"Ψυχικος πονος" και "σωματικος πονος"

Μιλαμε για "ψυχικο" πονο σε αντιδιαστολη προς τον "σωματικο" πονο. Τι διαφερει ο πονος στο δοντι απο τον πονο στην ειδηση πως η γυναικα μου με απατα; Και στις δυο περιπτωσεις λεω: "Ποναω!".

Η διαφορα θα φανει οταν καποιος με ρωτησει: "Που πονας;". Στην πρωτη περιπτωση θα πω "Ποναω στο δοντι" και θα μου πει "Πηγαινε στον οδοντιατρο". Στη δευτερη περιπτωση θα πω "Ποναω στην ψυχη" και θα μου πει "Πηγαινε στον ψυχιατρο".

Κι αν με ρωτησει "Γιατι πονας;", στην πρωτη περιπτωση θα πω κατι σαν "Γιατι η τερηδονα εφτασε στο νευρο", στη δευτερη περιπτωση θα πω κατι σαν "Γιατι αυτο δεν το περιμενα απ' τη γυναικα μου".

Ομως ας προσεξουμε: Οι ερωτησεις του και οι απαντησεις μου δεν αναφερονται στο "Ποναω!", δεν αναφερονται στο φαινομενο "Ποναω!". Αναφερονται στο "που" ποναω και στο "γιατι" ποναω.

Οι οροι "σωματικος πονος", "ψυχικος πονος" δινουν την εντυπωση πως χαρακτηριζουν δυο ειδη πονου. Ομως χαρακτηριζουν δυο ειδη αφορμης, εντοπισμου και αντιμετωπισης του πονου. Δεν αφορουν το ιδιο το "Ποναω!". Αυτο ειναι παντα ενα και το αυτο. Και δεν γινεται αλλιως βεβαια διοτι, αν δεν ηταν ενα και το αυτο, τοτε δεν θα χρησιμοποιουσαμε και στις δυο περιπτωσεις την ιδια λεξη, "ποναω", αλλα δυο η περισσοτερες.

Το φαινομενο "πονος"

Το φαινομενο "πονος" μενει απροσιτο στις ερωτησεις του ειδους "που;", "πως;", "ποτε;", "γιατι;" κτλ. O ορος "ψυχικος" ειναι μια ορισμενη απαντηση στα "που;", "γιατι;" κτλ. του πονου, ο ορος "σωματικος" ειναι μια αλλη απαντηση. Η αντιδιαστολη "σωματικου" και "ψυχικου" δεν ειναι αντιδιαστολη πονου και πονου!

Τι σημασια εχει αυτο; Μας δειχνει πως η συνηθισμενη μας ταση να εκλαμβανουμε τον λεγομενο "ψυχικο" πονο σαν μεταφορικη χρηση της λεξης, σαν μη πραγματικο, σχεδον σαν ψευδαισθηση ειναι λαθεμενη, ειναι παρανοηση αυτου που εννοουμε οταν κανουμε λογο για "ψυχικο πονο". Αυτη η παρανοηση ειναι που μας παρασυρει κι εχουμε την ταση να πουμε πως ο απατημενος συζυγος που παραπονιεται οτι ποναει, δεν ποναει "πραγματικα".

Τι μας λειπει, οταν λεμε "δεν ποναει πραγματικα"; Μας λειπει μια επαρκης, και μ' αυτο εννοουμε επιστημονικη, εξηγηση του πονου. Ομως το "Ποναω!", ειδαμε, δεν εξαρταται απο ενα "γιατι;", δεν κατακυρωνεται με την παραθεση του και δεν ακυρωνεται με την ελλειψη του.

Αλλο το οτι ποναω κι αλλο το που και γιατι και ποτε ποναω.

Τι ειναι τοτε ο "ψυχικος πονος"; Καθως το "ψυχικος" συνιστα μια ορισμενη απαντηση στο "που;" και "γιατι;", ειπαμε, δεν αφορα το φαινομενο "πονος". Ας αφησουμε το "ψυχικος" για την ωρα στην ακρη και ας ρωτησουμε πρωτα τι ειναι ο πονος.

Ομως δεν θα βιαστουμε ν' αναζητησουμε απαντηση. Θα προσεξουμε την ερωτηση, διοτι αυτη εχει προκαταλαβει την απαντηση. Πως την εχει προκαταλαβει; Εχει προεξοφλησει οτι ο πονος ειναι ενα "τι", ενα κατι, ενα πραγμα. Εχει καταστησει τον πονο αντικειμενο.

Και δεν ειναι ο πονος ενα κατι; Δεν μιλαμε για τον πονο; Π.χ., ο πονοδοντος ειναι αντικειμενο της οδοντιατρικης, ο "ψυχικος πονος" ειναι αντικειμενο της ψυχολογιας. Ομως αυτες οι επιστημες ασχολουνται με το που, το πως και το γιατι του πονου, οχι με το οτι ποναω. Και οταν μιλουν για "τον πονο", ειναι χρησεις της λεξης επι χαρτου, διοτι εδω ο πονος δεν λεγεται στην κατασταση στην οποια λεω "Ποναω!". Ο πονος εκλαμβανεται σαν πραγμα, αποκομμενος απο την κατασταση στην οποια ανηκει. Ειναι πλεον αδειανο κελυφος, λεξη χωρις νοημα.

Βεβαια για τον πονο δεν κανει λογο μονο η ιατρικη, αλλα και πρωτα ο ανθρωπος που τον εχει. Μπορω οταν ποναω να πω "ο πονος ειναι αβασταχτος, σαν σουβλια" κτλ. Αυτο ομως που εννοω ειναι οτι ποναω αβασταχτα, σαν να με σουβλιζουν κτλ. Οταν ο πονος εκλαμβανεται σαν πραγμα, ανοιγει ο δρομος για την ταξινομηση του σαν αισθηση, σαν συναισθημα κτλ. Επειδη ο πονος δεν ειναι πραγμα, οι φρασεις "νιωθω πονο", "αισθανομαι πονο", δεν εχουν νοημα διοτι δεν λενε τιποτα περισσοτερο απο το "Ποναω!".

Σηματα

Η ερωτηση "Τι ειναι ο πονος;" δεν ειναι λοιπον σε θεση να μας διαφωτισει για τον πονο διοτι θα εκανε λογο για ενα πραγμα, κι ο πονος δεν ειναι πραγμα.

Ο πονος δεν αποδιδεται με λογια. Και παλι το αλεκτο του πονου δινει νοημα στην καθε περιπτωση που λεμε "πονος", "ποναω", δινει νοημα στο καθε "που;" και "πως;" και "γιατι;"του πονου.

Ο πονος δεν ειναι κατι, ομως δεν ειναι και τιποτα. Το ονομα του, με λογια του Ηρακλειτου,

οὔτε λέγει οὔτε κρύπτει ἀλλὰ σημαίνει

Η λεξη "πονος" ειναι σημα: Ουτε λεγει ουτε κρυβει.

Θα χρειαζονταν ο θεραπευτης, προπαντων αυτος, να εξοικειωθει με τα σηματα. Δηλαδη να μαθει να διακρινει αυτο που μπορει και πρεπει να ειπωθει κι αυτο που ειναι αναγκη και πρεπει να μενει ανειπωτο. Δηλαδη να μαθει ποτε να μιλα και ποτε να σωπαινει. Δηλαδη να μαθει μιλωντας να σωπαινει και σωπαινοντας να μιλα. Και τουτο η ψυχιατρικη κι η ψυχολογια δεν ειναι σε θεση να το διδαξουν γιατι δεν το γνωριζουν.

Η φυση του πονου ως σηματος μας προειδοποιει να ειμαστε συγκρατημενοι τοσο απεναντι στις επιστημονικες θεωριες που πιστευουν οτι μπορουν να συλλαβουν τον πονο, να τον παραστησουν και να τον εξηγησουν οσο κι απεναντι σ' εκεινες που τον εκλαμβανουν ως βιολογικη λειτουργια και του αρνουνται καθε νοημα.

Φαυλοι κυκλοι

Ερχεται λοιπον καποιος και μας λεει:

- Η γυναικα μου με απατα!

Το λεει μεσα σε λυγμους και κραυγες, σε συγχυση, μπορει να κανει πραγματα οπως να μεθυσει, να τη δειρει, να φυγει απ' το σπιτι του η να τη διωξει κτλ. Κι ας υποθεσουμε οτι μας λεει ακομα:

- Τα χω χαμενα! Τι μου συμβαινει;

Κι οτι εμεις του απανταμε:

- Πονας!

Τι κανουμε μ' αυτο;

Μια ψυχολογικη εξηγηση ειναι: O ανθρωπος απωθησε τον πονο και κατεφυγε σ' ενα, οπως λεμε, "acting out", σε μια "εκδραματιση" με λυγμους, κραυγες, απονενοημενες ενεργειες. Οταν του εξηγουμε οτι ποναει, κανουμε τον απωθημενο του πονο συνειδητο.

Εδω η ψυχολογικη εξηγηση εχει διασπασει αυτο που του συμβαινει: Το εχει διαχωρισει αφενος στην εικονα της γυναικας του που τον απατα, "ερεθισμα", και αφετερου στις δικες του εκδηλωσεις, "αντιδραση", και αναμεσα στο ερεθισμα και στην αντιδραση εχει παρεμβαλει εναν "εσωτερικο κοσμο", εναν "ψυχισμο" οπου ο ανθρωπος αισθανθηκε τον πονο, αποφασισε λιγοτερο η περισσοτερο ασυνειδητα να μην τον νιωσει αλλα να τον απωθησει και στη συνεχεια να τον "εκδραματισει".

Εδω υπαρχει ενα λαθος που στη φιλοσοφια λεγεται "φαυλος κυκλος": Με την ερμηνεια μου θελω να καταδειξω οτι στον ανθρωπο υπαρχει ασυνειδητος πονος, κι αυτο το κανω προεξοφλωντας τον, δηλαδη λεγοντας του "Πονας αλλα δεν το ξερεις επειδη απωθησες τον πονο".

Πολλες ψυχολογικες ερμηνειες ειναι αυτου του ειδους. Σ' αυτην την οπτικη ο λεγομενος "εσωτερικος", "ψυχικος κοσμος" ειναι ενα πλεγμα φαυλων κυκλων, φανταστικων μορφωματων μεταξυ ερεθισματος και αντιδρασης, το οποιο οι μεν αποκαλουν "μαυρο κουτι", οι δε "ψυχικο οργανο".

Χωρισμος του φαινομενου σε ερεθισμα και αντιδραση και γεφυρωμα του χασματος με την επινοηση διεργασιων που συνδεουν τα χωρισμενα παν χερι χερι.

Πραξεις ονομασιας

Ας επιστρεψουμε στον ανθρωπο που ερχεται στο ιατρειο μου και μου περιγραφει την κατασταση. Πως γνωριζω οτι ο ανθρωπος ποναει; Η θεωρια απαντα: με την "ενσυναισθηση", το "empathy": Ταυτιζομαι μαζι του, μπαινω στη θεση του και νιωθω τον πονο που ασυνειδητα νιωθει. Η θεωρια της ενσυναισθησης λεει λοιπον οτι τον πονο του τον συμπεραινω μεσα απο μια ορισμενη διαδικασια. Ειναι σαν να ειχα ενα μηχανημα, "ανιχνευτη πονου", να το εβαζα μπροστα του κι αυτο να εδειχνε "θετικο" κι ετσι να διαπιστωνα οτι ο ανθρωπος ποναει.

Ομως τον πονο του δεν τον συμπεραινω μεσα απο μια διαδικασια. Τον βλεπω ζωγραφισμενο στο προσωπο του, σ' αυτα που λεει, με τη φωνη που τα λεει. Και τι κανω οταν του λεω "Πονας!"; Απαντηση: Του μαθαινω μια λεξη!

Ειναι ενα απο τα θαυματα της θεραπευτικης συνομιλιας οτι λεξεις χιλιοειπωμενες μπορουν καποτε να λεγονται σαν να 'ταν η πρωτη φορα, σαν κανεις να τις ελεγε μεχρι τωρα διχως να ξερει τι λεει. Ο ανθρωπος μαθαινει τη λεξη "Ποναω!".

Ο Wittgenstein γραφει πως η λεξη "πονος" αντικαθιστα την κραυγη [του πονου]. (Και, οταν λεμε "κραυγη", ας ακουσουμε μαζι και ολη την "εκδραματιση" της!)

Θα ελεγα: Η λεξη "πονος" δεν αντικαθιστα ακριβως την κραυγη του πονου. Η κραυγη ηχει παντα στο "Ποναω!", στον τονο της φωνης και στην εκφραση του, και πολλες φορες ηχει τοσο καθαροτερα οσο λιγοτερο κραυγαλεα λεγεται το "Ποναω!".

Η σχεση αναμεσα στην κραυγη του πονου και στη λεξη του πονου ειναι σαν τη σχεση, π.χ., αναμεσα στον πεζο λογο και στο τραγουδι. Σκεφτειτε τις λεξεις "συννεφιασμενη Κυριακη" να λεγονται στο δελτιο καιρου και κατοπιν να τις τραγουδα ο Βασιλης Τσιτσανης. Δεν γινεται τωρα, στο τραγουδι, η Κυριακη περισσοτερο Κυριακη και περισσοτερο συννεφιασμενη;

Ο ανθρωπος που ακουγοντας για την απατη της γυναικας του την κραυγη του την αρθρωνει και λεει "Ποναω!" δεν ποναει τωρα πιο αληθινα; Δεν ειναι σαν η κραυγη να βαφτιζεται, να βγαινει απο τον ποταμο της γλωσσας εξαγνισμενη, εχοντας τωρα ενα ονομα, ησυχασμενη στο ονομα της; "Ησυχασμενη" δεν θα πει οτι ο ανθρωπος δεν ποναει αλλα οτι κατα εναν τροπο τωρα για πρωτη φορα ποναει.

Σε τετοιες πραξεις ονομασιας, οπως τις αποκαλει ο ιστορικος της μουσικης Θρασυβουλος Γεωργιαδης, συμβαινει το θεραπευτικο. Θελει παντα το χρονο του, κι αυτος μπορει να ειναι μακρυς. Πολλα εμποδια χρειαζεται να ξεπεραστουν, ομως η συζητηση τους δεν ειναι του παροντος.

Η αντιληψη της θεραπευτικης συνομιλιας ως πραξης ονομασιας, εδω ως πορειας προς την καθαρη εκφορα της λεξης "ποναω", μας βοηθα να λυθουμε απο ενα σωρο ψευδοπροβληματα για τον εντοπισμο και τους μηχανισμους του πονου, τις γενικολογιες της σχετικης βιβλιογραφιας που μας εμπλεκουν στη σκεψη και δεν αφηνουν το βλεμμα ελευθερο να δει και να προσεξει αυτο που βρισκεται εμπρος στα ματια μας.

Η "φυση" του "ψυχικου πονου" δεν υπαρχει σαν κατι "πισω" απο τον "ψυχικο πονο", οπως ο μηχανισμος του ρολογιου πισω απο την πλακα και τους ωροδεικτες. Υπαρχει, αν ειναι να μεινουμε στα πραγματα, το καθε φορα ζητουμενο και λεγομενο "ποναω".

Το "ποναω" λεγεται παντα σε μια κατασταση, π.χ.: "Η γυναικα μου με απατα".

Τι ποναει;

Ειναι αυτο η ολη κατασταση; 'Oχι, διοτι σ' αυτην ανηκει και η εκπληξη μου: "Δεν το περιμενα απ' αυτην". Αυτο ειναι το καθοριστικο, οτι τωρα εχω μπροστα μου μια αλλη γυναικα απ' αυτην που νομιζα, μια απροσμενη γυναικα που μπορει να με απατα.

Το "Ποναω!" ανηκει σ' αυτην την εικονα της. Αυτη η εικονα αυτης της γυναικας που βρισκεται με τον αλλον ειναι που ποναει: Η γυναικα μου δεν ειναι γυναικα μου, οπως νομιζα, κι εγω, ο αντρας της, δεν ειμαι ο αντρας της. Αυτη η εικονα, αν ειχα προσλαβει ντετεκτιβ, αυτες οι φωτογραφιες, αν μου το ειχε ομολογησει η ιδια, αυτα τα λογια της ειναι που πονανε σαν πετριες. O πονος δεν συμβαινει σαν κατι το "ψυχικο" μεσα μου. Πονανε αυτες οι εικονες, αυτα τα λογια, αυτα τα πραγματα.

Λεμε "με πονανε", ομως πολυ συχνα δεν μενουμε στα λογια μας, δεν τα ακουμε. Θεωρουμε τον πονο του ανθρωπου αποτελεσμα της πραξης της γυναικας του. Ομως μιλαμε για αποτελεσματα εκει οπου συμβαινουν διεργασιες. Θεωρουμε την πληροφορια "με απατα η γυναικα μου" ως ερεθισμα το οποιο κανεις, οπως συνηθιζουμε να λεμε, "επεξεργαζεται" μεσα του, στο "ψυχικο οργανο" η στο "μαυρο κουτι", κι οτι ο πονος ειναι το αποτελεσμα αυτης της διεργασιας.

Ηδη η γλωσσα μας, η λεξη "ποναω", μας παγιδευει στην παρασταση ενος πονου που αναφερεται στο "εγω" που ποναει, σαν ο τοπος του πονου να ηταν αυτο το "εγω", σαν ο πονος να ηταν μεσα μου. Ομως αυτο που ποναει ειναι η εικονα της, η γυναικα μου που αγκαλιαζεται μ' εναν αλλο. Στη λεξη "ποναω" να συμπληρωνουμε ρητα η αρρητα ενα "εγω" και να το εκλαμβανουμε σαν τον τοπο στον οποιο συμβαινει ο πονος δεν εχει κανενα νοημα.

Η ψυχολογια, ορμωμενη απο την παρανοηση οτι ποναω "εγω", δεν μιλαει για πονο αλλα για "αισθημα πονου", οπως βεβαια δεν μιλαει για αγχος αλλα για "αισθημα αγχους" κτλ. Αντιστοιχα η παραδοσιακη φιλοσοφια της γλωσσας κατατασσει το "ποναω" στις λεγομενες "φι-προτασεις", στις προτασεις που αναφερονται σε "συνειδησιακες καταστασεις".

Ομως "ποναω" θα πει εξαρχης και μεχρι τελους: "(κατι) με ποναει". "Ποναω στο δοντι" θα πει: "ποναει το δοντι μου". O πονος ανηκει σε μια περισταση και ποτε δεν υπαρχει πραγματικα αποκομμενος κι "εσωτερικευμενος" σαν "αισθημα". Επωδυνα μπορουν να ειναι τα πραγματα που μας αφορουν, και μονο αυτα. "Αλγεινα", τα λεει η Αντιγονη του Σοφοκλη.

Υπαρχουν πολλοι ανθρωποι που μιλουν αναφερομενοι σχεδον αποκλειστικα στα συναισθηματα τους, για το οτι "νιωθουν" αυτο κι εκεινο, και δεν εχουμε ιδεα για τι πραγμα μιλουν. Ειναι σαν να ρωταμε καποιον που μπαινει στο σπιτι τι καιρο εχει κι αυτος να μας απαντα "Ωραιο!". Ειναι ενα ζητουμενο της θεραπειας να επαναφερει αυτους τους ανθρωπους στον κοινο κοσμο.

Ηδονη και οδυνη

Στον κοινο κοσμο ανηκει το "ποναω" - σε αναφορα οχι προς το εγω αλλα προς αυτο που ποναει. Τοτε η λεξη ειναι λογος με την εννοια των Αρχαιων: Συλ-λεγει τη γυναικα που πηγε μ' εναν αλλο, τον ανθρωπο και τις ματαιωμενες του προσδοκιες κι ολη την ιστορια τους που τους εφερε μεχρι εδω.

Στο "ποναω", εκτος απο τον εγκλωβισμο στο "εγω", ανηκει συνηθως και κατι ακομα. Αν ηταν να εκφρασθει ο,τι θελει να πει το "ποναω", τοτε η φραση του ανθρωπου συχνα θα ηταν: "ποναω - και δεν θελω να ποναω!".

Ο θεραπευτης θα τον ενθαρρυνει να δεχτει τον πονο. Η θεραπεια προχωρει εναντια στην ταση του ανθρωπου μας να τον αποφυγει.

Το λεγομενο "κοινο αισθημα" τεινει στην αποφυγη του πονου. Αυτο το κοινο αισθημα διαπνεει και μια βασικη θεση της ψυχολογιας: "O ανθρωπος επιδιωκει το ευχαριστο κι αποφευγει το δυσαρεστο". Η ψυχαναλυτικη θεωρια το διατυπωνει με τον βαρυγδουπο τιτλο "Αρχη της ηδονης".

Το κοινο αισθημα λεει για το ποτηρι του πονου: Απελθετω απ' εμε... "Δεν θελω να ποναω!" μας λεει ο απατημενος αντρας. Αυτη η φραση δεν εχει νοημα διοτι ο πονος, το ειδαμε, δεν ειναι ενα κατι που μπορω να το θελω η να μην το θελω.

Το ιδιο α-νοητη ειναι και η φραση "Ο ανθρωπος επιδιωκει το ευχαριστο κι αποφευγει το δυσαρεστο". Μπορω να επιδιωκω και ν' αποφευγω ενα πραγμα, ομως, οπως κι ο πονος, το ευχαριστο και το δυσαρεστο δεν ειναι πραγματα. Και για οσους νομιζουν οτι μπορουν να διαχωριζουν ευχαριστο και δυσαρεστο, να προτιμουν το ενα και ν' αποκρουουν το αλλο, μνημονευω ενα διστιχο του Hölderlin που επιγραφεται "Σοφοκλης":

Πολλοι δοκιμασαν ματαια το χαριεστατο χαρουμενα να το πουν.

Εδω μου μιλα επιτελους, εδω, στο πενθος μου φανερωνεται.

Και ο Ελυτης στην "Ωδη στον Πικασσο":

χαρα και λυπη στο μετωπο του ανθρωπου μοιαζουν....

Το "Δεν θελω να ποναω!", οταν ο πονος συγχεεται με την αφορμη του, μπορει να παρει και τη μορφη: "Δεν θελω να με απατησει η γυναικα μου" η "Θελω να μην το ειχε κανει".

Εδω και παλι ο ανθρωπος ξεπερνα τα ορια. Η γυναικα του, η οποια γυναικα, παντα μπορει να παει μ' εναν αλλον, η δυνατοτητα ως δυνατοτητα ειναι παντα δεδομενη, ακομα και εις πεισμα των δικων της προθεσεων.

Να θελω να μην συμβει κατι που μπορει να συμβει ειναι εκτος πραγματικοτητας, δεν εχει νοημα. Ειναι σαν να λεω "Δεν θελω να γινει σεισμος". O σεισμος, αν γινει, θα γινει ασχετα με τη βουληση μου. Πολλες φορες πρεπει κι αυτο να μαθευτει, τι μπορει κανεις να θελει και τι οχι. Πρεπει κανεις, αν ειναι να μενει στα πραγματα, να συμφιλιωθει περα για περα μ' εναν κοσμο στον οποιο ανηκει το ενδεχομενο η γυναικα του να τον αφησει και το σπιτι του να σειστει και να τον πλακωσει. Αλλον κοσμο δεν εχουμε, δεν μπορουμε καν να διανοηθουμε πραγματικα.

Θα χρειαστει με τη θεραπευτικη μας τεχνη να δειξουμε στον ανθρωπο που δεν θελει να ποναει αυτα τα ορια. Και δεν θα του δειξουμε κατι καινουριο. O πονος του ειναι αυτη τουτη η προσκρουση πανω τους, η προσκρουση, π.χ., του "Δεν το περιμενα απ' αυτην" επανω στην πραγματικοτητα του "και ομως...". Τα ορια του, τι μπορει να περιμενει και τι οχι, τι μπορει να θελει και τι οχι δεν τα γνωριζε. Τωρα τα μαθαινει πονωντας, και μονο ετσι μαθαινει.

Το αληθινο μαθημα συμβαινει παντα στο παθημα. Ετσι και μονο ετσι προχωρανε οι δρομοι μας. Τα οδοσηματα τους, επιτρεψτε μου τελειωνοντας να γινω μελοδραματικος, ειναι γραμμενα με αιμα. Και το υλικο τους, οι ταμπελες, οι στυλοι και το τσιμεντο ειναι φτιαγμενα απο πονο.

Τοσο οδυνηρα καλο κι αληθινο ειναι αυτο που ζει

Κι αναλαφρα σ' αγγιζει μια πετρα παλια:

Αληθεια, θα 'μαι παντα μαζι σας.

Ειναι στιχοι απο ενα ποιημα με τον τιτλο "Ευφροσυνη Ανοιξη". Η παλια πετρα που μας μιλα σ' αυτην την ποιηση ειναι η μορφη του πονου.