Για ενα δεντρο

Σημερα θα διαβασουμε και θα συζητησουμε ενα αποσπασμα απο την παραδοση που εκανε ο γερμανος φιλοσοφος Martin Heidegger το 1951 με τιτλο "Τι καλειται νοηση;". Στο κειμενο αναφερονται ζητηματα που απτονται του θεματος της διημεριδας, ιδιαιτερα οσον αφορα τον εγκεφαλο και τη συνειδηση.

Στο αποσπασμα ο Heidegger συζητα την εννοια της παραστασης. Ο ορος "παρασταση" εννοει την ανα-παρασταση των πραγματων καπου μεσα μας, στην ψυχη, στη συνειδηση, στον εγκεφαλο. Τι νοημα εχει αυτη η αναπαρασταση; Ας θυμηθουμε εδω τον λατινικο ορο που μεταφραστηκε ως "παρασταση" και "αναπαρασταση": perceptio. Η λεξη συγγενευει με το ρημα percapere, που θα πει συλλαμβανω, αδραχνω. Η αναπαρασταση ειναι λοιπον συλληψη. Στην αναπαρασταση αντι-λαμβανομαι και συλ-λαμβανω το εκαστοτε πραγμα. Το ανα- της αναπαραστασης συμβαινει ως ληψη, ως αντιληψη και συλληψη. Καταλαβαινω κατι θα πει καταρχην το συλλαμβανω και το αναπαριστω μεσα μου. Θα μπορουσαμε να το δουμε στην οικεια μας ψυχιατρικη-ψυχοθεραπευτικη πρακτικη: Οταν ακουμε εναν ασθενη, συγχρονως παραλαμβανουμε τα λεγομενα του, καθως και τα στοιχεια της δικης μας παρατηρησης, και αποσυρομαστε σε ενα ειδος εσωτερικο εργαστηριο οπου επεξεργαζομαστε ολο αυτο το υλικο για να καταλαβουμε, δηλαδη να καταληξουμε σε μια διαγνωση, σε μια ερμηνεια, σε μια συμβουλη.

Ομως και καθε φορα που σκεφτομαστε, ειτε στο πεδιο της επιστημης, ειτε στην καθημερινοτητα μας, θεωρουμε λιγο-πολυ αυτονοητο οτι η σκεψη ειναι μια διαδικασια που συμβαινει μεσα μας, καθως αποσυρομαστε στο εσωτερικο εργαστηριο που καλειται, μεταξυ αλλων, εγκεφαλος και συναψεις, συνειδηση και ασυνειδητο, ψυχη και ψυχικο οργανο. Εδω δημιουργουνται οι παραστασεις των πραγματων.

Αυτο θα ηταν καπου το πλαισιο στο οποιο κινειται το αποσπασμα απο την παραδοση του Heidegger.

Παρασταση; Ποιος απο μας δεν γνωριζει τι καλειται παρασταση; Οταν παρασταινουμε κατι, π.χ. φιλολογικα ενα κειμενο, τεχνοκριτικα ενα πλαστικο εργο, στη χημεια μια διαδικασια καυσεως, τοτε εχουμε μια εκαστοτε παρασταση των αναφερθεντων αντικειμενων.

Που θα πει: το εχουμε συλλαβει και καταλαβει.

Και που τις εχουμε αυτες τις παραστασεις; Τις εχουμε στο κεφαλι. Τις εχουμε στη συνειδηση. Τις εχουμε στην ψυχη. Εχουμε τις παραστασεις μεσα μας, τις παραστασεις των αντικειμενων.

Οι "παραστασεις των αντικειμενων" δεν ειναι παντως ειδωλα τους, που σχηματιζονται σε εναν εσωτερικο καθρεφτη. Πρωτα εδω, στην παρασταση, δηλαδη στην αναπαρασταση και στη συλληψη τους αποκτουν υποσταση και νοημα, γινονται πραγματικα.

Βεβαιως εδω και λιγους αιωνες παρενεβη η φιλοσοφια και κατεστησε αμφισβητησιμο το κατα ποσον οι παραστασεις εντος μας ανταποκρινονται και στην πραγματικοτητα εκτος μας. Οι μεν λεγουν: ναι. Οι αλλοι: οχι. Αλλοι παλι λεγουν οτι αυτο δεν μπορει καν να κριθει και κανεις μπορει απλως να πει οτι κοσμος, που θα πει εδω το ολον του πραγματικου, ειναι, καθοσον παρασταινεται απο εμας. "Die Welt ist meine Vorstellung", "Ο κοσμος ειναι η παρασταση μου". Σ' αυτην την προταση ο Schopenhauer συνοψισε τη νοηση της νεοτερης φιλοσοφιας. Ο Schopenhauer πρεπει εδω να αναφερθει διοτι το κυριο εργο του "Die Welt als Wille und Vorstellung", "Ο κοσμος ως βουληση και παρασταση", απο την εμφανιση του το ετος 1818, καθορισε σε υψιστο βαθμο τη νοηση ολου του 19ου αιωνα και του 20ου (...) Ο ιδιος ο Schopenhauer λεγει γι' αυτην την προταση στην αρχη του δευτερου τομου (Κεφ. 1) του κυριου εργου του τα εξης: "(...) οσο απεραντος και συμπαγης κι αν ειναι ο κοσμος, και παλι η υπαρξη του κρεμεται απο μια και μονη κλωστη: και αυτη ειναι η εκαστοτε συνειδηση, μεσα στην οποια βρισκεται."

Ηδη αυτη η συντομη παραπομπη θα μπορουσε να μας βαλει σε σκεψεις. Διοτι μας θυμιζει οτι αυτονοητες και κυριαρχες αντιληψεις, οπως αυτη της παραστασης του κοσμου μεσα στη συνειδηση, δεν ειναι καποια αδιαμφισβητητη και αταλαντευτη αληθεια, δεν ειναι η βεβαιοτητα ενος δεδομενου, οπως π.χ. ο ηλιος που βγαινει απο την ανατολη και χανεται στη δυση. Η οπτικη του κοσμου ως "βουληση και παρασταση" εμφανιστηκε σε μια ορισμενη εποχη και ηδη σημερα, στη μεταμοντερνα κοινωνια, εχει υποχωρησει. Απηχει μια διαγνωση του πνευματος της εποχης των νεωτερων χρονων, και μενει στα ορια αυτης της σημασιας της και αυτης της βαρυτητας της.

Ομως πολλες φορες τεινουμε να την εκλαμβανουμε απολυτα, την αναγορευουμε σε πεποιθηση, και μαλιστα, στον δικο μας χωρο, την ψυχολογικοποιουμε και μιλαμε π.χ. για "εσωτερικευση" σαν φυσικη διαδικασια της εξελιξης, οπως π.χ. το περπατημα του μωρου και η τριχοφυια του εφηβου. Ετσι ακομα εκλαμβανουμε π.χ. ως δεδομενο αυτο που ονομαζεται "συνειδηση", ως σχεδον ανατομικο, η λειτουργικο μορφωμα.

Με τη διαφωνια στη φιλοσοφια για το τι ειναι η παρασταση στην ουσια της, υπαρχει προφανως μονο μια διεξοδος. Κανεις εγκαταλειπει το πεδιο των φιλοσοφικων θεωριων και κατ' αρχην ερευνα διεξοδικα και επιστημονικα τι συμβαινει καν με τις παραστασεις οι οποιες απαντωνται στα εμβια οντα, προπαντων στον ανθρωπο και στα ζωα. Με τετοιες ερευνες ασχολειται μεταξυ αλλων η ψυχολογια. Σημερα ειναι μια καλα συγκροτημενη και ηδη εξαπλωμενη επιστημη, η σημασια της οποιας μεγαλωνει απο ετους εις ετος. Ομως ας αφησουμε κατα μερος τα ερευνητικα αποτελεσματα της ψυχολογιας σχετικα με ο,τι αυτη ονομαζει "παρασταση", οχι διοτι αυτα τα αποτελεσματα ειναι λανθασμενα, η ακομη κι ασημαντα, αλλα διοτι ειναι επιστημονικα αποτελεσματα. Καθοτι ως επιστημονικες προτασεις κινουνται ηδη μεσα σε μια περιοχη η οποια και για την ψυχολογια πρεπει να παραμενει στην προηγουμενως αναφερθεισα αλλη μερια. 

Μια γνωστη φραση του Heidegger λεει: "Οι επιστημες δεν σκεφτονται." Τι εννοει μ' αυτο; Επιστημονικα αποτελεσματα ειναι δυνατα μονο εφοσον στηριζονται σε ακλονητες προϋποθεσεις. Ετσι π.χ. η ψυχοπαθολογικη εξεταση ενος ψυχωσικου, οπου γινεται λογος για τη σκεψη και το συναισθημα του, ειναι δυνατη μονο εφοσον η ψυχοπαθολογια εχει ηδη μια σαφη και λιγο-πολυ αδιαμφισβητητη παρασταση για το τι θα πει "σκεψη" και "συναισθημα". Αν η ψυχοπαθολογια αιφνης αναρωτιουνταν, αν εβλεπε σκεψη και συναισθημα ως ζητηματα αξια ερωτηματος και αξια αποριας, τοτε θα εχανε το εδαφος κατω απο τα ποδια της, θα κατερρεε ως επιστημη. Η ψυχοπαθολογια λοιπον, για να υφισταται και να εχει αποτελεσματα, ειναι αναγκη, με την εννοια του Heidegger, να μην σκεφτεται!

Γι' αυτο και δεν ειναι αξιο αποριας οταν στην ψυχολογια κατα κανεναν τροπο δεν καθισταται καθαρο τι ειναι αυτο στο οποιο εντασσονται οι παραστασεις: δηλαδη ο οργανισμος του εμβιου οντος, η συνειδηση, η ψυχη, το ασυνειδητο και ολα τα βαθη και τα στρωματα στα οποια υποδιαιρειται η περιοχη της ψυχολογιας. Εδω ολα παραμενουν ερωτηματικα. Και ομως τα επιστημονικα αποτελεσματα ειναι ορθα. 

Ορθα θα πει, συνεπη με τις προϋποθεσεις τους. Μπορω π.χ. να μιλησω για εναν ανθρωπο εξυπνο οχι γενικα και αοριστα, οχι απολυτα, αλλα συμφωνα με τις προϋποθεσεις με τις οποιες οριζω την εξυπναδα, π.χ. ως επιδοση στο τεστ νοημοσυνης.

Ετσι μπορω να μιλησω ως επιστημονας, ως νευροφυσιολογος, για το αγχος. Ομως μην ξεχνουμε οτι αυτος ο λογος μου ειναι παντα ορθος υπο προϋποθεσεις. Πρεπει καταρχην αυτο που λεμε "αγχος" να το καταστησω μετρησιμο και υπολογισιμο. Να το διατυπωσω δηλαδη σε ορους τετοιους, που να μου επιτρεπουν την πειραματικη και την στατιστικη ερευνα. Ειναι η διαδικασια της λεγομενης "operationalization", της "λειτουργικοποιησης". Με αυτην την προϋποθεση, μπορω να καταληξω σε ορθα συμπερασματα, δηλαδη συμπερασματα που πληρουν τις προϋποθεσεις μου.

Η παγιδα βρισκεται σε μια γενικευση, οταν ξεχνω οτι π.χ. αυτος που βγαινει εξυπνος, ειναι εξυπνος μονο οσον αφορα το τεστ νοημοσυνης και τις παρομοιες επιδοσεις. Αυτο το "εξυπνος" δεν τον αφορα σε ολες τις καταστασεις της ζωης του. Οταν αντιστοιχα μιλω για "αγχος", μιλω μονο για την αντιδραση και τις νευροφυσιολογικες μεταβολες που παρατηρω π.χ. στην aplysia californica, ενα ειδος γυμνοσαλιαγκου, οταν χτυπησω την ουρα της. Η αποσταση αναμεσα σ' αυτο και σε ο,τι εγω μπορω να αναφερομαι οταν λεω πως εχω αγχος, θα αφορουσε περισσοτερο τη θεωρια του χαους.

Εαν λοιπον τωρα με το ερωτημα μας, τι ειναι η παρασταση, δεν στηριζομαστε στην επιστημη, προς τουτο δεν μας παρακινει η υπεροψια του παντογνωστη αλλα η προσοχη της αγνοιας.

Στο σημειο αυτο του κειμενου μας, ο λογος του Heidegger παιρνει μια τροπη:

Στεκουμε εκτος της επιστημης. Αντ' αυτου στεκουμε π.χ. εμπρος σ' ενα ανθισμενο δεντρο - και το δεντρο στεκει εμπρος μας. Το δεντρο κι εμεις παρ-ισταμεθα ο ενας στον αλλο, καθως το δεντρο στεκει εκει κι εμεις στεκουμε απεναντι του. Ισταμενοι στη σχεση του ενος προς το αλλο, του ενος παρα το αλλο ειμαστε, το δεντρο κι εμεις.

Εδω λοιπον μιλαμε για παρασταση κυριολεκτικα, παρα-σταση, οπως την γνωριζουμε π.χ. απο τον "παραστατη" στην παρελαση, απο το "παραστεκω", στεκω διπλα σε καποιον.

Σ' αυτην την παρασταση δεν προκειται λοιπον για "παραστασεις" που σβουριζουν μεσα στο κεφαλι μας. Ας συγκεντρωθουμε για μια στιγμη, οπως οταν παιρνουμε μια ανασα πριν και μετα απο ενα αλμα. Καθοτι τωρα καναμε ενα αλμα εξω απο την τρεχουσα περιοχη των επιστημων και ακομη, οπως θα φανει, και της φιλοσοφιας. Και προς τα που καναμε το αλμα; Μηπως σε μιαν αβυσσο; Οχι. Μαλλον σ' ενα εδαφος. Σε ενα; Οχι. Αλλα στο εδαφος στο οποιο ζουμε και πεθαινουμε, οταν δεν παριστανουμε τιποτα. Παραξενη υποθεση, η μαλιστα και δεινη υποθεση, να πρεπει πρωτα να κανουμε το αλμα ακριβως στο εδαφος στο οποιο στεκουμε. Εαν ειναι αναγκαιο κατι τοσο παραξενο οσο αυτο το αλμα, τοτε θα εχει συμβει κατι το οποιο θα πρεπει να εμβαλει σε σκεψεις. Παντως επιστημονικα παραμενει το πλεον ασημαντο πραγμα του κοσμου, οτι ο καθενας μας ηδη καποτε σταθηκε απεναντι σ' ενα ανθισμενο δεντρο. Και λοιπον; Εμεις, οπως ειμαστε, στεκουμε απεναντι σ' ενα δεντρο και το δεντρο μας παρα-στεκει. (...)

Τι συμβαινει εδω ωστε το δεντρο να μας παρα-στεκει, κι εμεις να στεκουμε απεναντι στο δεντρο; Που διαδραματιζεται αυτη η παρασταση οταν στεκουμε απεναντι σ' ενα ανθισμενο δεντρο, εμπρος του; Αιφνης στο κεφαλι μας; Σιγουρα. Στον εγκεφαλο μας μπορουν να γινονται πολλα και ποικιλα οταν στεκουμε σ' ενα λιβαδι κι εχουμε εμπρος μας να στεκει ενα ανθισμενο δεντρο, και το προσλαμβανουμε με τη λαμψη και τις μυρωδιες του. Σημερα μαλιστα κανεις μπορει να καταστησει τις διαδικασιες μεσα στο κεφαλι ως ηλεκτροφυσιολογικα φαινομενα, ακουστικα προσληψιμες μεσω καταλληλων συσκευων μεταλλαγης και ενισχυσης, και να καταγραψει την προοδο τους σε καμπυλες. Κανεις μπορει – σιγουρα! Και τι δεν μπορει ο σημερινος ανθρωπος! Και μαλιστα, μπορωντας, ειναι μεχρις ενος σημειου σε θεση και να βοηθα. Και βοηθα παντου με τις καλυτερες των προθεσεων. Κανεις μπορει - ενδεχομενως κανενας μας δεν υποψιαζεται τι θα μπορει σε λιγο ο ανθρωπος επιστημονικα. Ομως που μενει, για να περιοριστουμε στην περιπτωση μας, που μενει σε ολα τα επιστημονικα καταγραψιμα ηλεκτρoφυσιoλoγικα φαινομενα το ανθισμενο δεντρο; Που μενει το λιβαδι; Που μενει ο ανθρωπος; Οχι ο εγκεφαλος αλλα ο ανθρωπος που ισως αυριο μας πεθανει και που καποτε μας ειχε ερθει; Που μενει η παρασταση κατα την οποια το δεντρο παρ-ισταται και ο ανθρωπος στεκει απεναντι στο δεντρο; 

Τωρα λοιπον "παρασταση" οχι μεσα μας αλλα με τη δευτερη εννοια, ως σταση του ενος παρα τον αλλο!

Που μενει ο ανθρωπος... Πολλοι παραπονιουνται πως οι γιατροι δεν μιλανε, δεν εξηγουν, βιαζονται κλπ. Ισως μας διαφευγει το οτι για τον γιατρο που ειναι συγκεντρωμενος στον εγκεφαλο, στην καρδια, στο εντερο, στον οργανισμο, ο ανθρωπος δεν μενει πουθενα, και δεν μπορει να μενει πουθενα. Ο γιατρος, ως γιατρος, δεν εχει να πει τιποτα. Ως ανθρωπος, μπορει. Ομως ως γιατρος οχι, διοτι, για να το πω ακραια, δεν εχει, και δεν μπορει να εχει μπροστα του εναν ανθρωπο. Εκει που θα επικοινωνουσε ως ανθρωπος προς ανθρωπο, θα επαυε να ειναι γιατρος. Εδω θα ηταν ενα ενδιαφερον ερωτημα, κατα ποσον ο ψυχοθεραπευτης, εκει που ανοιγεται σε μια θεραπευτικη συνομιλια, μια ανθρωπινη συνομιλια με τον πελατη του, μπορει να ειναι επιστημονας...

Ενδεχομενως κατα την τωρα αναφερθεισα παρασταση γινονται επισης πολλα και ποικιλα μεσα σε ο,τι κανεις περιγραφει ως σφαιρα της συνειδησης και θεωρει ως το ψυχικο. Ομως στεκει το δεντρο "μεσα στην συνειδηση" η στεκει στο λιβαδι; Βρισκεται το λιβαδι ως βιωμα μεσα στην ψυχη η εκτεινεται πανω στη γη; Ειναι η γη μεσα στο κεφαλι μας; 'Η στεκουμε πανω στη γη;

Κανεις θα ηθελε να αντικρουσει: προς τι λοιπον τετοια ερωτηματα για μια υποθεση την οποια κανεις ευλογα παραδεχεται αμεσως, καθως για ολον τον κοσμο ειναι ηλιου φαεινοτερο οτι στεκουμε πανω στη γη και, συμφωνα με το επιλεχθεν παραδειγμα, απεναντι σ' ενα δεντρο; Ομως μ' αυτην την παραδοχη ας μην βιαζομαστε υπερβολικα, αυτο το ηλιου φαεινοτερο ας μην το παιρνουμε υπερβολικα αψηφιστα. Διοτι αιφνης τα εγκαταλειπουμε ολα μολις οι επιστημες της φυσικης, της φυσιολογιας και της ψυχολογιας καθως και η επιστημονικη φιλοσοφια, με ολη την βαρυτητα των στοιχειων και των αποδειξεων, εξηγουν πως κατα βαση δεν αντιλαμβανομαστε κανενα δεντρο αλλα στην πραγματικοτητα ενα κενο στο οποιο εδω κι εκει ειναι διεσπαρμενα ηλεκτρικα φορτια τα οποια με ιλιγγιωδη ταχυτητα κινουνται περα δωθε. Δεν αρκει το οτι μονο για τις ουτως ειπειν επιστημονικα αφυλακτες στιγμες παραδεχομαστε οτι φυσικα στεκουμε απεναντι σ' ενα ανθισμενο δεντρο, για να βεβαιωνουμε το ιδιο αυτονοητα την επομενη στιγμη οτι εκεινη η γνωμη φυσικα χαρακτηριζει μονο την απλοϊκη, καθοτι προεπιστημονικη συλληψη των αντικειμενων. Ομως μ' αυτην τη βεβαιωση εχουμε παραδεχτει κατι, η βαρυτητα του οποιου σχεδον μας διαφευγει, δηλαδη τουτο, οτι βασικα οι αναφερθεισες επιστημες κρινουν τι στο ανθισμενο δεντρο μπορει να ισχυει ως πραγματικοτητα και τι οχι. 

Freud: "Κατά την άποψη μας, τα αντιληπτά φαινόμενα πρέπει να υποχωρούν εμπρός στις ορέξεις τις οποίες απλώς υποθέτουμε." π.χ. το φανερο ονειρο να υποχωρει εμπρος στην υποτιθεμενη ασυνειδητη επιθυμια που το γεννα. Εδω ανηκει και αυτο που θετει ο Δημητρης Σκαραγκας ως ερωτημα στον προλογο του νεου βιβλιου του: "Είναι τα γονίδια που καθορίζουν την ανθρωπινη συμπεριφορά και την εμφάνιση των ψυχικων διαταραχων;" 

Εαν η φυσικη, η φυσιολογια, η ψυχολογια κρινουν τι στον ανθρωπο ισχυει ως πραγματικοτητα, ποια θα ηταν τοτε η πραγματικοτητα αυτου του ανθρωπου; Ποια θα ηταν η μορφη του; Θα ηταν κατι σαν τη μορφη που βλεπουμε στο προγραμμα της διημεριδας: