Περιρρεουσα τρελα

και στο μαυρο συννεφο απο πανω της να προβαλλει αυτο:

Κρατησε για λιγα δευτερολεπτα και διαλυθηκε. Το ειδε ετσι. Και λιγο αργοτερα στο CNN ειδε την νεαρη μετεωρολογο να εξηγει: Ειναι το φαινομενο γνωστο ως Fata Morgana. Αντικατοπτρισμος.

Και το ρεπορταζ τελειωνει με την διαβεβαιωση πως βεβαια προκειται για "illusion", ψευδαισθηση.

Περιδιαβαινοντας τον πλανητη ο ανθρωπος μας βρισκεται τωρα στην Ισπανια, σε μια γκαλερι με εργα του ιαπωνα Katsumi Hayakawa. Στο βαθος της αιθουσας βλεπει ενα γλυπτο απο χαρτι: 

Το πλησιαζει. Θυμιζει εκεινη την μετεωρη πολη στον κινεζικο ουρανο:

Πηγαινει κοντυτερα

Και κοντυτερα 

Και κοντυτερα 

Τα κτισματα ειναι κενα, σαν φαντασματα: 

Το εργο εχει τον τιτλο "Fata Morgana".

Μιαν αλλη Fata Morgana συναντα στη Ζυριχη, σ' ενα εργο του Jean Tinguely: 

Μια τεραστια μηχανη που λειτουργει εν κενω.

Και καποια στιγμη ακουει κι ενα τραγουδι για την αγαπη:

Ποιαν αγαπας; Καποια τσιγγανα.

Πως τη λενε; Φατα Μοργκανα.

Και τι εχουν αυτα για να τρελανουν τον ανθρωπο και ν' αρχισει να παραμιλα; Τι βλεπει στην Φατα Μοργκανα που τον αναστατωνει συθεμελα; Μηπως μας βλεπει, εμας πλεον, ερμαια αντικατοπτρισμων; Δηλαδη, καθως λεει η μετεωρολογος του CNN, παραδομενους σε ψευδαισθησεις; Τι θα βλεπαμε, αν βλεπαμε την εποχη και τον εαυτο μας καθρεφτισμενο στα δικα του τα ματια; Ας ξαναδουμε τον ουρανο της Κινας:

Στο ταπεινο, καθημερινο και πεζο τοπιο προβαλλει μια πολη επιβλητικη, παραμυθενια, και τοσο κοντα!. Σε καλει, τρεχεις προς αυτην - κι αυτη χανεται. Η Φατα Μοργκανα που μας αφορα: Η ψευδαισθηση πως κατι απιαστο ειναι κοντα και φτανει ν' απλωσεις το χερι σου για να το συλλαβεις. 

Το χρημα. Αν π.χ. για ενα ακριβο αυτοκινητο εγω χρειαζεται να εργαζομαι εναν χρονο, ο πλουσιος

μπορει να το αποκτησει με εργασια μιας ημερας. Αυτος λοιπον ζει, αν ζωη σημαινει αποκτηση αγαθων, 365 φορες περισσοτερο χρονο απο εμενα. Αν δηλαδη εγω ζησω 80 χρονια, αυτος θα ζησει 80x365=29.200 χρονια. Το χρημα υποσχεται την αθανασια. Ειπαμε, με μια προϋποθεση - πως ζωη σημαινει αποκτηση αγαθων. Κι εδω πρωταγωνιστει το παραληρητικο ματι που βλεπει το αρεστο, το ωραιο και αντανακλαστικα συμπληρωνει: Το θελω! Δικο μου! Ομως δεν γνωριζει, και οταν γνωρισει δεν το αναγνωριζει οτι αυτα τα πραγματα, οταν περιερχονται στην κατοχη μου, αλλαζουν. Η μαγεια, η σαγηνη τους χανεται. Ξεθωριαζουν. Για να χρησιμοποιησω μια εκφραση του Wittgenstein εκτος των δικων του συμφραζομενων, το μαγικο ραβδι γινεται ενα κομματι σιδερο. Χανεται οπως η πολη στον κινεζικο ουρανο. Ομως εννοουμε να συνεχιζουμε, λεφτα κι αλλα λεφτα, κερδος και μεγαλυτερο κερδος, στο ιδιο παραληρημα, σαν υπνοβατες. 

Και καθως μιλουσαμε για την Κινα, μου ερχεται στον νου ενα ρητο τους: 

Οταν ο σοφος δειχνει το φεγγαρι, ο ηλιθιος βλεπει το δαχτυλο.

Ο ηλιθιος ειναι μυωπικος. Ομως η μυωπικοτητα του, σημερα, δεν φτανει μονο μεχρι το δαχτυλο. Καθως γι' αυτον μονο το χειροπιαστο ειναι, πηγαινει και μεχρι το φεγγαρι, θελει να το πατησει. Και τι πατα; 

Με κατι γελοια ρουχα, ασυγκριτα πιο περιοριστικα απο εναν ζουρλομανδυα, πατα ενα πραγμα απο χωμα και πετρες που δεν μπορεις καν να το πεις ερημο.

Η μυωπικοτητα τον εμποδιζει να βλεπει το μακρινο και απροσιτο και να μενει, να διαγει στα μερη του. Πρεπει να παει κοντα, να το ψαχουλεψει, να το κανει κτημα του. Θα μπορουσαμε να πουμε οτι η εποχη μας διακατεχεται απο μια δυσανεξια για το απροσιτο. Το βλεπει μονο στερητικα: το απροσιτο ως το μη προσιτο. Και το καταπολεμα. Και εχει επιστρατευσει εναν τροπο κτησης πολυ πιο αποτελεσματικο, νομιζει, απο το ψαχουλεμα και την αποκτηση. Εχει βουτηξει στο παραληρημα της συλληψης μεσω της γνωσης. Και καθως γνωση θα πει βασικα επιστημη, και επιστημη θα πει μονοσημαντοτητα των ορων της, ενας οπως ο κορυφαιος δανος φυσικος Niels Bohr λεει την απιστευτη φραση, που συνιστα βεβαια το credo καθε επιστημονα:

Πραγματικο ειναι ο,τι μπορει να μετρηθει

Μ' αυτο η επιστημη συμπληρωνει το οπλοστασιο, στο οποιο ηδη δεσποζει ενα αλλο παραληρημα για το πραγματικο:

Nihil est sine ratione / Τιποτα δεν ειναι διχως τον αποχρωντα (επαρκη) λογο του.

Τα δυο παραληρηματα παντρευονται αγαστα για να γεννησουν ενα τριτο, που ονομαζει τον τροπο της παρουσιας των πραγματων για την επιστημη, αλλα πλεον και για την καθημερινη αντιληψη: διαδικασια. Ο Wittgenstein γραφει ειδικοτερα για τις ψυχικες καταστασεις, ομως τα λογια του αφορουν καθε επιστημονικο αντικειμενο:

Πως φθανουμε στο φιλοσοφικο προβλημα των ψυχικων διεργασιων και καταστασεων [...]; - Το πρωτο βημα ειναι αυτο που δεν προκαλει την προσοχη καθολου. Μιλαμε για διεργασιες και καταστασεις κι αφηνουμε τη φυση τους ανοιχτη! ισως καποτε γνωρισουμε περισσοτερα γι' αυτην - λεμε. Ομως ακριβως μ' αυτο εχουμε καθηλωθει σε εναν ορισμενο τροπο θεωρησης. Διοτι εχουμε μια ορισμενη ιδεα γι' αυτο, τι θα πει: να γνωρισω μια διεργασια καλυτερα. (Το αποφασιστικο βημα στο ταχυδακτυλουργικο νουμερο εχει γινει, και αυτο ακριβως μας φανηκε αθωο.)

Θυμαμαι μια υφηγητρια της Ιατρικης στο μαθημα της Παθολογιας να μιλα για κατι και να λεει με υφος Ζωης Κωνσταντοπουλου:

Δεν το εχουμε βρει ΑΚΟΜΑ

Σαν να ελεγε στο ακομα αγνωστο που αντιστεκοταν στην επιστημη: Το τελος σου πλησιαζει! Η, οπως λενε σε αμερικανικα αστυνομικα της πλακας απειλωντας καποιον: You are dead!

Και ομως, αυτο που η επιστημονικη ερευνα συναντα παλι και παλι, ειναι το οτι με την καθε απαντηση που καταφερνει να δωσει, ανοιγονται πολλαπλασια ερωτηματα. Η Φατα Μοργκανα της: Με καθε βημα η τελικη απαντηση, η τελικη λυση κανει ενα αλμα ακομα μακρυτερα. Ομως φαινεται να μην το προσεχει κανεις.

Η γνωση τρεφεται απο το οραμα ενος καλυτερου κοσμου: μια ζωη πιο ανετη, διχως αρρωστιες, μαλιστα διχως γεραματα, ενας πλανητης καθαρος, τα αναπαντητα εχουν βρει τις απαντησεις τους. Ο Eric Schmidt, εκτελεστικος διευθυντης της Google, σε μια προσφατη ομιλια με τιτλο "Οικοδομωντας το ψηφιακο μελλον", παραθετει μια φραση του George Bernard Shaw που λεει: "Βλεπεις πραγματα και λες: γιατι; Ομως εγω ονειρευομαι πραγματα που δεν ηταν ποτε, και λεω, γιατι οχι;" Και ο Eric Schmidt συνεχιζει: "Γιατι αυτο ειναι ετσι; Γιατι δεν θα μπορουσε να ειναι καλυτερο; Γιατι υπαρχει αδικια στον κοσμο; Γιατι δεν μπορουμε να το φτιαξουμε; 'Why can’t we fix that?'"

Ετσι φτανουμε στο παραληρημα της εξελιξης και της προοδου. Προσδοκουμε τα παιδια μας να προκοβουν, εμεις να αυτοβελτιωνομαστε, η ανθρωποτητα να προχωραει, λεει, μπροστα. Που θα πει οτι βλεπουμε τον εαυτο μας συνεχως στο μειον, στην υστερηση, και απαιτειται να καταβαλουμε ολο και μεγαλυτερη προσπαθεια, να κυνηγησουμε ολο και μεγαλυτερες επιδοσεις. Το μειον αυτο ειναι σαν γυαλια ηλιου. Αν οι φακοι ειναι καφε, τοτε ολα εμφανιζονται σε καφε αποχρωσεις. Οταν οι φακοι ειναι ρυθμισμενοι στο μειον, τοτε ολα εμφανιζονται ως ελειμματικα και χρειαζονται αναπτυξη, βελτιωση, διορθωση, τελειοποιηση. Στοχοι που, καθως φοραμε αυτα τα γυαλια, μενουν το ιδιο μακρια οσο και να προσπαθουμε, οσα βηματα και νομιζουμε πως κανουμε.

Παρομοιο ειναι και το παραληρημα της δυναμης. Το ιδεωδες της ειναι το χαρακτηριστικο που καποτε αποδιδονταν στον χριστιανικο θεο: causa sui, να ειναι κανεις αιτιο του εαυτου του, δηλαδη να μην δινει λογαριασμο σε κανεναν, π.χ. η φιγουρα του master of the universe, και τουτο οχι μονο στην πολιτικη. Ηδη μας την υποβαλλουν οι περισσοτερες διαφημισεις αυτοκινητων: δεν υπαρχει τιποτε αλλο στον δρομο, το πολυ ανθρωποι που το κοιταζουν με θαυμασμο. Οσο για την πολιτικη, οι παλαιοτεροι θα θυμουνται τον χρησμο του Ανδρεα Παπανδρεου για την Δεξια που μπαινει "στα χρονοντουλαπα της ιστοριας", και που ενας νεοτερος επαναλαμβανει, λες και δεν εμαθε τιποτα, λες και συγχρωτιζεται με τον παλαιοτερο σε μια folie a deux, καθως δεν ξερουν οτι ποτε η μια μορφη δεν μπορει να εκμηδενισει την αλλη, λες και δεν εμαθαν απο το παθημα των αντιπαλων τους, που στις προηγουμενες δεκαετιες κυνηγουσαν την αντιστροφη χιμαιρα, την αλλη Φατα Μοργκανα. Και οι επιδοξοι διαδοχοι παλι στην ιδια μεθη κολυμπανε, οταν βλεπουν τους νυν ως "παρενθεση". Ομως κανεις τους δεν μπορει διαφορετικα. Διοτι η δυναμη μπορει να ειναι δυναμη μονον οταν υπερβαινει τον εαυτο της συνεχως. Η οικονομικη και η πολιτικη εξουσια ειναι εκ φυσεως αχορταγη. Βουλιμικη.

Καθημερινοτητα

Η πλανη ειναι πλανα. Αποπλανα. Αυτο συμβαινει με οσα μεχρι τωρα συναντησαμε: το χρημα, την γνωση, την προοδο, την δυναμη και την εξουσια.