Καθως αναλογιζομουν το θεμα, να μιλησω για τον εαυτο μου ως θεραπευτη, θυμηθηκα ενα τραγουδι. Ειναι απο τον κυκλο "Μεταναστες", οι στιχοι του Γιωργου Σκουρτη και η μουσικη του Γιαννη Μαρκοπουλου. Το ακουγα τελη της δεκαετιας του '70, οταν ημουν ακομα στο εξωτερικο. Ειναι ενας διαλογος. Τον ξεκινα η γυναικα του μεταναστη. Λεει στον αντρα της:

Ειπες Απριλη πως θα 'ρθεις

Κοντα μου να πλαγιασεις

Κι ολες τις νυχτες ξαγρυπνω

Μετρω τα χρονια και γερνω

Ισως και να με χασεις Ισως και να με χασεις

Τα λογια της δεν εχουν κανεναν τονο απογοητευσης η οργης, δεν εκφραζουν απειλη και δεν διψουν για εκδικηση. Ο τονος ειναι περισσοτερο αυτος της αφηγησης μιας ιστοριας, μιας μοιρας σχεδον που τους χωρισε, τους ορισε εναν χωρισμο που με τα χρονια ισως να εχει γινει και αγεφυρωτος.

Η απαντηση του αντρα ειναι η εξης:

Ξεχαστηκα κι απ' το θεο

Μα ελπιζω στο μικρο μου γιο

Η απαντηση ειναι περιεργη. Δεν της αποκρινεται αμεσα, δεν απολογειται, δεν κατηγορει, δεν της απευθυνεται καν. Μιλαει για ενα ξεχασμα που δεν αφορα μονο τη γυναικα του, αλλα φτανει μακρυτερα: Εχει ξεχαστει κι απ' τον θεο, δηλαδη απο τους παντες και τα παντα. Κι ακομα περισσοτερο: Ειναι ξεχασμενος, χαμενος ο ιδιος. O μονος που ελπιζει να τον θυμηθει, δεν ειναι καποιος απο το παρελθον αλλα ενας ερχομενος. O μικρος του γιος.

Η γυναικα του μεταναστη δεν ξαφνιαζεται. Τα λογια της που ακολουθουν συνεχιζουν τα δικα του. Ειναι σαν οι δυο τους να μιλανε με μια φωνη, που τωρα δια στοματος της γυναικας ειναι η φωνη της ιδιας της ελπιδας:

Σα μεγαλωσει το παιδι

Τα γραμματα θα μαθει

Για να σπουδασει και να πει

Τι σ' εσμπρωξε να πας εκει

Τα ιδια να μην παθει

Το τραγουδι με συγκινουσε, μου ελεγε κατι που τοτε δεν ημουν σε θεση να φερω σε γλωσσα. "Ξεχαστηκα κι απ' το θεο / Μα ελπιζω στο μικρο μου γιο /[...]/ Για να σπουδασει και να πει / Τι σ' εσμπρωξε να πας εκει [...]"

Ποιο ειναι το "εκει", ο τοπος που ο πατερας ξεχαστηκε κι απ' τον θεο; Η Γερμανια του '60 και του '70; Στην περιπτωση μου το τραγουδι δεν ταιριαζε κυριολεκτικα. Εγω ημουν τοτε στο εξωτερικο, οι γονεις μου στο σπιτι τους στην Ελλαδα. Και ομως το "εκει" μου μιλουσε, με αφορουσε, με συγκινουσε.

Σημερα προσλαμβανω το μιλημα του ευκρινεστερα. Το "ξεχαστηκα. .." μου φανερωνεται οχι σαν συνεπεια της μεταναστευσης αλλα σαν το πρωτο, σαν ενα ξεχασμα που αυτο καταρχην αποφασισε για τον πατερα τον ξενιτεμο του, μια, με τα λογια του Σεφερη, "αποφαση της λησμονιας" την οποια ο πατερας δεχτηκε κι εξετελεσε.

Ηταν η αποφαση της παραδοσης στις λεγομενες "βιοτικες αναγκες", στην πιεστικοτητα τους, και μαζι η αποφαση της αλλοτριωσης του. Τωρα το "εκει" ειναι ο τοπος οπου κανεις πουλαει την ψυχη του για ενα πιατο φακη η για ενα ακριβο αυτοκινητο η για τη δουλεια την ιδια. Κι αυτος ο τοπος ειναι και η Γερμανια και η Ελλαδα. Αυτα ειχε να πει ο μικρος γιος που μεγαλωνε και σπουδαζε.

Ποτε δεν μου σταθηκε δυνατο να πω πως ολα ειναι καλα και εφησυχασμενος να ενταχθω στην παραγωγικη διαδικασια προσφεροντας υπηρεσιες η διαχειριζομενος προϊοντα. Χρειαζεται, ενιωθα, να σταματησουμε και να διανοηθουμε που παμε.

Σε μια ταινια του Antognoni αναφερεται η ιστορια μιας ομαδας αρχαιολογων στο Μεξικο που πηγαινουν στον τοπο των ερευνων τους. Καποια στιγμη οι ιθαγενεις οδηγοι τους σταματουν. Όταν μετα απο μερες αποφασιζουν να συνεχισουν, δινουν και την εξηγηση: οι ψυχες τους ειχαν μεινει πισω κι επρεπε να τις περιμενουν.

Λεει ο Σωκρατης στην Απολογια (38α):

ο δε ανεξεταστος βιος ου βιωτος ανθρωπω

Η ψυχαναλυση που "σπουδασα" απεκτησε στα ματια μου το χαρακτηρα ενος τετοιου σταματημου και μιας τετοιας "εξετασης". Αυτο που ορισε ο Freud ως "αρχη της αποχης", εννοημενο στα ακρα, κανει τη θεραπευτικη συναντηση σταθμο στη δινη της καθημερινης εγνοιας, σταθμο οπου παυουν τα παντα, παυση οπου δεν επιζητειται τιποτα, δεν αναμενεται τιποτα, εκτος απο την ψυχη που εμεινε πισω. Την ψυχη, οχι το "ψυχικο οργανο" αλλα το (Ελυτης) "τετραφυλλο δακρυ", το τετραφυλλο τριφυλλι της χαρας και το δακρυ της λυπης, που ως τετραφυλλο δακρυ ειναι το αυτο. Τετοιοι σταθμοι ειναι που κανουν το βιο βιωτο, βιωσιμο.

Όμως η αρχη, η ελπιδα ο μικρος γιος να μεγαλωσει, να σπουδασει και να πει πως γινεται να ξεχνιεσαι κι απ' τον θεο δεν εμεινε πισω. Εκεινο το ξεχασμα δεν ξεπερνιεται, δεν καταργειται. Βρισκει καταλυμα στο σταθμο. Σ' αυτον εχουν καταλυσει ησυχασμενες και οι μορφες του πατερα και της μητερας.

Η θεωρια που θελει την οικογενεια να προσδιοριζεται απο το λεγομενο "οιδιποδειο", το "αγχος ευνουχισμου" και τα συναφη παριστανει τα μελη της σαν ασπονδους εχθρους εμπλεγμενους σε "συμπλεγματα" απο τα οποια ποτε δεν μπορουνε ν' απαλλαγουν αληθινα.

Σιγουρα "αμαρτιαι γονεων παιδευουσι τεκνα": Το παιδι καπως θα κολλησει στα κολληματα των γονιων του. Θα σημαδευτει απ' το ξεχασμα και για χρονια δεν θα γνωριζει καν τι το σημαδεψε. Όμως το "παιδευουσι" δεν σημαινει μονο την παιδωμη. Σημαινει και την παιδεια.

Το κολλημα του παιδιου, που ειναι μαζι και κολλημα ενος ολοκληρου γενους, ειναι τα στενα απο τα οποια, ειτε το ξερει ειτε οχι, ειτε το θελει ειτε οχι, μεγαλωνοντας χρειαζεται να περασει. Αλλος δρομος δεν υπαρχει. Εαν ευτυχησει να περασει και βγει στο ξαγναντο, τουτο θα συμβει οχι μονο για λογαριασμο του, ο ανθρωπος ποτε δεν ειναι ατομικη υποθεση, αλλα στο ονομα ολων. Στον καθενα μας και στην πολιτεια του χανονται ολοι και σωζονται ολοι. Θυμαμαι μια γυναικα που ειπε πριν απο χρονια:

- Η μητερα μου δεν εζησε το θανατο της, κρυβοταν, κι εδω οφειλω κατι κι εγω που καμια φορα την αποπαιρνα, την αγριευα, της λεγαμε ψεμματα... Τωρα νιωθω πως εχω χρεος να ζησω το θανατο της, που αυτη δεν εζησε, να νιωσω ο,τι αυτη δεν ενιωσε... Ό,τι νιωθω δεν ειναι δικο μου... Ειναι δικο της...

Εγω, εσυ: το αυτο!

Αυτα μου ψιθυριζει σημερα η αλλοτινη, βουβη τοτε συγκινηση με το τραγουδι του μεταναστη. Η φωνη της μου αποκαλυπτει μια λεπτομερεια στην προσωπογραφια του θεραπευτη που μεχρι τωρα δεν ειχα προσεξει.