα του», κάτι που, με τα λόγια του Hans Peter Padrutt, δεν του επιτράπηκε να ζήσει, που παραμιλήσαμε, που εγκαταλείψαμε, που βιάσαμε. Ακόμα λοιπόν και αν ο ψυχαναλυτής σας, αγαπητοί ακροατές, σας φέρει αντιμέτωπους με μια παρόμοια ερμηνεία ενός ονείρου σας, αυτό δεν πειράζει και πολύ. Θα είναι μια ευκαιρία να μιλήσετε για κάτι που σας αφορά και αυτό κάνει πάντα καλό. Στην ψυχανάλυση τα πράγματα πηγαίνουν αντίθετα από την κλασική ιατρική. Η εγχείριση μπορεί να αποτυχαίνει και ο ασθενής να γιατρεύεται. Αυτό πάλι δε σημαίνει πασαπόρτι, ότι μπορούμε τελικά να ερμηνεύουμε τα όνειρα όπως θέλουμε. Η ερμηνεία των ονείρων παραμένει το ζητούμενο.

Μερος IV

Ονειρεύτηκα πως ήμουν μια πεταλούδα που πηγαινοερχόταν στον αέρα και δεν ήξερε τίποτα για τον Τσουάνγκ Τσου.

Κάποτε ο Τσουάνγκ Τσου ονειρεύτηκε πως ήταν μια πεταλούδα, μια πεταλούδα που πετάριζε, ένιωθε ευχάριστα, ήταν ευτυχισμένη και δεν ήξερε τίποτα για τον Τσουάνγκ Τσου. Ξαφνικά ξύπνησε. Εκεί ήταν πάλι, πραγματικός και αληθινός ο Τσουάνγκ Τσου. Τώρα δεν ξέρω αν ο Τσουάνγκ Τσου ονειρεύτηκε πως ήταν μια πεταλούδα ή αν η πεταλούδα ονειρεύτηκε πως ήταν ο Τσουάνγκ Τσου, παρόλο που ανάμεσα στον Τσουάνγκ Τσου και στην πεταλούδα υπάρχει σίγουρα μια διαφορά. Έτσι είναι με την μεταβολή των πραγμάτων.

Μια νύχτα ονειρεύτηκα πως ήμουν μια πεταλούδα που πηγαινοερχόταν εδώ κι εκεί, ικανοποιημένη στη δική μου μοίρα. Ξαφνικά ξύπνησα κι ήμουν ο Τσουάνγκ Τσου πάλι. Ποιος είμαι στην πραγματικότητα; Μια πεταλούδα που ονειρεύτηκε ότι είναι ο Τσουάνγκ Τσου ή ο Τσουάνγκ Τσου που φαντάστηκε ότι ήταν μια πεταλούδα;

Δε θα μάθουμε ποτέ αν ο Τσουάνγκ Τσου είδε τον κήπο που πάνω του νόμιζε πως πετούσε ή ένα πετούμενο κίτρινο τρίγωνο που αναμφίβολα ήταν ο ίδιος. Πάντως είναι βέβαιο πως η εικόνα ήταν υποκειμενική, μόλο που τη χορήγησε.

Jorge Luis Borges

…ο κύριος Κώστας Γεμενετζής θα σταθεί στο πολύ γνωστό όνειρο της κινέζικης λογοτεχνίας, το περίφημο Όνειρο της Πεταλούδας ή Το Όνειρο του Τσουάνγκ Τσου, για το οποίο έχει ξαναγίνει αναφορά σε αυτήν την εκπομπή, πολύ παλιά βέβαια, πριν από τρία χρόνια περίπου, όταν με αφορμή αυτό το όνειρο είχε γίνει μια κουβέντα για τα όνειρα στο στούντιο με δύο μη ειδικούς … Το Όνειρο του Τσουάνγκ Τσου χρονολογείται τον τρίτο π.Χ. αιώνα. Στη διάρκεια των αιώνων μεταφράστηκε σε όλες της γλώσσες του κόσμου, διασκευάστηκε, υπήρξε πρότυπο άλλων ανάλογων ονείρων, ιδιαίτερα της ανατολικής, της κινέζικης γραμματείας, βρέθηκε σε πολλά βιβλία, απασχόλησε δυτικούς φιλόσοφους και στοχαστές, πάντα σε αυτήν την περίπτωση σε σχέση με τον χρόνο και όχι το όνειρο αυτό καθ’ εαυτό. Έτσι, απ’ αυτήν την οπτική του χρόνου, συνδέεται άμεσα με τη φιλοσοφία και δη με τη φιλοσοφία του Heidegger, του οποίου ο Boss υπήρξε μαθητής. Απόψε λοιπόν φίλοι ακροατές, ο ψυχαναλυτής κύριος Κώστας Γεμενετζής, μελετητής του Heidegger και μαθητής του Boss, θα μας μιλήσει για το Όνειρο του Τσουάνγκ Τσου σαν όνειρο, πώς επηρεάζει τις απόψεις του Boss, αλλά και πώς επενέργησε στον ίδιο ως ερέθισμα για τη συγγραφή του βιβλίου του «Το Όνειρο».

Ο Medard Boss, ο Ελβετός ψυχίατρος και ψυχαναλυτής, τον οποίο παρουσίασα στην προηγούμενη εκπομπή, έγραψε δύο βιβλία για τα όνειρα. Το Όνειρο μιας Πεταλούδας του Κινέζου σοφού Τσουάνγκ Τσου αναφέρεται και στα δυο βιβλία του Boss. Στο πρώτο βιβλίο του μάλιστα παρατίθεται στην αρχή σαν μότο. Συνήθως το μότο είναι ένα παράθεμα, που έχει μια ιδιότυπη σχέση προς το βιβλίο, του οποίου και προτάσσεται. Το μότο δεν αποτελεί τον τίτλο του βιβλίου, δηλαδή δεν ονομάζει το θέμα αυτό, για το οποίο γίνεται λόγος. Το μότο ονομάζει κάτι που δεν απαντάται μέσα στο βιβλίο, αλλά που κατά έναν υπολανθάνοντα τρόπο το καθορίζει, παραμένοντας το ίδιο αφανέρωτο. Έτσι λοιπόν το Όνειρο μιας Πεταλούδας του Τσουάνγκ Τσου στις 240 σελίδες του βιβλίου του Boss δεν αναλύεται, δεν ερμηνεύεται, δεν συζητιέται, παρά μόνο μια φορά, και τότε περισσότερο για να επεξηγηθεί ένα σημείο, που ο Boss θέλει να τονίσει. Θα το αναφέρω αυτό το σημείο, γιατί έτσι θα μας κάνει το Όνειρο μιας Πεταλούδας πιο οικείο. Θα δούμε ότι αυτό θα μπορούσε να είναι και δικό μας όνειρο, οι σκέψεις του Τσουάνγκ Τσου και δικές μας σκέψεις.

Σήμερα είδα ένα περίεργο όνειρο. Πρώτα ονειρεύτηκα ότι καθόμουν με τον άνδρα μου και τα παιδιά μου στο τραπέζι και τρώγαμε για μεσημέρι. Ήταν στην άνετη τραπεζαρία μας, ακριβώς όπως την άλλαξα χθες και την έκανα ακόμα πιο ευχάριστη μετακινώντας τον μπουφέ. Ένιωθα ολότελα προστατευμένη μέσα στη γαλήνη αυτού του χώρου που τόσο αγαπώ. Στους τοίχους έβλεπα τους πράγματι ωραίους πίνακες, που αρέσει στον άνδρα μου να συλλέγει, στα παράθυρα τα λουλούδια και μπροστά μου το τραπέζι που το είχα στρώσει τόσο ορεκτικό. Είχε υπέροχο ψητό με πατάτες του φούρνου και πράσινη σαλάτα. Ακόμα και τώρα μπορώ να αισθανθώ, πόσο υπέροχα άχνιζε το ψητό και τι πειρασμός ήταν αυτή η μυρωδιά του που έφτανε στη μύτη μου. Και η σαλάτα εμπρός μου φαίνονταν τόσο φρέσκια, που μόλις έπεφτε το βλέμμα μου σε αυτόν τον μεζέ, άρχιζαν να μου τρέχουν τα σάλια. Απολαυστικά έχωνα τη μια μπουκιά μετά την άλλη στο στόμα μου, καθώς ήμουν πολύ πεινασμένη. Είχα δοθεί στο φαγητό με όλη μου την ψυχή και το ίδιο έκαναν ο άνδρας μου και τα παιδιά μου.

Αυτό το τόσο ευχάριστο όνειρο συνεχίζεται για πολύ ακόμα, όχι πάντα ευχάριστα, αλλά εδώ μας ενδιαφέρει μόνο η σκηνή του γεύματος. Η νεαρή γυναίκα που είδε το όνειρο, τελειώνει την περιγραφή της με τα παρακάτω λόγια:

Και ξύπνησα, γιατί η υπηρέτρια χτύπησε την πόρτα. Όμως πέρασε πολλή ώρα, μέχρι να συνέλθω. Το τραπέζι και όλο το γεύμα ήταν τόσο ζωντανά μπροστά μου και με όλες τις λεπτομέρειες που, όταν ξαφνικά ανακάλυψα τον εαυτό μου μόνο του, ξαπλωμένο στο κρεβάτι, έπαθα σύγχυση. Στην αρχή δεν είχα καμία ιδέα τι ήταν πραγματικό, το γεύμα που ονειρεύτηκα ή το κρεβάτι, στο οποίο βρισκόμουν τώρα ξαπλωμένη.

Ο Medard Boss τώρα, συζητώντας αυτό το όνειρο, αποκλείει καταρχήν όλες τις θεωρητικές προκαταλήψεις, με τις οποίες συλλαμβάνει τα όνειρα η φροϋδική ψυχολογία, όπως παραδείγματος χάρη ότι τα όνειρα είναι ψευδαισθήσεις και μάλιστα με τη μορφή απλώς εικονικών παραστάσεων. Και ο Boss συνεχίζει:

Όμως πώς κατάλαβε η ονειρευόμενη τον εαυτό της, τους συνανθρώπους της, το χώρο και το χρόνο και όλα τα πράγματα του ονειρικού της κόσμου τριγύρω της, πριν από κάθε δική μας υστερότερη υποβάθμιση των ονειρικών φαινομένων ως προς τον ξύπνο και πριν από κάθε θεωρητικό μας κατασκεύασμα. Σίγουρα στο όνειρο δεν είδε μόνο εικόνες, πολύ περισσότερο ζούσε σε έναν τόσο πραγματικό κόσμο, ώστε η έκπληξή της την έκανε σχεδόν να φτάσει μέχρι το ερώτημα του Τσουάνγκ Τσου που προτάθηκε σαν μότο. Γιατί και η ονειρευόμενή μας θα είχε σχεδόν ρωτήσει κατά λέξη: Άραγε είμαι τώρα όντως αυτή που ξύπνησε το πρωί στο κρεβάτι της και που μόλις πριν λίγο ονειρεύτηκε; Έτρωγα για μεσημέρι με την οικογένειά μου ή μήπως μετά το γεύμα έγειρα και τώρα ονειρεύομαι πώς μόλις με ξύπνησε η υπηρέτρια;

Αυτά γράφει ο Boss για το Όνειρο μιας Πεταλούδας στο πρώτο του βιβλίο για τα όνειρα το 1953. Οπωσδήποτε σωστά πράγματα, όμως κατά τη γνώμη μου ανεπαρκή για το βάθος των λόγων του Κινέζου σοφού που διατηρήθηκαν δυόμισι χιλιάδες χρόνια. Το 1975, δηλαδή είκοσι δύο χρόνια αργότερα, ο Boss δημοσίευσε το δεύτερο βιβλίο του για τα όνειρα. Στην αρχή του σημαντικότερου κεφαλαίου, όπου συζητιέται η ιδιαίτερη φύση των ονείρων, έρχεται το Όνειρο μιας Πεταλούδας και πάλι. Τώρα αυτό το κείμενο παρατίθεται σαν επικύρωση της ακόλουθης άποψης του Boss.

Το ότι τα όνειρά μας κατά κάποιον τρόπο διαφέρουν από τον ξύπνο μας, αυτό το ξέρουμε όλοι. Όσο δεν προσπαθούμε να καθορίσουμε αυτή τη διαφορά με αυστηρή σκέψη. Όταν όμως τη σκεφτούμε, τότε βρισκόμαστε γρήγορα στο κενό, όπου ανέκαθεν τα μεγάλα πνεύματα προσπάθησαν με πολύ ζήλο και λίγη επιτυχία να συλλάβουν τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον ξύπνο μας από τα όνειρά μας. Ήδη πριν από σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια ο σοφός Κινέζος Τσουάνγκ Τσου έδειξε γλαφυρά τις δυσκολίες μιας τέτοιας διάκρισης μέσω ενός δικού του βιώματος.

Και ακολουθεί το Όνειρο μιας Πεταλούδας.

Και εδώ θα είχα να παρατηρήσω ότι τα λόγια του Τσουάνγκ Τσου δεν μου προκαλούν καθόλου την αίσθηση ενός ανθρώπου που αντιμετωπίζει κάτι το δύσκολο. Αντίθετα, τα ακούω να διαπνέονται από μια ιδιαίτερη σιγουριά και σταθερότητα, την οποία σε εμάς πέφτει δύσκολο να συμμεριστούμε.

Κάποτε ο Τσουάνγκ Τσου ονειρεύτηκε πως ήταν μια πεταλούδα, μια πεταλούδα που πετάριζε, ένιωθε ευχάριστα, ήταν ευτυχισμένη και δεν ήξερε τίποτα για τον Τσουάνγκ Τσου. Ξαφνικά ξύπνησε. Εκεί ήταν πάλι, πραγματικός και αληθινός ο Τσουάνγκ Τσου. Τώρα δεν ξέρω αν ο Τσουάνγκ Τσου ονειρεύτηκε πως ήταν μια πεταλούδα ή αν η πεταλούδα ονειρεύτηκε πως ήταν ο Τσουάνγκ Τσου, παρόλο που ανάμεσα στον Τσουάνγκ Τσου και στην πεταλούδα υπάρχει σίγουρα μια διαφορά. Έτσι είναι με την μεταβολή των πραγμάτων.

Μια νύχτα ονειρεύτηκα πως ήμουν μια πεταλούδα που πηγαινοερχόταν εδώ κι εκεί, ικανοποιημένη στη δική μου μοίρα. Ξαφνικά ξύπνησα κι ήμουν ο Τσουάνγκ Τσου πάλι. Ποιος είμαι στην πραγματικότητα; Μια πεταλούδα που ονειρεύτηκε ότι είναι ο Τσουάνγκ Τσου ή ο Τσουάνγκ Τσου που φαντάστηκε ότι ήταν μια πεταλούδα;

Πριν από μερικά χρόνια, αναλογιζόμενος το Όνειρο μιας Πεταλούδας, μου φάνηκε πως είχα μια έκλαμψη, πως γνώρισα κάτι το ουσιαστικό για τα όνειρα. Έτσι το Όνειρο μιας Πεταλούδας έγινε όχι πλέον μότο, αλλά η καρδιά της μικρής μελέτης μου «Το Όνειρο». Από αυτή τη μελέτη είναι και το παρακάτω κείμενο, σχετικό με το όνειρο του Τσουάνγκ Τσου και με τον τρόπο που το πλησιάζει.

Ο Τσουάνγκ Τσου λέει ότι το Όνειρο μιας Πεταλούδας είναι μία μεταβολή, η οποία συμβαίνει ανάμεσα στον Τσουάνγκ Τσου και στην πεταλούδα. Απροσδόκητα το ίδιο το βλέμμα μας μεταβάλλεται. Ο Τσουάνγκ Τσου και η πεταλούδα δεν είναι πλέον όντα περιορισμένα το καθένα στον εαυτό του και η ερμηνεία δεν χρειάζεται να τα συνδέσει εκ των υστέρων μεταξύ τους. Το όνειρο δεν επιτελείται από τον Τσουάνγκ Τσου, ούτε ο Τσουάνγκ Τσου ούτε η πεταλούδα έχουν εδώ προτεραιότητα. Αυτό ακριβώς σημαίνουν τα λόγια: «Τώρα δεν ξέρω αν ο Τσουάνγκ Τσου ονειρεύτηκε πως ήταν μια πεταλούδα ή αν η πεταλούδα ονειρεύτηκε πως ήταν ο Τσουάνγκ Τσου». Αρνούνται δηλαδή να εννοήσουν το όνειρο σαν όνειρο ενός όντος, παραδείγματος χάρη του Τσουάνγκ Τσου ή της πεταλούδας.

Το όνειρο δεν είναι ούτε ανθρώπινο ούτε και ζωικό φαινόμενο. Το όνειρο μετατίθεται τώρα στο «μεταξύ» του Τσουάνγκ Τσου και της πεταλούδας, καθώς εννοείται ακριβώς μέσα από τη μεταβολή τους σαν αυτή τούτη η μεταβολή. Το όνειρο δεν εντάσσεται σε κανένα ον σαν όνειρό του. Διαμένοντας στο «μεταξύ» της μεταβολής το όνειρο μπορεί να παρασταθεί σαν μια διπλή τελεία. Τσουάνγκ Τσου: Πεταλούδα. Πεταλούδα: Τσουάνγκ Τσου.

ΤΑΥΤΟΝ Τ' ΕΝΙ ΖΩΝ ΚΑΙ ΤΕΘΝΗΚΟΣ ΚΙ ΕΓΡΗΓΟΡΟΣ ΚΑΙ ΚΑΘΕΥΔΟΝ ΚΑΙ ΝΕΟΝ ΚΑΙ ΓΗΡΑΙΟΝ. ΤΑΔΕ ΓΑΡ ΜΕΤΑΠΕΣΟΝΤΑ ΕΚΕΙΝΑ ΕΣΤΙ ΚΑΚΕΙΝΑ ΠΑΛΙΝ ΜΕΤΑΠΕΣΟΝΤΑ ΤΑΥΤΑ.

Ηράκλειτος

Το αυτό είναι και το ζωντανό και το πεθαμένο, και το ξυπνητό και το κοιμισμένο, και το νέο και το γέρικο. Γιατί αυτά μεταπίπτουν σ’ εκείνα και εκείνα πάλι μεταπίπτουν σε αυτά.

Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το παράδοξο η ταυτότητά μας να μην είναι η ταυτότητά μας στον ξύπνο και στα όνειρα. Και δε χρειάζεται να ονειρευτεί κανείς οπωσδήποτε ότι είναι μια πεταλούδα. Ο ονειρευόμενος είναι πάντοτε ως προς την ξύπνια του υπόσταση ένας άλλος. Έτσι το όνειρο παύει να είναι μια υπόθεση του Εγώ, δηλαδή του ανθρώπου. Γι’ αυτό και καμιά ανθρωπολογία δεν αρκεί για να συλλάβει το όνειρο. Η υπόθεση του ονείρου ξεκαθαρίζει μόνο όταν ο άνθρωπος παραιτηθεί από τον άνθρωπο.

Ω, σκοτάδι, σκοτάδι, σκοτάδι, όλα τους χάνονται στο σκοτάδι. Τα κενά αστρικά διαστήματα, τα κενά στα κενά. Καπετάνιοι, τραπεζίτες, εξέχοντες άνθρωποι των γραμμάτων, γενναιόδωροι πατρόνες της Τέχνης, οι πολιτικοί άνδρες και οι κυβερνούντες, διακεκριμένοι δημόσιοι λειτουργοί, πρόεδρος πολλών επιτροπών ο καθένας, μεγαλοβιομήχανοι και μικροεργολάβοι, όλοι τους χάνονται στο σκοτάδι. Και σκοτεινός ο ήλιος και το φεγγάρι κι ο (?) και το δελτίο του χρηματιστηρίου. Οι διευθύνσεις των διευθυντών και κρύα η αίσθηση και χαμένο το κίνητρο της δράσης. Κι όλοι μας χανόμαστε μαζί τους στη σιωπηλή κηδεία, κηδεία κανενός, αφού δεν έχει κανέναν για να ταφεί. Είπα στην ψυχή μου, ησύχασε κι άφησε το σκοτάδι να σε σκεπάσει.

T. S. Elliot

Η έννοια της ταυτότητας του ανθρώπου, η οποία παραμένει μοναδική και αναλλοίωτη όπως ο αριθμός της αστυνομικής του ταυτότητας, είναι μια πλάνη. Εκείνος που κρέμεται από τη μία του ταυτότητα, πανικοβάλλεται εμπρός στη δυνατότητα να τη χάσει. Πιστεύει ότι τότε θα χάσει τα πάντα. Αν όμως κάποτε αφεθεί σε αυτήν την πραγματικότητα, αβίαστα και καίρια, θα διαπιστώσει ότι τίποτα δεν χάνεται και ότι «έτσι είναι με τη μεταβολή των πραγμάτων». Γι’ αυτό ο Τσουάνγκ Τσου μιλάει για τον εαυτό του στο τρίτο πρόσωπο, σαν ένα μικρό παιδί. Τα όριά του δεν περιορίζονται από το όνομά του. Εκείνος που πράγματι δεν χρειάζεται να κρατηθεί από πουθενά, δεν έχει και τίποτα να χάσει, ούτε καν κάποιον δικό του εαυτό. Ο θάνατος, δηλαδή η ζωή, γίνεται εύκολος. Η παραίτηση του ανθρώπου από την ταυτότητά του δε σημαίνει ότι άνθρωπος και πεταλούδα γίνονται ένα μείγμα. Ο ξύπνος δεν γίνεται όνειρο και το όνειρο δεν γίνεται ξύπνος. Ο άνθρωπος δεν γίνεται πεταλούδα και η πεταλούδα δεν γίνεται άνθρωπος. Και οι δύο διατηρούν την σίγουρη διαφορά τους. Όμως, όπως συνέχονται ημέρα και νύχτα, ξύπνος και όνειρο, έτσι υπάρχει και μία ενδόμυχη και ανοιχτή, πηγαία και διαρκής συνέχεια ανάμεσα στον Τσουάνγκ Τσου και στην πεταλούδα. Τσουάνγκ Τσου: πεταλούδα. Πεταλούδα: Τσουάνγκ Τσου.

Μέσα από μια τέτοια αλληλουχία υπάρχουν τα πάντα. Πριν από κάθε Εγώ και πριν από κάθε Εσύ, όλοι και όλα παρόντα, σαν η αφανής αρμονία του κοινού κόσμου.

Στην αληθινή μεταβολή δεν μεταβάλλεται λοιπόν τίποτα. Καθώς το αρχιμήδειο σημείο της ταυτότητας του Εγώ έχει εκλείψει και μόνο ως προς ένα τέτοιο σημείο μπορεί μια μεταβολή να εννοηθεί με τη συνηθισμένη της έννοια. Όμως τώρα η μεταβολή μεταβάλλεται και γίνεται ένα όνομα για την αλληλουχία των πραγμάτων στον κοινό κόσμο. Σαν η παντού κυρίαρχη καθολική παρουσία των παρόντων και των απόντων.

Γιατί δεν έχει δυο στοιχεία ο κόσμος; δε μοιράζεται, Πικασό Παύλε, κι η χαρά με τη λύπη στο μέτωπο του ανθρώπου μοιάζουν. Αλήθεια, Πικασό Παύλε, υπάρχεις. Και μαζί με σένα εμείς υπάρχουμε. Ολοένα χτίζουν μαύρες πέτρες γύρω μας, αλλά ‘σύ γελάς, μαύρα τείχη γύρω μας, αλλά εσύ μεμιάς ανοίγεις πάνω τους μυριάδες πόρτες και παράθυρα, να ξεχυθεί στον ήλιο αχ η πυρόξανθη κραυγή, που με έρωτα παράφορο, με γαλήνη, και διαλαλεί, τα αέρια, τα υγρά και τα στερεά του κόσμου ετούτου. Έτσι που να μη μάχεται πια κανένα το άλλο. Έτσι που να μη μάχεται πια κανείς τον άλλον. Να μην υπάρχει εχτρός. Πλάι πλάι να βαδίζουνε το αρνί με το λιοντάρι. Κι η ζωή, αδερφέ μου, ωσάν τον ? των άστρων να κατρακυλάει με καθαρό νερό και με χρυσάφι. Χιλιάδες λεύγες μες στα όνειρά της, χιλιάδες λεύγες μες στα όνειρά μας.

Οδυσσέας Ελύτης, «Ωδή Στον Παύλο Πικασό»

Εάν αποδεχτούμε το όνειρο του Τσουάνγκ Τσου, που θα μπορούσε βέβαια και να είναι όνειρο του καθενός μας, τότε η πεταλούδα, η κάθε τυχαία πεταλούδα του ξύπνου, προβάλλει εμπρός μας αλλιώτικα. Η αμέτοχη στάση του ανθρώπου-παρατηρητή, η υπολανθάνουσα ή και φανερή αίσθηση ανωτερότητας απέναντι σε ένα πλάσμα υποδεέστερο, η αισθητική και η επιστημονική του θεώρηση, γίνονται επουσιώδεις, γιατί χάνουν το έδαφος, πάνω στο οποίο στηρίζονταν, δηλαδή τον άνθρωπο σαν υποκείμενο. Τώρα η πεταλούδα είναι ο Τσουάνγκ Τσου και ο Τσουάνγκ Τσου είναι η πεταλούδα. Και η πεταλούδα ξαφνικά μεγαλώνει, γίνεται κάτι το ενδόμυχα δικό μας, στο οποίο βρίσκουμε και χάνουμε μαζί τον εαυτό μας. Ό,τι συμβαίνει με την πεταλούδα, ισχύει για τα πάντα. Μέσα σε όλα τα όντα, στους ανθρώπους και στο Θεό, στα πράγματα της Γης και του Ουρανού, βρίσκουμε τον εαυτό μας, χάνουμε τον εαυτό μας. Αυτή η εύρεση και αυτός ο χαμός καθορίζουν τη σχέση μας με τα πράγματα. Πεθαίνουμε τη ζωή τους, ζούνε το θάνατό μας, για να παραφράσω μια ρήση του Ηράκλειτου. Αυτός είναι ο πρωταρχικά εννοημένος θάνατος. Η ζωή μας στα πράγματα του κόσμου. Γι’ αυτόν το θάνατο είναι που γράφει ο Ελύτης στην Αναφορά στον Εμπειρίκο «δεν ήταν θάνατος αυτός, αλλά ένα φύσημα ελαφρύ κι ύστερα τα πουλιά και το κελαηδητό τους. Μια συνέχεια στην ποίηση εκείνου που χάνονταν εδώ, για να ξαναβρεθεί κερδισμένος αλλού. Για πάντοτε, μέσα στους γαλάζιους ατμούς του ουρανού και τις λευκές πέτρες». Έτσι, ιδωμένος μέσα από τη μεταβολή των πραγμάτων, ο θάνατος μοιάζει με όνειρο. Ο τόπος του είναι παρά δήμων ονείρων. Τα παιδιά μας είναι η εικόνα μας και συγχρόνως η απόσβεση της εικόνας μας. Και αυτό δεν περιορίζεται στα παιδιά μας. Σε αυτά είναι μόνο περισσότερο οφθαλμοφανές. Τα πάντα είναι παιδιά μας, είμαστε παιδιά των πάντων, γιατί η ύστατη ουσία του κόσμου είναι ένα παιχνίδι, το οποίο όμως δεν παίζεται από κανένα παιδί-υποκείμενο, αφού ακριβώς το παιχνίδι σαν όνομα της μεταβολής των πραγμάτων, σημαίνει το χαμό του υποκειμένου και των αντικειμένων του μέσα στη συνέχεια του κόσμου. Λέει ο Ηράκλειτος: «Αιών παις έστι παίζων πεσεύων. Παιδός η βασιλείι». Κάτι το ασήμαντο και τυχαίο, ένα όνειρο, μια πεταλούδα, ένα λουλούδι, είναι τώρα ελεύθερο από τον εγκλεισμό του στην ταυτότητά του και ξανατολμάει να αρθρώσει το όνομά του, όπως λέει ο Ελύτης. Να φανερωθεί δηλαδή σαν αυτό που είναι.