Με το θέμα αυτού του συμποσίου, "Η έκπληξη ως ώθηση για διαδικασίες μεταβολών", οι υπεύθυνοι του ιδρύματος EGIS με εξέπληξαν. Ούτε είχα μέχρι τώρα ασχοληθεί με το ζήτημα ιδιαίτερα, εάν και πώς η έκπληξη μπορεί να βοηθά στην ψυχοθεραπεία, ούτε και το θέμα ήταν ικανό, σε μια πρώτη ματιά, να με κινητοποιήσει να κάνω τον κόπο να προετοιμάσω μια διάλεξη. Όμως δέχθηκα την πρόσκληση γιατί προφανώς προέρχονταν από μια επιθυμία του Paolo Knill και γιατί ήθελα να του κάνω ένα δώρο για τα γενέθλιά του.
Έτσι λοιπόν εκπλάγηκα και, όπως γράφει στην πρόσκληση, έπρεπε να κάτσω και ν' αφήσω να με ενοχλήσει - η έκπληξη ως ώθηση για διαδικασίες μεταβολών.
Έκπληξη - χρησιμοποιούμε την λέξη με δυο τρόπους: Πρώτον σαν κάτι που μας εκπλήσσει, για παράδειγμα οι εκπλήξεις οι τυλιγμένες σε χαρτί δώρου. Δεύτερον σαν η δική μας έκπληξη όταν λέμε: "προς έκπληξή μου". Για παράδειγμα όταν ο Paolo προς έκπληξή του παίρνει μια έκπληξη τυλιγμένη σε χαρτί δώρου. Η λέξη "έκπληξη" λοιπόν μπορεί να ονομάζει τόσο ένα πράγμα ή ένα συμβάν (το δώρο που αποτείνεται στον Paolo όταν ξετυλίγει το δέμα) όσο και μια ανθρώπινη συναισθηματική κατάσταση (η έκπληξη ως η απάντηση του Paolo στο δώρο). Η διπλή γλωσσική χρήση παραπέμπει σε μια αλληλέχεια που θα μας απασχολήσει αργότερα.
Από πού έρχεται καν η περίεργη λέξη "Ueberraschung" ["έκπληξη"]; Άνοιξα το ετυμολογικό λεξικό κι ανακάλυψα ότι η λέξη διαμορφώθηκε στις μάχες και στους πολέμους του 16ου αιώνα με την στρατιωτική σημασία "πλήττω έναν εχθρό εξ απήνης". Πρώτα στον 18ο αιώνα η λέξη προχώρησε σε περιοχές πολιτικές, όπου απέκτησε γενικότερη σημασία.
Έκτοτε κανείς μιλά για ευχάριστη ή δυσάρεστη ή άσχημη έκπληξη, όμως ποτέ σχεδόν για ευτυχή ή δυστυχή έκπληξη, όπως μπορεί να μιλήσει για μια ευτυχή λύση. Προφανώς σ' αυτήν την λέξη, παρά την έκτιση της στρατιωτικης της θητείας, ανήκει πάντα το στοιχείο του εξ απήνης, το οποίο συνδέεται περισσότερο με μια συναισθηματική έξαψη παρά με μια ευτυχισμένη ή δυστυχισμένη συναισθηματική κατάσταση. Στην έκπληξη υπάρχει πάντα κάτι που σαρώνει και που σαστίζει.
Η έκπληξη εμφανίζεται όταν συμβαίνει ή λέγεται ή μας έρχεται στον νου κάτι που δεν περιμέναμε. Η έκπληξη σαστίζει την προσδοκία, το σχέδιο το κατευθυνόμενο προς το μέλλον. Κι επειδή οι προσδοκίες μας και τα σχέδιά μας έχουν την ιστορία τους, που καθορίζει την συνηθισμένη μας συμπεριφορά, γι' αυτό και η έκπληξη μας τινάζει απάνω και μακριά τους. Επίσης η έκπληξη σαρώνει και την συνήθεια την προσανατολισμένη στο παρελθόν.
Στην ξυπνητή μας παροντικότητα είμαστε σε μεγάλο βαθμό στραμμένοι στο μέλλον και στο παρελθόν. Καθώς ζούμε αναφερόμενοι στο μέλλον, συνεχώς έχουμε κάποια πρόθεση, έστω κι αν αυτή είναι, κουρασμένοι, να χωθούμε σύντομα στο κρεβάτι. Ακόμα κι όταν, ακριβώς τώρα, απλά κοιτάζουμε το ρολόι για να δούμε την ώρα, κρυφά το ξέρουμε βέβαια πολύ καλά πως κι αυτή η διάλεξη, κι αυτή η μέρα θα τελειώσουν. Και καθώς ζούμε αναφερόμενοι στο παρελθόν, μπορούμε να θυμηθούμε το χθες και να φέρουμε μπρος στα μάτια μας όλη την ιστορία μας, και ξυπνώντας να ξαναβρεθούμε στον ίδιο κόσμο σαν οι ίδιοι άνθρωποι, για τους οποίους, όταν σήμερα λένε "εγώ", αυτό το εγώ είναι ταυτόσημο μ' εκείνο που ειπώθηκε χθες.
Αντίθετα, όταν ονειρευόμαστε, είμαστε λιγότερο προσανατολισμένοι στο μέλλον και στο παρελθόν, και περισσότερο μας απορροφάει ό,τι εμφανίζεται στο παρόν. Στο όνειρο ποτέ σχεδόν δεν σχεδιάζουμε όλο το μέλλον μας και ποτέ σχεδόν δεν φέρνουμε όλη την ιστορία μας εμπρός στα μάτια μας. Κι όταν μάλιστα τώρα, στον ξύπνο, μπορέσουμε να θυμηθούμε περασμένα όνειρα, στην αρχή ενός ονείρου δεν βρισκόμαστε στον ίδιο κόσμο όπως, ξυπνώντας, στον ξύπνο. Δεν "ενυπνούμε" ["ενύπνιον"] ούτως ειπείν, αλλά πάντα είμαστε ήδη ολότελα καταμεσίς στο εκάστοτε ονειρικό συμβάν.
Με άλλα λόγια: στο φτωχό από μέλλον και παρελθόν όνειρο υπάρχει πολύ λιγότερο προσδοκία και πολύ λιγότερο συνήθεια. Μήπως αντίστοιχα στο όνειρο θα συνέβαινε και η έκπληξη σπανιότερα; Πράγματι στο όνειρο μπορούμε να πετάμε σαν πουλιά, κι αυτό διόλου να μην μας εκπλήσσει στο όνειρο. Αντίθετα όταν ξυπνάμε το πρωί στο κρεββάτι μας, ήδη και μόνο αν το μαξιλάρι δεν είναι αυτό με τα μπλε σχέδια, στο οποίο κοιμηθήκαμε, θ' αναζητήσουμε τον λόγο γι' αυτό, και αν δεν βρούμε μια λογική αιτία θα πάθουμε πανικό ή θ' αρχίσουμε ν' αμφιβάλλουμε για τα λογικά μας.
Το τρομερό μαξιλάρι θα μπορούσε τώρα να μας οδηγήσει σε προεκτάσεις προς άλλες καταστάσεις του ξύπνου, για παράδειγμα ψυχωτικές ή ανοϊκές, όμως εδώ ήθελα μόνο να υποδείξω την διαφορά ξύπνου και ονείρου, γιατί αυτή η διαφορά μπορεί να στοιχειοθετήσει πολύ ωραία το πώς η έκπληξη προϋποθέτει και διαπερνά την προσδοκία την κατευθυνόμενη προς το μέλλον και την συνήθεια την προσανατολισμένη στο παρελθόν.
Όταν ο συνιδιοκτήτης μιας μικρής εταιρείας οικονομικών συμβούλων, ένας άντρας 35 ετών, γύρισε ένα βράδυ στο σπίτι του, η μονοκατοικία του ήταν άδεια. Η γυναίκα του τον είχε εγκαταλείψει εκείνη τη μέρα, δίχως προειδοποίηση, μαζί με τα τρία μικρά παιδιά του. Δεν είχε προηγηθεί κανένας καυγάς, ο οικονομικός σύμβουλος δεν είχε παρατηρήσει τίποτα που να είχε χαλάσει την συζυγική ατμόσφαιρα. Για λόγους προστασίας των προσωπικών δεδομένων δεν μπορώ εδώ να αφηγηθώ περισσότερα, όμως σίγουρα μπορείτε να φανταστείτε πόσο μεγάλη ήταν η έκπληξη του οικονομικού σύμβουλου - αυτή η δυσάρεστη έκπληξη. Είχε χάσει τ' αυγά και τα καλάθια κι έπεσε σε μια βαριά κατάθλιψη που τον οδήγησε στον γιατρό του, ο οποίος το παρέπεμψε σ' εμένα. Εμπρός σ' αυτήν την χάλια κατάστασή του συνέστησα στον άντρα να πάρει ένα αντικαταθλιπτικό φάρμακο και συζήτησα μαζί του την δυνατότητα μιας ψυχοθεραπείας, η οποία, ακόμα και στην πιο χάλια κατάσταση, μπορεί να γίνει μόνο προαιρετικά. Ο οικονομικός σύμβουλος συγκατένευσε και το παράδειγμα δείχνει πώς μια έκπληξη ζωής μπορεί να εκπλήξει έναν άνθρωπο τόσο που να ξεκινήσει μια ψυχοθεραπεία.
Όμως τι μπορεί να κάνει η έκπληξη στην ψυχοθεραπεία καθαυτήν; Όταν η έκπληξη μπορεί να θέσει σε αμφισβήτηση την προσδοκία την κατευθυνόμενη προς το μέλλον και την συνήθεια την προσανατολισμένη στο παρελθόν - πώς δείχνονται λοιπόν προσδοκία και συνήθεια στην ψυχοθεραπευτική συνομιλία; Φυσικά, θ' αντιτείνει κανείς, με χιλιάδες τρόπους, με τόσους πολλούς τρόπους όσους και οι άνθρωποι που υπάρχουν, γιατί κάθε ζωή με την συνήθειά της είναι μοναδική, κι επίσης αυτό για τα οποία πρόκειται στο μέλλον ενός ανθρώπου και που καθορίζει τις προσδοκίες του δεν συγκρίνεται μ' ένα άλλο.
Η ένσταση γίνεται δίκαια, και είμαι ο τελευταίος που θα αμφισβητούσε αυτήν την μοναδικότητα.* Την υπερασπίζομαι και ενάντια σε κάθε κατάταξη σε κουτιά διαγνώσεων, έστω κι αν η διάγνωση μιας κατάθλιψης μπορεί να βοηθήσει στην χορήγηση ενός αντικαταθλιπτικού και όχι ενός φαρμάκου για την λειτουργία των επινεφριδίων. Και πάλι παρά αυτήν την μοναδικότητα θα ήθελα να εκφράσω, με μεγάλη προσοχή, την υπόνοια ότι εμείς οι άνθρωποι βασικά τείνουμε, απέναντι σ' αυτό που μας αφορά ιδιαίτερα, να κλεινόμαστε με το να χανόμαστε σε κάτι ή να αγκυλωνόμαστε σε κάτι. Αυτός ο κίνδυνος σχετίζεται με την ελευθερία του ανθρώπου ο οποίος πορεύεται σ' έναν δρόμο ζωής στον οποίο προχωρεί από το ένα σταυροδρόμι στο άλλο κι όπου μπορεί και να πλανηθεί, να ξεφύγει και να κολλήσει.
Όμως αυτό το να χάνεσαι κι αυτό το να αγκυλώνεσαι χαρακτηρίζουν πέρα για πέρα την συνήθειά μας και την προσδοκία μας, και γι' αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι και στην θεραπευτική συνομιλία θα μπορούσε να είναι βοηθητική μια έκπληξη που διαταράζει την συνήθεια όπου κανείς έχει χαθεί και αμφισβητεί την αγκυλωμένη προσδοκία.
Όμως πώς μπορεί αυτό να συμβεί; Πάλι, πρέπει να παραδεχτώ, με χιλιάδες τρόπους· και πάλι εδώ θα ήθελα να υποδείξω δύο θεμελιακές δυνατότητες.
Η μία δυνατότητα είναι αυτή, ότι τελείως απροσδόκητα ένα απόν γίνεται παρόν.
Καθώς στο ιατρείο μου ο οικονομικός σύμβουλος θρηνούσε για την μοναξιά του κι εξέφραζε την οργή του για την κατά την γνώμη του άπιστη, του ήρθε ξαφνικά στον νου ότι την προηγούμενη νύχτα στο όνειρο κάθονταν σ' ένα πιάνο κι έπαιζε με μια απίστευτη ζωντάνια και ένταση, συνοδευόμενος από μια ορχήστρα με τον μαέστρο Celibidache. Ο ταλαντούχος μουσικά οικονομικός σύμβουλος είχε εγκαταλείψει το πιάνο λίγο μετά την έναρξη των σπουδών του, και αφότου άνοιξε την εταιρεία μ' έναν φίλο του ο κόσμος των λογιστικών βιβλίων και της καταχώρησης των κερδών τον είχε απορροφήσει όλο και περισσότερο, και οχυρώθηκε απέναντι στις χλιαρές εκδηλώσεις δυσαρέσκειας της γυναίκας του με το να αγκυλωθεί σε μια ζωηρή ξεγνοιασιά. Πιεσμένος από την τωρινή μοναξιά του κι από την ακόμα ανομολόγητη αναζήτηση μιας μελλοντικής συντρόφου, ο οικονομικός σύμβουλος θυμήθηκε εδώ και τώρα στο ιατρείο το μελαγχολικό του παίξιμο του Chopin στα χρόνια της νεότητάς του. Διότι το μέλλον καλεί σε μια αντιπαράθεση με το παρελθόν στην οπτική της ανάγκης του παρόντος.
Κάτι απόν ήταν αίφνης παρόν, κι έκτοτε το απόν-παρόν ξεκίνησε κάτι με τον οικονομικό σύμβουλο. Δεν μπορώ να σας παρουσιάσω τις λεπτομέρειες του ιστορικού αυτής της θεραπείας, όμως μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι σήμερα αυτός ο άντρας όχι μόνο παίζει πάλι κάπου κάπου Chopin, αλλά κι ότι το κάνει και μ' ένα πολύ ευρύτερο νόημα καθώς ζει την ζωή του μ' έναν ζωντανό κι έντονο τρόπο ο οποίος δεν αποκλείει μελαγχολία και ευφορία με ένα άκαμπτο κέφι.
Η άλλη θεμελιακή δυνατότητα είναι αυτή, ότι σε μια θεραπεία μπαίνει στο παιχνίδι ο "αναλυτής θάνατος".
Ο θάνατος (με την έννοια της θνητότητάς μας) σχετικοποιεί κάθε λαμπρότητα και δύναμη και κάθε ακαμψία, και συνάμα παρέχει στην κάθε στιγμή την μοναδική της, ανεπανάληπτη, ασυνήθιστη σημασία.
Κατά τούτο ο θάνατος είναι η έκπληξη για κάθε προσδοκία και συνήθεια. Η διπλή του όψη, σχετικοποίηση και σημαντικοποίηση, κάποτε βρήκε και τον οικονομικό μας σύμβουλο που, στην απογοήτευση και στο πλήγωμά του, αρχικά είχε αγκυλωθεί σ' έναν άτολμο κυνισμό. "Λοιπόν γυναίκα και άντρας ποτέ δεν συνεννοούνται", έλεγε, "και σχέσεις ευτυχισμένες μόνο στα παραμύθια υπάρχουν."
Παρόλαυτά στην πρόοδο της ψυχοθεραπευτικής συνομιλίας ο αναλυτής θάνατος έθεσε υπό αμφισβήτηση και την ατολμία του οικονομικού σύμβουλου, κι αυτός, με νέο θάρρος πλέον, καταπιάστηκε με το κλαβιέ της ζωής. Στο μεταξύ βρήκε και μια νέα σύντροφο, που ίσως του ανταποκρίνεται και περισσότερο απ' ό,τι εκείνη που τον εγκατέλειψε.
Στην αρχή εδώ πέσαμε στην διπλή γλωσσική χρήση της λέξης "έκπληξη": η έκπληξη του δώρου, που λέει κάτι στον Paolo, και η έκπληξη με την οποία ο Paolo απαντά στο δώρο. Αυτή η διπλή γλωσσική χρήση μπορεί να μας παραπέμψει στην αφανή αλληλέχεια του μας-λέει-κάτι και της απάντησής μας-λέει-κάτι σ' αυτό, στην αλληλέχεια της αφόρασης αυτού που μας αφ-ορά και της ανοιχτότητάς μας γι' αυτό. Κι επειδή, όπως είδαμε μόλις, και ένα απόν μπορεί κάτι να αφορά, είναι η αλληλέχεια της παρουσίας παρόντων και απόντων - και της απάντησής μας σ' αυτά,της ανοιχτής στον κόσμο.
Όμως τώρα καθώς εμείς οι άνθρωποι είμαστε θνητοί και όχι τα πάντα ορώντες θεοί, σ' αυτήν την αφανή αλληλέχεια ανήκει το ότι για μας εξω απ' αυτήν δεν υπάρχει τίποτα να ζητήσεις και τίποτα να βρεις. Τι ήταν στη γη πριν υπάρξουν άνθρωποι; Τι θα είναι στη γη όταν δεν θα υπάρχουν πια άνθρωποι; Οι ερωτήσεις πέφτουν επάνω σε αδιέξοδο καθώς για μας τους θνητούς οι λέξεις "ήταν" και "θα είναι" κάνουν νόημα μόνο ως παρουσία εδώ και τώρα.
Έξω από την αλληλέχεια της παρουσίας παρόντων και απόντων και της δικής μας απάντησης, της ανοιχτής στον κόσμο, της σημαδεμένης από τον θάνατο, δεν υπάρχει ούτε δρόμος ούτε λόγος.
Πριν από 2500 χρόνια στην νότια Ιταλία εμφανίστηκε ένα αλλόκοτο ποίημα. Ο συγγραφέας του λέγονταν Παρμενίδης ή Παρμίνιdες, όπως το λένε στον γερμανόγλωσσο χώρο. Το ποίημα έχει παραδοθεί σε αποσπάσματα μόνο, η ερμηνεία των οποίων είναι πολύ αμφιλεγόμενη. Μελέτησα διεξοδικά το ποίημα και τις αναλύσεις του κι έγραψα γι' αυτά ένα χοντρό βιβλίο. Αν η δική μου ερμηνευτική απόπειρα πατάει σε στέρεο έδαφος, τότε το ποίημα εκφράζει την θεμελιακή κατάσταση των θνητών ανθρώπων, τους οποίους ονομάζει χιουμοριστικά "δίκρανους", ως μυωπική αμετρία, ως μυωπική ύβρη στην σχέση με τα παρόντα και απόντα. Με το μυωπικό κεφάλι οι άνθρωποι, απορροφημένοι από τα ακριβώς παρόντα, παραγνωρίζουν τα απόντα ως μη παρόντα. Με το άμετρο κεφάλι κάνουν εικασίες για ό,τι βρίσκεται έξω από κάθε πρόσβαση, παραδείγματος χάριν για μια φωτεινή ή σκιώδη ζωή μετά τον θάνατο. Το ένα κεφάλι φορά παρωπίδες, το άλλο "σηκώνει κεφάλι".
Με άλλα λόγια: Ο Παρμενίδης, αμφισβητώντας αυτήν την δικρανία, μας καλεί να δούμε μ' ένα ευρύ βλέμμα και τα απόντα ως παρόντα, και συνάμα να δεχτούμε ταπεινά το ότι έξω από την αλληλέχεια θνητού ανθρώπου και παρουσίας παρόντων και απόντων δεν έχεις να ζητήσεις τίποτα - ή, διατυπωμένο με μια σύντομη φόρμουλα: "Απόντα παρόντα / τίποτα παραέξω." Εντυπωσιάζει λοιπόν ότι ο Παρμενίδης απαιτεί ακριβώς αυτό που στην ψυχοθεραπεία μπορεί να προκαλέσει μια ιαματική έκπληξη: το ότι αίφνης απόντα είναι παρόντα και ότι ο μέγας αναλυτής θάνατος μπαίνει στο παιχνίδι.
Η έκπληξη, λέει το θέμα της ημερίδας, είναι "ώθηση προς διαδικασίες μεταβολών". Όταν η ζωή μας, ως δρόμος της ζωής, εννοείται μέσα από τον δρόμο, τότε μια μεταβολή συνίσταται στο ότι σε ορισμένες διακλαδώσεις του δρόμου συμπεριφερόμαστε διαφορετικά απ' ό,τι συνήθως. Στην περίπτωση που θα το καταφέρουμε, θα πρέπει και το περιβάλλον μας να συμπεριφερθεί διαφορετικά, και η μεταβολή, με το παραπάνω νόημα, καταδεικνύεται συνάμα ως αναμόρφωση των περιχώρων μας. Συχνά λοιπόν αλλαγή του εαυτού και αλλαγή του κόσμου διόλου δεν χωρίζονται μεταξύ τους.
Όταν ο οικονομικός μας σύμβουλος σιγά-σιγά συνήλθε από το μεγάλο σοκ που τον βρήκε, στην αρχή πίστευε πως τώρα θα έπρεπε να μάθει να ζει καλά μόνος του πριν αφεθεί και πάλι σε σχέσεις. Όμως σύντομα ο αναλυτής θάνατος κλόνισε κι αυτό το όντως πολύ αφηρημένο δόγμα, και όταν λίγο αργότερα ο οικονομικός σύμβουλος διάβασε κάπου το ρητό ενός γέροντα από τα ελληνικά βουνά, έβαλε αυτό το ρητό καλά στο μυαλό του. Ο έλληνας γέροντας είχε πει πως είναι άσκοπο να νοιάζεσαι είτε για πράγματα που δεν αλλάζουν, αφού έτσι κι αλλιώς εδώ δεν γίνεται τίποτα, είτε για πράγματα που αλλάζουν, αφού εδώ βέβαια μπορείς κάτι να κάνεις.
Λοιπόν μεταβολή σημαίνει να συμπεριφέρεσαι αλλιώς σε ορισμένες καταστάσεις, σε ορισμένες διακλαδώσεις του δρόμου, απ' ό,τι παλιότερα. Όμως καθώς οι καταστάσεις δεν είναι ποτέ οι ίδιες, κι οι αποφάσεις είναι μοναδικές και ανεπανάληπτες, στη ζωή δεν μπορούμε όπως στην φυσική να κάνουμε επαναλήψιμα πειράματα, και αλλαγές της συμπεριφοράς μπορούμε να τις δούμε από το εδώ και τώρα αναδρομικά ή να τις απαιτήσουμε προβλέποντας, για τον εαυτό μας ή για τους άλλους, όμως ποτέ δεν μπορούμε μια λεγόμενη διαδικασία μεταβολής να την αντικειμενοποιήσουμε και να την παρατηρήσουμε έτσι όπως μια διαδικασία στο χημικό εργαστήριο.
Επίσης η ψυχοθεραπεία δεν είναι διαδικασία αλλά οδικό συμβάν. Για παράδειγμα η λεγόμενη "ανάλυση" είναι μια κοινή πορεία δύο ανθρώπων, σε τακτικά στάδια, όπου ο αναλυτής εμπλέκεται στον υπόλοιπο δρόμο της ζωής του αναλυόμενου πολύ λιγότερο απ' ότι ένας οικείος συνοδοιπόρος. Σ' έναν τέτοιο θεραπευτικό δρόμο, όπως ειπώθηκε, μπορεί με χιλιάδες τρόπους να συμβούν εκπλήξεις που θέτουν σε αμφισβήτηση τον χαμό στην συνήθεια και την αγκύλωση στην προσδοκία, όμως βασικά έτσι ώστε απόντα να γίνονται αίφνης παρόντα, και έτσι ώστε ο μέγας αναλυτής θάνατος μπαίνει κατά κάποιον τρόπο στο παιχνίδι. Όμως τώρα τι σημαίνει αυτό για την ψυχοθεραπευτική κατεύθυνση της συνομιλίας;
Άραγε σημαίνει η ψυχοθεραπευτική κατεύθυνση της συνομιλίας ότι εμείς οι θεραπευτές θα έπρεπε να κατευθύνουμε την συνομιλία έτσι ώστε με τις παρεμβάσεις μας να σκηνοθετούμε εκπλήξεις και μ' αυτό να ωθούμε προς διαδικασίες μεταβολών; Ή μήπως σημαίνει ότι η συνομιλία μας κατευθύνει και ότι στον δρόμο της θεραπείας δεν μπορεί να προκύψει μια έκπληξη υπολογισμένη εκ των προτέρων; Στην λέξη "Gespraechsfuehrung" ["κατεύθυνση της συνομιλίας"] ηχούν και οι δυο δυνατότητες. "Κατεύθυνση της συνομιλίας" μπορεί να εννοεί την δική μου κατεύθυνση (εγώ κατευθύνω την συνομιλία) ή την δική της κατεύθυνση (η συνομιλία καθαυτήν κατευθύνει). (Στην γενική "της συνομιλίας" η γραμματική διακρίνει μια γενική αντικειμενική ή υποκειμενική.)
Σύμφωνα με όσα ειπώθηκαν πρέπει να είναι καθαρό ότι για την ψυχοθεραπεία το δεύτερο είδος της κατεύθυνσης της συνομιλίας - ότι η συνομιλία μας κατευθύνει - είναι το αποφασιστικό. Μόνον έτσι θα προκύψουν εκπλήξεις ειδικές και σχετικές, που δεν είναι ούτε κοινότυπες ούτε τραβηγμένες απ' τα μαλλιά και που δεν βάζουν τον κόσμο του θεραπευτή στο παιχνίδι υπερβολικά. Πώς θα μπορούσα ποτέ να οδηγήσω τον οικονομικό σύμβουλο ακριβώς σ' ένα κοντσέρτο πιάνου με τον Celibidache; Δεν είμαι ειδικός για την ζωή του οικονομικού συμβούλου, κι ούτε ξέρω πού έχει ο θεός το στέκι του για ν' αναλάβω την κατεύθυνση στο όνομά του.
Φυσικά κάθε θεραπευτής πρέπει πότε-πότε να καταφεύγει στο πρώτο είδος της κατεύθυνσης της συνομιλίας, για παράδειγμα στην αρχή ή σε καταστάσεις ανάγκης. Συχνά όμως είναι καλύτερα όταν συμβαίνει για χάρη του δεύτερου είδους. Ίσως μάλιστα η τέχνη μας να συνίσταται προπάντων στο να κατευθύνουμε την συνομιλία έτσι ώστε η συνομιλία να μπορεί ν' αναλάβει την κατεύθυνση η ίδια.
Με άλλα λόγια: Στην ψυχοθεραπεία ίσως το σημαντικότερο συμβαίνει από μόνο του, και η δική μας αποστολή δεν είναι τόσο να προκαλέσουμε κάτι όσο, πολύ περισσότερο, κάτι που συμβαίνει από μόνο του - κάτι που προκύπτει - να το καθιστούμε δυνατό, και όχι να το εμποδίζουμε, κι ενδεχομένως εμπόδια που ανακύπτουν να τα παραμερίζουμε (κάτι που συχνά εύκολα λέγεται και δύσκολα γίνεται).
Αυτό δεν σημαίνει πως δεν μπορεί να έχουμε ιδέες απρόσμενες. Μια μέρα ο οικονομικός σύμβουλος μου διηγήθηκε διεξοδικά πως από τότε που είναι μόνος νοιώθει σαν εξωγήινος που δεν ανήκει στους ανθρώπους επάνω στη γη. Μου περιέγραψε πολύ ζωντανά πώς πέρασε σ' ένα πάρτυ όπου, εκτός απ' αυτόν, ήταν καλεσμένοι ολότελα υποτίθεται ευτυχισμένα κι επιτυχημένα ζευγάρια. Χάρη στην παρατηρητικότητά του και στον ζωντανό του τρόπο έκφρασης, στα πνευματικά μου μάτια δημιουργήθηκε μια αποκαλυπτική ζωγραφιά μιας θλιβερής σαββατιάτικης βραδυνής συγκέντρωσης μ' ένα σωρό ανταγωνισμούς επίδειξης και ζήλειας όλων εναντίον όλων, σαν ξάφνου ο άλλοτε αφασικά ζωηρός οικονομικός σύμβουλος να είχε γίνει ένας σαρκαστικός ποιητής. Στο μεταξύ η ώρα είχε ήδη τελειώσει και ο οικονομικός σύμβουλος βρισκόταν εμφανώς σε βαριά διάθεση. Θά 'πρεπε να πω κάτι επάνω στην περιγραφή του; Και τότε μου ήρθε μια ερώτηση που την είπα χωρίς δισταγμό: "Τι θα κάναν οι γήινοι δίχως τους εξωγήινους;"
"Ευχαριστώ", είπε ο οικονομικός σύμβουλος κι ελαφρωμένος αποχώρησε. Η ιδέα που μου ήρθε, προέκυψε εκείνη την στιγμή, είχε "έρθει" με το πλέον κυριολεκτικό νόημα. Πρώτα εκ των υστέρων μου έγινε καθαρό ότι είχα αντιδράσει στην σαρκαστική ποίηση του οικονομικού συμβούλου άρρητα με την ερώτηση τι θά 'καναν οι άνθρωποι δίχως ποιητές και μήπως αυτός και βέβαια ανήκει στους ανθρώπους επάνω στη γη και μήπως οι άνθρωποι στο πάρτυ ενδεχομένως θα μπορούσαν να χρειάζονται την αποκαλυπτική αλήθεια που παίρνει μορφή στην κατάμαυρη ζωγραφιά του, ακόμα κι αν ίσως πράγματι δεν είναι ολόκληρη η αλήθεια. Πώς θα μπορούσα να είχα προγραμματίσει κάτι τέτοιο στην αρχή της μάλλον στείρας ώρας; Κι αν όντως το είχα μπορέσει, πώς, μετά από τόσο μακρόπνοους συλλογισμούς, θα είχα ποτέ καταλήξει στην σύντομη ερώτησή μου;
Από πού έρχεται καν η έκπληξη όταν απλά προκύπτει; Από το ασυνείδητο του οικονομικού σύμβουλου στην περίπτωση του ονείρου με το κοντσέρτο για πιάνο και από το ασυνείδητό μου στην περίπτωση των εξωγήινων; Ή μέσα από την χαοτική κατάσταση των δικών του ή των δικών μου εγκεφαλικών κυττάρων τα οποία, μ' εκείνο το ονειρικό μόρφωμα ή με την ιδέα μου, οργανώνοντας τον εαυτό τους, ξαφνικά έχουν περιπέσει στην κατάσταση μιας νέας τάξης;
Σε τέτοιες ερωτήσεις εδώ μπορώ να υπεισέλθω μόνο πολύ σύντομα, με λίγες νύξεις:
Εμπρός από το αμφιθέατρο της ψυχιατρικής πανεπιστημιακής κλινικής "Burghoelzli" στην Ζυρίχη υπάρχει με ελληνικά γράμματα η αρχή ενός αποσπάσματος του Ηράκλειτου, ενός περίπου σύγχρονου του Παρμενίδη:
"Της ψυχής τα πέρατα δεν θα μπορούσες ποτέ πορευόμενος να τα ανεύρεις..."
Σε μια πρώτη ματιά θα μπορούσαμε φυσικά αυτό να το καταλάβουμε με την έννοια ότι την ψυχή με το ασυνείδητό της ποτέ δεν μπορούμε να το βυθομετρήσουμε. Όμως σε μια τέτοια ανάλυση αντιβαίνει η λέξη "πορευόμενος". Στο ότι πορευόμενος δεν βρίσκω ποτέ τα πέρατα έγκειται το ότι βασικά αυτά βρίσκονται στην περιοχή αυτού το οποίο σε μια πορεία οπωσδήποτε θα ήταν προσιτό - αν ο δρόμος δεν παραήταν μακρύς. Επομένως τα πέρατα βρίσκονται "έξω" στον κόσμο, όχι στην περιφέρεια του εγκεφάλου!
Δεν είναι μια τελείως απίστευτη υπόθεση, ότι εμπρός από ένα αμφιθέατρο, όπου μέσα του τίποτα δεν είναι περισσότερο αυτονόητο απ' αυτό, ότι έχουμε μια ψυχή με συνειδητά και ασυνείδητα μέρη, το βιολογικό θεμέλιο των οποίων είναι μια εγκεφαλική συσκευή, υπάρχει ακριβώς μια πρόταση που θέτει υπό αμφισβήτηση όλη την φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία, στην οποία έγκειται η αυτονόητη υπόθεση; Η φράση βρίσκεται έξω, ψηλά στον προθάλαμο, και σχεδόν κανένας δεν την προσέχει.
Όταν σήμερα σκέφτομαι κάτι που χθες δεν είχα σκεφτεί, τότε αυτό είναι εδώ και τώρα απόν-παρόν και, ιδωμένο από το σήμερα, χθες οπωσδήποτε δεν υπήρχε. Όμως το να ισχυριζόμαστε ότι χθες ήταν ασυνείδητο, ή ακόμη να διατηρείται σ' ένα ασυνείδητο - τούτο θα ήταν και πάλι ατραποί προς το άβατο. Και όσον αφορά τα ονειρικά φαινόμενα - κάποτε πίστευαν ότι στέλνονταν από έναν θεό ή έναν δαίμονα, και σήμερα πιστεύουν ότι τα παράγει το ασυνείδητο. Όμως η πίστη παραμένει πίστη, και όποιος θέλει να διατηρήσει την ευφορική απιστία του, πρέπει να αρκεστεί στο ότι ονειρικά φαινόμενα και ιδέες προκύπτουν και αναλάμπουν μέσα από την λήθη - και τέρμα!
Και το χάος στο πλέγμα των νευρικών εγκεφαλικών κυττάρων; Πρόσφατα εμφανίστηκε ένα βιβλίο ενός φυσικού, το οποίο και με μαθηματικά μέσα παραπέμπει την πανταχού παρούσα θεωρία του χάους στα όριά της. Ενώ η θεωρία του χάους είναι ένα ωραίο μαθηματικό μόρφωμα, εσώκλειστο στον εαυτό του, η εφαρμογή της σε όλες τις δυνατές περιοχές, για παράδειγμα στις εξεργασίες σ' ένα πλέγμα νευρικών κυττάρων, σημαίνει μια αβάσιμη και άκαρπη υπέρβαση των ορίων.
Σίγουρα με τέτοιες σκεπτικιστικές νύξεις επάνω στις ασυνείδητες εγκεφαλικές διαδικασίες και στην θεωρία του χάους θέτω υπό αμφισβήτηση την απόλυτη κυριαρχία της φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής κοσμοθεωρίας. Όμως, για να προλάβω παρανοήσεις, θα ήθελα να τονίσω ότι αυτή η αμφισβήτηση δεν προέρχεται ούτε από μια εκ θεμελίων απόρριψη της φυσικής επιστήμης και της τεχνικής, ούτε από έναν εσωτεριστικό ανορθολογισμό. Εδώ πρόκειται μόνον για τα όρια της φυσικής επιστήμης η οποία αφαιρεί την καθημερινή μας εμπειρία και μειώνει τα πάντα στο μετρήσιμο και στο υπολογίσιμο, και για τις ιστορικοφιλοσοφικές ρίζες της και τα φιλοσοφικά της σκοτώματα - όμως, όπως είπα, εδώ δεν μπορώ να υπεισέλθω σ' αυτό περισσότερο.
Ό,τι είπα σήμερα δεν είναι ούτε και θέση υπέρ ή εναντίον κάποιου ιδιαίτερου είδους ψυχοθεραπείας. Το να υπεισερχόμουν σε κάτι τέτοιο θα τίναζε οριστικά στον αέρα το πλαίσιο αυτής της διάλεξης. Εδώ μπορώ μόνο να σημειώσω ότι κατά την γνώμη μου σημαντικότερο από το είδος και τον τρόπο της ψυχοθεραπείας είναι το πνεύμα που διαπνέει το εκάστοτε είδος και τον εκάστοτε τρόπο.
Όλα τα είδη κι όλοι οι τρόποι έχουν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους και στα περισσότερα θα μπορούσε να είναι δυνατό το ότι ο θεραπευτής δεν είναι μόνο σκηνοθέτης για σκηνοθετημένες εκπλήξεις αλλά ένας συνοδοιπόρος, ο οποίος είναι επίσης συνήγορος των απόντων-παρόντων - και ένας υποβοηθός του μεγάλου αναλυτή θάνατου. Λέω "υποβοηθός" διότι εδώ, παρά την δημοκρατικά παλλόμενη καρδιά μου, θεωρώ αρμόζουσα μια ορισμένη ιεραρχία. Εμείς οι θεραπευτές, καθότι θνητοί οι ίδιοι, δεν είμαστε συνθεραπευτές του μεγάλου αναλυτή αλλά το πολύ, κάποτε, υποβοηθοί του.
Κλείνοντας θα ήθελα σύντομα να στραφώ στο ερώτημα, σε ποια σχέση βρίσκεται ό,τι αναπτύχθηκε προς αυτό που ονομάζουμε τέχνη.
Όταν μέσα από την αερολογία μιας θεραπείας πάλι και πάλι εκφράζεται κάτι ουσιαστικό, συμπυκνώνεται και βρίσκει φλέβα, -
όταν στην θεραπεία φευγαλέα ονειρικά φαινόμενα εκπλήσσουν με την χειροπιαστή παρουσία τους όπως το παίξιμο του πιάνου του οικονομικού σύμβουλου, και τώρα στον ξύπνο τούτος πέφτει επάνω σ' ένα ευρύτερο νόημα του ονειρικού, -
όταν μια θεραπευτική ονειροφαντασία αφήνει ένα μόνιμο εντύπωμα όπως σ' ένα μουσείο ένας πίνακας που αγγίζει κάποιον τελείως προσωπικά ή ένα κινηματογραφικό έργο που ξεσηκώνει τον κόσμο ολόκληρο, -
όταν κάτι παρουσιάζεται καθαρά και έντονα όπως για παράδειγμα εκείνο το Σαββατόβραδο του οικονομικού συμβούλου κι όταν σ' αυτό προς έκπληξή του αναλάμπει και το αντίθετο, -
ή όταν κάτι το παρελθόν αναδύεται στην μνήμη κι άξαφνα οδηγεί τις σκέψεις για το μέλλον προς μια νέα κατεύθυνση,-
ή όταν μια συσχέτιση φωτίζει και κάνει το παρελθόν να φανεί σ' ένα νέο φως, -
ή όταν τελικά μια αιφνίδια ενόραση υπερκεράζει προσδοκία και συνήθεια και η κολλημένη βελόνα και η πεισματική ακαμψία στο δωμάτιο της θεραπείας εγκαταλείπονται δοκιμαστικά όπως σ' ένα παιχνίδι, προτού κανείς έξω στην ζωή ενεργήσει διαφορετικά σε ορισμένες καταστάσεις, -
όταν συμβαίνουν τέτοια ή παρόμοια, θεωρώ ότι το θεραπευτικό οδικό συμβάν δείχνει ολότελα μια ορισμένη ομοιότητα με τον ποιητικό λόγο, με την εικαστική τέχνη, με την μουσική.
Φυσικά ψυχοθεραπεία και τέχνη είναι διαφορετικά πράγματα και από πολλές απόψεις ανόμοια, όμως φαίνεται πώς παρολαυτά υφίσταται ένα ορισμένο κοινό μεταξύ τους. Πάντως πιστεύω πως είναι καλύτερα να μην σκεφτόμαστε αυτό το κοινό, όπως συμβαίνει συχνά, μέσα από την λεγόμενη δημιουργικότητα.
Η δημιουργική ιδιοφυία, η οποία παράγει έργα τέχνης από μέσα της, είναι η ίδια ένα δημιούργημα των δυο τελευταίων αιώνων. Creare θα πει πλάθω, και ο πρόδρομος της δημιουργικής ιδιοφυίας στην ιστορία του κόσμου ήταν ο creator mundi, ο πλάστης του κόσμου, ο δημιουργικός πλάστης θεός που έπλασε όλα τα πλάσματα. Και πάλι το ότι η τέχνη δεν χρειάζεται οπωσδήποτε να εννοηθεί από αυτό το πρότυπο, το δείχνει ήδη το γεγονός ότι μεγάλη τέχνη υπήρχε κι εκεί όπου κανείς δεν πίστευε σ' έναν θεό πλάστη. Αν είναι να μιλάμε για πλάση, τότε θα προτιμούσα να συσχετίσω το έργο τέχνης με το πλάσιμο του ψωμιού. Ο καλλιτέχνης πλάθει το έργο από τους καρπούς της γης, η οποία δεν βρίσκεται μέσα του, όπως ούτε και η εμφάνιση της έκπληξης που μπορεί να προκύψει σε μια ψυχοθεραπεία, παρά μόνο στους ενεχόμενους σ' αυτήν ανθρώπους.
Όμως αν όχι η δημιουργικότητα - τι άλλο θα μπορούσε να καθορίζει το κοινό θεραπείας και τέχνης; Θα πρότεινα να το δοκιμάσουμε με την λεγόμενη αλήθεια, όσο παρανοήσιμη και τετριμμένη κι αν είναι αυτή η λέξη. Πάντως με αλήθεια δεν εννοώ ούτε μια επιστημονική βεβαιότητα ούτε μια ορθή ανταπόκριση κρίσης και κρινόμενου πράγματος, ούτε μια αποκλειστική λυτρωτική αποκάλυψη ούτε ένα ορθόδοξο δόγμα. Όταν λέω "αλήθεια" σκέφτομαι περισσότερο μια αναλαμπή εδώ και τώρα που μπορεί να μας αγγίξει και που δύσκολα συλλαμβάνεται γιατί αποσύρεται εύκολα. Μήπως τελικά δεν πρόκειται για αυτήν την αλήθεια σε κάθε θεραπευτικό συμβάν που απαριθμήθηκε και σε κάθε τέχνη; Το ότι μια τέτοια αλήθεια δεν την απολυτοποιούμε δογματικά-θεμελιακά, γι' αυτό φροντίζει εκείνος ο μέγας αναλυτής, υποβοηθοί του οποίου μπορεί να γινόμαστε εμείς οι θεραπευτές σε στιγμές ιδιαίτερες.
