περαν του πονεμενου ανθρωπου
2007
"Περαν του πονεμενου ανθρωπου". Ειναι ο τιτλος του Εργαστηριου μιας ημεριδας της Εταιρειας (Φαινομενολογικης-Υπαρξιακης Αναλυσης και Ψυχοθεραπειας).
Η ημεριδα ειχε τον γενικο τιτλο "Ψυχοθεραπεια στον συγχρονο κοσμο" και εγινε στο Deree στις 30 Νοεμβριου - 1 Δεκεμβριου 2007.
Η προσκληση για την ημεριδα συνοδευονταν απο τα ακολουθα:
Η ψυχοφαρμακολογία και οι νεότερες ψυχοθεραπευτικές μέθοδοι, ενδεικτικά η Συμπεριφορική, η Συμβουλευτική και το Life Coaching, αποτείνονται σ' έναν άνθρωπο χωρίς "εσωτερικότητα", χωρίς "ψυχή" - τον σύγχρονο άνθρωπο. Η εδώ ζητούμενη ψυχοθεραπεία χρειάζεται, πρώτον, να εγκαταλείψει κι αυτή, όμως τώρα συνειδητά, τις παραστάσεις του "εσωτερικού κόσμου" και της "ψυχής" και, δεύτερον, να απλωθεί σ' εκείνη την ευρύτητα που επιτρέπει ένα φίλιο άνοιγμα των ματιών και της καρδιάς για τα πάντα. Η Διημερίδα αναζητεί ίχνη προς μια τέτοια, μεταλλαγμένη, και ακόμη ανώνυμη, "ψυχοθεραπεία".
Παρακατω ακολουθουν, σε ενοτητες, τα θεματα που συζητηθηκαν στο εργαστηριο.
Εισαγωγη
Ο Freud γραφει καπου πως ο ανθρωπος ειναι "το ανεσταλμενο και φαντασιωνον ζωο". Ας δουμε τον ορισμο απο το τελος προς την αρχη. Η φαντασια και η φαντασιωση με πολλες και ποικιλες μορφες, επιθυμια και φοβος, σεναρια ευτυχιας και δυστυχιας, νοεροι διαλογοι και μονολογοι, συνιστουν εκφανσεις του λεγομενου εσωτερικου κοσμου.
Το "και" στην φραση του Freud "ανεσταλμενο και φαντασιωνον" δηλωνει μια συνεχεια: το ανεσταλμενο /και ως εκ τουτου/ φαντασιωνον... Εσωτερικος κοσμος, φαντασια και φαντασιωση εχουν την αρχη του σε μια αναστολη. Για ποια αναστολη μιλα τωρα ο Freud; Ο ανθρωπος, πριν απο καθε αναστολη και πριν απο καθε φαντασιωση, ειναι "ζωο", και τουτο για τον Freud θα πει καθοριζομενος απο ενστικτα και ορμες. Ομως, συνεχιζει, στο ανθρωπινο ζωο επιβαλλεται μια αναγκη. Αυτη η λεξη, που στα γραπτα του ερχεται επανειλημμενα, και μαλιστα στην ελληνικη της μορφη, "Ananke", για τον Freud ονομαζει το σκληρο και το αδηριτο της πραγματικοτητας, το οχι-πια και το οχι-ακομα του χρονου, το αναποτρεπτο του θανατου.
Η Αναγκη, ανακοπτοντας η ματαιωνοντας την εφεση για την γνησια ικανοποιηση των ορμων και την αμεση εκπληρωση των επιθυμιων, φερνει την αναστολη και η αναστολη φερνει την φαντασια και τα ονειρα ως υποκαταστατη πραγματικοτητα που εκπληρωνει οσα η Αναγκη αρνηθηκε και ματαιωσε.
Η πραγματικοτητα του Freud, η "αναγκη", ειναι η πραγματικοτητα αυτου που αποδιδεται με τον ορο "facticity", και μεταφραζεται, ανεπαρκως "γεγονοτητα". Η μεταφραση ειναι ανεπαρκης διοτι στο "fact" δεν εννοειται μονο ενα γεγονος αλλα, πολυ περισσοτερο απο την ελληνικη λεξη, ακουγεται κι ενα "ετσι ειναι και δεν μπορεις να κανεις τιποτα". "It's a fact". Πολλες φορες ειναι σαν η φραση να συνεχιζει: "(Ειναι γεγονος) και βαλ' το στο νου σου". Ετσι η facticity της πραγματικοτητας φερνει μαζι της τη ματαιωση και τον πονο, το φορτικο και βασανιστικο μιας ζωης για την οποια ο Freud επανειλημμενα τονιζει πως ειναι "σκληρη".
Κατα ποσο ειναι αυτη η facticity το υλικο απο το οποιο ειναι φτιαγμενη η πραγματικοτητα;
Ενας γερμανος συναδελφος και φιλος μου ζωγραφιζει ερασιτεχνικα, και χωρις ιδιαιτερες αξιωσεις. Καποια φορα τον ρωτησα, τι διαφορα του κανει οταν ζωγραφιζει π.χ. ενα τοπιο. Μου απαντησε: "Οταν το ζωγραφιζω, το βλεπω αληθινα."
Εδω εχουμε πλεον φυγει απο το fact του τοπιου. Εδω μια ζωγραφια, αυτο το φευγαλεο χρωμα σ' ενα φυλλο χαρτι αξιωνει να εκπροσωπει την πραγματικοτητα. Δεν θα επεκταθω περισσοτερο. Γι' αυτα θα μας μιλησουν τρεις καλλιτεχνες, μια ποιητρια, μια ηθοποιος και ενας σκηνοθετης.
Πως μας αφορουν τωρα, εμας τους ψυχοθεραπευτες, τα λογια τους;
Θα τονισω μονο μια διαφορα. Η facticity πηγαινει παρεα με την σκληραδα της ζωης, τον πονο, τη ματαιωση και το λουφαγμα στον εσωτερικο κοσμο. Η de-factification, η απο-γεγονοποιηση του τοπιου θα μπορουσε να πηγαινει παρεα μ' ενα ανοιγμα για τον κοσμο, με μια οχι αβασταχτη αλλα διαφανη ελαφροτητα του ειναι, με εναν εσωτερικο κοσμο ολο πορτες κι ανοιχτα παραθυρα.
Αν ομως η ψυχοθεραπεια εχει ενα νοημα, αυτο μπορει να υπαρχει μονο στη συγκριση με την πραγματικοτητα. Μεχρι τωρα στην ψυχολογια γνωριζαμε μονο την πραγματικοτητα της "αναγκης" του Freud. Καλεσαμε αυτους τους ανθρωπους να μας μιλησουν για την αλλη πραγματικοτητα, οπως τη γνωριζουν απο τα εργα τους, και να μας βοηθησουν ετσι στην αναζητηση της ψυχοθεραπειας που της ταιριαζει. Και γιατι καλλιτεχνες;
Προς εαυτον
Στη ζωη μαθε την τεχνη, στο εργο της τεχνης μαθε τη ζωη,
Αν δεις το ενα σωστα, θα δεις και το αλλο επισης
Friedrich Hölderlin
Περιληψη
Η πρωτη μερα ξεκινησε με ενα εργαστηριο του Κωστα Γεμενετζη με τιτλο "Περαν του πονεμενου ανθρωπου". Η λεξη, γυρω απο την οποια περιστραφηκε η συζητηση, ηταν η "γεγονοτητα" ("facticity", "Faktizität"). Διευκρινιστηκε με τη βοηθεια κειμενων του Martin Heidegger, ο οποιος και την εισηγαγε στον φιλοσοφικο στοχασμο.
Η γεγονοτητα ονομαζει το οτι παντα βρισκομαι να ειμαι στο γεγονος μιας καποιας αναφορας, μιας καποιας εμπλοκης στα πραγματα και στους ανθρωπους που εκαστοτε με αφορουν, και καθοριζομαι απο αυτην την αναφορα. Για τη φυση της εμπλοκης μου ειναι αποφασιστικη η διαθεση, στην οποια βρισκομαι, και η οποια με καθιστα διατεθειμενο και διαθεσιμο για την εκαστοτε αναφορα. Η γεγονοτητα ονομαζει αυτο το "ερριμενο" (Geworfenheit), το οτι βρισκω τον εαυτο μου να εχει περι-πεσει στο εκαστοτε γεγονος, να ειμαι περι-πτωση του.
Στην ψυχιατρικη και στην ψυχολογια η γεγονοτητα εκφραζεται ιδιαιτερα με την κυριαρχη σημασια της (συνειδητης και ασυνειδητης) συμπεριφορας, η οποια συνιστα το κριτηριο και το μετρο για τον διαχωρισμο φυσιολογικου και παθολογικου, με την εμφαση στο "προβλημα" και στο "συμπτωμα". Αντιστοιχα η ψυχοθεραπεια, ανεξαρτητως σχολης, με τις ποικιλοτροπες εξηγησεις και ερμηνειες της, κινειται στο πεδιο της γεγονοτητας.
Η περαιτερω αναπτυξη του θεματος εγινε κυριως με τη βοηθεια κειμενων του κορεατη φιλοσοφου Byung-Chul Han, καθηγητη στο πανεπιστημιο της Βασιλειας.
Πρωτα καταδειχθηκε πως στην οπτικη της γεγονοτητας η ζωη ειναι συνυφασμενη με φορτικοτητα και πονο, και πως εδω ανηκει ο "πονεμενος ανθρωπος" ("homo dolorosa") ως κυρια ανθρωπινη φιγουρα των νεοτερων χρονων στην ιστορια της Δυσης.
Κατοπιν συζητηθηκε η δυνατοτητα μιας "απο-γεγονοποιησης" με βαση παραδειγματα απο τον χωρο της τεχνης (ζωγραφικη: Rauschenberg, Picasso, μουσικη: Killmayer, ποιηση: Καβαφης, αρχαιοι: παρατακτικοτητα κ.α.). Τεθηκε το ερωτημα και το ενδεχομενο μιας ψυχοθεραπειας που βλεπει το ιαματικο ακριβως στην απο-γεγονοποιηση προβληματων και συμπτωματων, στην αποδεσμευση απο τη γειωση στη γεγονοτητα, π.χ. απο την αγκυρωση στα γραναζια επιθυμιας και ματαιωσης, πονου και ηδονης, εγω και μη εγω κλπ.
Μια εικονα του πνευματος αυτης της ιασης δινεται απο στιχους του Οδυσσεα Ελυτη: "Λεω: κι αυτο θα 'ρθει. Και τ' αλλο θα περασει./ Πολυ δε θελει ο κοσμος. Ενα κατι / Ελαχιστο. Σαν τη στραβοτιμονια πριν απο το δυστυχημα / Ομως /Ακριβως / Προς / Την αντιθετη κατευθυνση."
Martin Heidegger, Απο το Ειναι και Χρονος. Γεγονοτητα [Faktizität]
Απο-γεγονοποιηση
Λιγοτερο Εγω σημαινει περισσοτερο κοσμος. Και λιγοτερο αγχος σημαινει περισσοτερη ανεση.