Το οιδιποδειο συμπλεγμα

Ο Οιδιποδας του Freud

Στο "Λεξιλογιο της Ψυχαναλυσης" διαβαζουμε τον ορισμο του οιδιποδειου συμπλεγματος:

Οργανωμενο συνολο φιλητικων και εχθρικων επιθυμιων που αισθανεται το παιδι για τους γονεις του. Υπο τη θετικη λεγομενη μορφη του, το συμπλεγμα εμφανιζεται οπως στην ιστορια του Οιδιποδος Τυραννου: επιθυμια θανατου για τον αντιπαλο που συνιστα το προσωπο του ιδιου φυλου και σεξουαλικη επιθυμια για το προσωπο του αντιθετου φυλου. [...]

Στην τραγωδια του Σοφοκλη "Οιδιπους Τυραννος" ο Οιδιποδας σκοτωνει τον πατερα του και παντρευεται την μητερα του. Ο Freud παρεμβαινει στην ιστορια της τραγωδιας με βιαιο τροπο. Προσαπτει στον Οιδιποδα την επιθυμια να σκοτωσει τον πατερα του και να παντρευτει την μητερα του. Και απο που φτανει ο Freud καν στην ιδεα οτι ο Οιδιποδας, αυτα που του συμβαινουν, τα θελει; Η κυριαρχη νοοτροπια του 18ου-19ου αιωνα ερμηνευει το ειναι ως βουληση, ως θελω. Ο Freud βλεπει τον Οιδιποδα με τα ματια της δικης του εποχης, ματια προκρουστεια, και παρασταινει τα παθη του ως συνεπεια της, εστω "υποσυνειδητης", επιθυμιας του. Και κατευθειαν ξεπερνα την εποχη του και το τοτε πολιτιστικο περιβαλλον της Δυσης, και αναγορευει το "οιδιποδειο" σε οικουμενικη συνθηκη που διειπε, διεπει και θα διεπει τις σχεσεις της οικογενειας απανταχου της γης.

Η αληθινη εικονα της οικογενειας που προβαλλει μεσα απο το "οιδιποδειο", με τον γιο να θελει τη μητερα για γυναικα του, να θελει να σκοτωσει τον πατερα, να απειλειται, απ' αυτον με ευνουχισμο, ειναι η εικονα ενος αγριου πεδιου μαχης, μια ιστορια κατοχης, φονου, εκδικησης και αντεκδικησης. Ομως το "οιδιποδειο" ειναι, παντα συμφωνα με τον Freud, και μια χιμαιρα: δεν κανουμε αυτα που εκανε ο Οιδιποδας. Περιοριζομαστε σε συμβολικους ευνουχισμους και φονους και σε υποκαταστατα συντροφων. Για τον Freud η ζωη ειναι μια ιστορια απο συμβιβασμους, υποκαταστατες επιθυμιες και σκιωδεις ανταγωνισμους. Μπαγιατικο πικρο ψωμι.

Ο Οιδιποδας του Σοφοκλη

Ας δουμε το δραμα του Οιδιποδα με τα ματια, οχι μιας μεταγενεστερης εποχης, αλλα του ιδιου του Σοφοκλη. Στην "Αντιγονη" η αδελφη της Αντιγονης Ισμηνη, μιλωντας για τον "δυσκλεη", τον δυσμοιρο πατερα τους, λεει οτι γι’ αυτον: "μητηρ και γυνη διπλουν επος" [στ. 53]. "Μητερα" και "γυναικα" ειναι διπλουν επος, "διπλο ονομα". Η μητερα ειναι για τον ιδιο ανθρωπο και γυναικα, η γυναικα ειναι για τον ιδιο ανθρωπο και μητερα. Για τους Αρχαιους πηγη των κακων ειναι αυτο που με μια λεξη θα μπορουσαμε να αποκαλεσουμε "συγχυση". Πιασμενος στο διχτυ αυτης της συγχυσης σπαρταραει ο "δυσκλεης" Οιδιποδας. Σε τουτο εγκειται το τραγικο του.

Το μετρο του Απροσπελαστου Απαρακαμπτου

Ανηκει στην μοιρα του αγοριου να γνωριζει την γυναικα κατα κανονα για πρωτη φορα στο προσωπο της μητερας του. Και πως γνωριζει τη γυναικα στο προσωπο της μητερας του; Απο το ζωντανο της παραδειγμα: Βλεπει τη μητερα, απεναντι στο πατερα να μην ειναι μητερα αλλα γυναικα. Και παλι, αυτη η γυναικα, η πρωτη γυναικα που γνωριζει στον κοσμο, ειναι η μονη η οποια δεν μπορει να ειναι δικη του γυναικα - ειναι δικη του μητερα, ομως γυναικα του πατερα του. Για το παιδι δεν μπορει να ειναι και δικη του γυναικα, να εχει "διπλο ονομα". (Το αντιστροφο ισχυει βεβαιως για το κοριτσι). 

Για το αγορι η μητερα ως γυναικα, για το κοριτσι ο πατερας ως αντρας, ειναι συναμα Απροσπελαστοι και Απαρακαμπτοι.

Ομως τα παιδια αναγνωριζουν και στον εαυτο τους τον αντρα και τη γυναικα απο την σταση των γονιων απεναντι τους, καθως αυτοι δεν μπορει να βλεπουν τα παιδια μονο ως παιδια, αλλα στο αγορι βλεπουν και τον εκκολαπτομενο αντρα, στο κοριτσι βλεπουν και την εκκολαπτομενη γυναικα. Και παλι ορθωνεται ο απαγορευτικος τοιχος του "διπλου ονοματος": για τη μητερα ο γιος ειναι ο αντρας που ποτε δεν θα γινει δικος της, για τον πατερα η κορη ειναι η γυναικα που ποτε δεν θα γινει δικη του.

Τα παιδια, το αγορι ως αντρας για τη μητερα, η κορη ως γυναικα για τον πατερα, ειναι συναμα Απροσπελαστα και Απαρακαμπτα.

Παρατονα

Το μετρο του Απροσπελαστου Απαρακαμπτου ειναι ευαλωτο. Ειναι σαν την καμπανα σε ενα ποιημα του Hölderlin, οπου φτανει μια νιφαδα χιονι για να την κανει να ηχει παρατονα. Σχηματικα, το μετρο του Απροσπελαστου Απαρακαμπτου παραβιαζεται με δυο τροπους:

Το Απαρακαμπτο, ειπαμε, εγκειται στο οτι το παιδι οπωσδηποτε θα δει τον πατερα και τη μητερα ως αντρα και ως γυναικα, και αυτοι επισης θα το δουν ως εκκολαπτομενο αντρα, ως εκκολαπτομενη γυναικα. Ομως οι γονεις μπορει να δοκιμασουν να το αποφυγουν, ζωντας στο σπιτι κι εμπρος στα παιδια τους ως οντα αφυλα, με τον μπαμπα να ειναι μονο μπαμπας και τη μαμα να ειναι μονο μαμα. Παραβιαζουν το Απαρακαμπτο.

Το Απροσπελαστο, ειπαμε, εγκειται στο οτι για τη μητερα ο γιος ειναι ο αντρας που ποτε δεν θα γινει δικος της, για τον πατερα η κορη ειναι η γυναικα που ποτε δεν θα γινει δικη του. Ομως εδω δεν μιλαμε μονο για σεξουαλικη κακοποιηση. Πολυ συχνοτερη ειναι μια, λιγοτερο η περισσοτερο λανθανουσα, ερωτικη διαθεση, ενα ειδος φλερτ του γονεα προς το παιδι του αλλου φυλου, η του παιδιου προς τον γονεα του αλλου φυλου. Πλησιαζονται μεταξυ τους με υπονοουμενα λογια και συμπεριφορες. Παραβιαζουν το Απροσπελαστο.

Οι παραπανω παραβιασεις του Απροσπελαστου Απαρακαμπτου, στις ποικιλλες τους παραλλαγες, οπωσδηποτε θα γινουν. Το φροϋδικο Οιδιποδειο ειναι ακριβως μια τετοια περιπτωση. Το ζητημα ειναι ποσο γρηγορα κανεις θα τις αναγνωρισει, θα αναγνωρισει το παρατονο της στασης του, τις νιφαδες χιονιου που χαλανε τον καθαρο ηχο της καμπανας. Καποτε το αναγνωριζουν γρηγορα. Καποτε μενουν παρατονοι, φαλτσαρουν για μια ζωη. Καποτε δεν το αναγνωριζουν γιατι δεν το γνωριζουν. Εδω ενα απο τα καλα που θα μπορουσαν να τους τυχουν, θα ηταν ενας θεραπευτης οποιος θα τους εφιστουσε την προσοχη, θα τους ανοιγε τα ματια για το πως ειναι, ως γονεις και ως παιδια των γονιων τους, και για το πως θα μπορουσαν να ειναι. 

Δευτερη βολτα: Η ειρωνεια της μοιρας

Ο Οιδιποδας, που ζουσε στην Κορινθο υιοθετημενος, χωρις να το ξερει, απο τους εκει βασιλεις, μαθαινει απο το μαντειο των Δελφων οτι θα σκοτωσει τον πατερα του και θα παντρευτει τη μητερα του. Ακριβως για να μην γινει αυτο, φευγει απο την Κορινθο και πηγαινει στη Θηβα, οπου σκοτωνει τον αληθινο πατερα του και παντρευεται την αληθινη μητερα του.

Η ιστορια του Οιδιποδα ειναι αντιστοιχη με μια ιστορια των Σουφι απο το Ιρακ που παραθετει ο Jean Baudrillard στο βιβλιο του "Περι σαγηνης". Το σχετικο κεφαλαιο επιγραφεται "Θανατος στη Σαμαρκανδη". Ενας στρατιωτης

[...] συναντα τον Θανατο σε μια γωνια της αγορας και του φαινεται οτι τον ειδε να κανει μια απειλητικη χειρονομια εναντιον του. Σπευδει στο παλατι του Βασιλια για να του ζητησει το καλυτερο του αλογο ωστε να τρεξει να γλιτωσει απο τον Θανατο στη διαρκεια της νυχτας, να παει μακρια, πολυ μακρια, μεχρι τη Σαμαρκανδη. Τοτε ο Βασιλιας καλει τον Θανατο στο παλατι για να τον επιπληξει που φοβισε ετσι εναν απο τους καλυτερους υπηκοους του. Εκεινος ομως, εκπληκτος, του απαντα: "Δεν ηθελα να τον τρομαξω. Απλως εξεπλαγην που συναντησα εδω αυτο τον στρατιωτη, ενω αυριο κιολας εχουμε ραντεβου στη Σαμαρκανδη".

Ο Baudrillard συνεχιζει: 

Εννοειται πως, οταν πασχιζουμε να ξεφυγουμε απο το πεπρωμενο μας, τοτε ειναι που τρεχουμε ισια καταπανω του.

Οπως ακριβως συμβαινει με τον Οιδιποδα.

Ειναι μια μεγαλη αληθεια, και την βλεπουμε κατα κορον στην ψυχοθεραπεια: Ο τροπος, με τον οποιο κανεις προσπαθει να λυθει απο το προβλημα του, τον βυθιζει στο προβλημα ολο και περισσοτερο. Αυτο συμβαινει με το λεγομενο "αιτημα" των ανθρωπων που προσφευγουν στην ψυχοθεραπεια. Συμβαινει καθε, μα καθε φορα οπου κανεις επιδιωκει να παλεψει τα πραγματα, να αποτρεψει τις προοπτικες που διαγραφονται. Ζητωντας να τις αποτρεψει, τις πραγματωνει. Ισχυει και ευρυτερα. Το δειχνουν περιτρανα οι επεμβασεις στο Ιρακ και στο Αφγανισταν. Το δειχνουν τα μετρα που υποτιθεται οτι θα σωσουν τον πλανητη απο τη μολυνση του περιβαλλοντος. Παντου ειναι η εικονα της χελωνας που περπαταει στην αμμο και με την ουρα της παει να σβυσει τα ιχνη της.

Την δεκαετια του '70 στη Ζυριχη  υπηρχε ενας καμπαρετιστας ονοματι Franz Hohler. Τα νουμερα του αποτελουνταν απο γκροτεσκο χιουμορ, τραγουδια που συνοδευε με το τσελο του και ιστοριες που συνεθετε και αφηγουνταν. Μια τετοια ιστορια, οπως την ανακαλω απο μνημης,  ειναι η εξης:

Ξεκινα ενας ποδοσφαιρικος αγωνας. Αντιπαλοι ειναι η ομαδα των ζωντανων και η ομαδα των νεκρων. Στο γηπεδο μπαινει πρωτη η ομαδα των ζωντανων, οι παικτες ξεκινουν με το καθιερωμενο ζεσταμα και, οταν φτανει η ωρα, παιρνουν τις θεσεις τους. Τωρα μπαινουν στο γηπεδο οι νεκροι. Τους φερνουν στοιβαγμενους σ' ενα καρο και τους στηνουν τον ενα πανω στον αλλο εμπρος στην εστια τους. Ο αγωνας ξεκινα. Οι ζωντανοι κανουν την επιθεση τους, ομως το σουτ που επιχειρουν προσκρουει στο τειχος των νεκρων. Ακολουθουν κι αλλες επιθεσεις, που γινονται ολο και πιο ορμητικες, ολο και πιο πεισματικες, ομως οι νεκροι καλυπτουν ολοκληρη την εστια και δεν επιτρεπουν την παραβιαση της. Το ημιχρονο πλησιαζει, και τωρα προωθειται ακομα κι ο τερματοφυλακας των ζωντανων. Παιρνει την μπαλα, προελαυνει, εξαπολυει ενα δυνατο σουτ, η μπαλα χτυπα στο οριζοντιο δοκαρι της εστιας των νεκρων, επιστρεφει, και με την δυναμη που 'χει φτανει πισω μεχρι την αφυλακτη πλεον εστια των ζωντανων και κυλαει στα διχτυα. Το ημιχρονο τελειωνει με σκορ 1-0 υπερ των νεκρων. Οι νεκροι φορτωνονται στο καρο και οδηγουνται στην ακρη του γηπεδου. Οι ζωντανοι πηγαινουν στα αποδυτηρια. Ειναι κουρασμενοι, αλλα αποφασιστικοι. "Στο δευτερο ημιχρονο", λενε ο ενας στον αλλο, "θα προσπαθησουμε περισσοτερο".

Το "οιδιποδειο συμπλεγμα" θα μπορουσε να ονομαζει ακριβως αυτην την ειρωνεια της μοιρας μας, την ειρωνεια που συνοδευει την αφελη, αναιδη φαντασιωση οτι κραταμε τη ζωη μας στα χερια μας, οτι η ενεργητικοτητα, το "μπορω", ειναι η απαντηση σε καθε τι που μας συντυχαινει. (Βλ. και Ποιος ειναι ο Οιδιποδας; και Καταστροφη)