Ψυχοθεραπευτικες διαδρομες σε φιλοσοφικους οριζοντες 

Και με κεφι διαπιστωσα πως η προσεγγιση μου στην DaseinΑναλυση επρεπε ν' αρχισει με κοπιωδεις ερευνες σε χαρτες και σε εγκυκλοπαιδειες, για να εντοπισω αυτο το περιεργο μερος!

Το Münsterlingen οχι μονο το βρηκα με τα πολλα στον χαρτη, αλλα στην ομωνυμη καντονικη κλινικη 

Τα Σεμιναρια του Zollikon δεν φιλοδοξουσαν να μας κανουν φιλοσοφους. Το ζητουμενο ηταν περισσοτερο να μας ανοιξουν τα ματια για μια επανασταση στην οποια ο Heidegger, διχως να ειναι ο μονος, συνεβαλε καθοριστικα. Η επανασταση, οσον αφορα την σημερινη μας συζητηση, αφορουσε την παραπομπη της επιστημονικης σκεψης, την οποια, με μια εκφραση του Boss, εχουμε αφομοιωσει με το μητρικο γαλα, στα ορια της. Τα οποια ορια για μια ψυχοθεραπεια, οπου ενας ανθρωπος καλειται να ανοιχτει σε ολο το ευρος της υπαρξης του, ειναι πολυ στενα.

Τα Σεμιναρια του Zollikon δεν ειναι αυτουσιο εργο του Heidegger. Ειναι στενογραφημενα πρακτικα, τα οποια ο Heidegger απλως ελεγξε. Ετσι λειπει η δικη του ιδιαιτερη γλωσσα, και λειπουν ακομα οσα θα λεγονταν αναμεσα στις γραμμες. Λειπει το βαρυ αρωμα Heidegger. 

Καθως μιλαμε για πρακτικα σεμιναριων κατεσπαρμενων σε ενα διαστημα καπου 10 χρονων, δεν υπαρχει αφηγηματικη δομη. Το βιβλιο εχει περισσοτερο τα στοιχεια σπονδυλωτου εργου. Απο τα αναγνωσματα του Heidegger τα Σεμιναρια του Zollikon, ακριβως καθοτι μη γραμμενα απο τον ιδιο, δεν ανηκαν στα φαβορι μου. Και ευρισκα παρατονο τον τροπο που μιλαει γι' αυτα ο Boss, ενα μειγμα υποτελειας και αυταρεσκειας αναφορικα με τον μεγαλο φιλοσοφο που τον τιμησε και τον λαμπρυνε με τη παρουσια και την συμβολη του. Και ακομα ευρισκα απλοϊκη την αξιωση να καταστουν τα Σεμιναρια του Zollikon, αν οχι και το εργο του Heidegger γενικα, ενα ειδος Βιβλου της Σχολης, οπως αλλωστε μαρτυρει και το ιδιο το ονομα της.

Παρολαυτα. Ηταν ο Martin Heidegger και μιλουσε σε ψυχιατρους, και ειχε κατι να πει. Βεβαια ειναι δυσκολο να προσδιορισω αυτα που πηρα απο τον Heidegger, μεταξυ αλλων και απο τα Σεμιναρια του Zollikon.

Ειναι λογια πολλων ανθρωπων τα λογια μας 

γραφει ο Γιωργος Σεφερης. Ενας απο τους πολλους ανθρωπους που λογια μου ειναι λογια του, ειναι ο Martin Heidegger και, καποιες φορες, αυτος των Σεμιναριων του Zollikon. Λογια μου που ειναι δικα του, αντιλαλουν, μεταξυ πολλων αλλων, στον τιτλο του βιβλιου ενος παλιου φιλου και συναδελφου μου: 

Κι ομως δεν κινειται

Θα καταλαβατε οτι προκειται για την αντιστροφη της φημισμενης φρασης του Γαλιλαιου "Eppur si muove", "Κι ομως κινειται", που θρυλειται οτι την εκστομισε σε δικαστηριο που τον ειχε καταδικασει σε ισοβια καθειρξη. Ποιος θα αμφισβητουσε πια την αληθεια της; Και μαζι την καθολικη επικρατηση της επιστημονικης, και τεχνολογικης πλεον, θεωρησης του κοσμου; 

Και ομως. Στο πνευμα των Σεμιναριων του Zollikon το ματι που ασκηθηκε στο κριτικο βλεμμα θα μπορουσε να μην καταπλακωθει απο την αξιωση της επιστημης να εκπροσωπει την αληθεια, ολη την αληθεια και μονο την αληθεια. Το κριτικο βλεμμα θα μπορουσε αιφνης να αναρωτηθει: Ποιος ειναι ο ανθρωπος που βλεπει την γη να κινειται; Απο ποιον τοπο μπορει να την δει να περιστρεφεται γυρω απο τον εαυτο της και γυρω απο τον ηλιο; Δεν ειναι ο ανθρωπος που βρισκεται, ηδη πολυ πριν απο τους αστροναυτες, νοερα στο διαστημα; Διοτι μονο απο το διαστημα μπορεις να δεις την γη να κινειται, να περιστρεφεται γυρω απο τον εαυτο της και γυρω απο τον ηλιο. 

Για τον ανθρωπο που γεννιεται, πορευεται και πεθαινει επανω στη γη, αυτη δεν κινειται. Τωρα οι τροχιες του ηλιου, του φεγγαριου και των αστρων δεν ειναι οπτικη απατη αλλα, με μια εκφραση του Αλεξανδρου Παπαδιαμαντη, "ο ανω βυθος των ακαταληπτων πραγματων". Τωρα ενα ονειρο δεν ειναι το απατηλο μορφωμα που συγκαλυπτει τις ανομολογητες ορμες ενος πρωτογενους, "λανθανοντος" ονειρου, ουτε αποδιοργανωση των εγκεφαλικων λειτουργιων, αλλα ενας αλλος κοσμος, οπου ολα ειναι αλλιως και ολα ειναι τα ιδια, ενας κοσμος παραδιπλα στον ἀσφοδελὸν λειμῶνα, το λιβαδι με τους ασφοδελους, κατα πως λεει ο Ομηρος.

Ο Heidegger συχνα επιμενει στην αναγκη να παρακολουθουμε τα πραγματα μεσα απο την εμπειρια τους. Μιλαμε για την αναγκη μιας μεθεξης, οχι με την διανοια, ουτε με το λεγομενο "συναισθημα", αλλα με το σωμα ολοκληρο. Ετσι, για παραδειγμα, τα επιστημονικα μοντελα, καθοτι αφηρημενα, μας εχουν αφαιρεσει απο το προκειμενο. Η κινηση της γης γυρω απο τον εαυτο της και γυρω απο τον ηλιο, το ονειρο, ειτε ως "διεργασια" που οδηγει απο το "λανθανον ονειρο" στο "φανερο", ειτε ως αποδιοργανωση εγκεφαλικων λειτουργιων, δεν συνιστα εμπειρια μου. Μια συνομιλια, στην οποια οι συνομιλουντες συνευρισκονται οχι απλα με το στομα και το κεφαλι, ουτε και με την καρδια, αλλα με το ζωντανο σωμα τους, συνθηκη που κατα την γνωμη μου συνιστα τον πυρηνα της ψυχοθεραπευτικης συναντησης, εχει αποκλειστει εκ των προτερων. Η γλωσσα ενος επιστημονικου, η επιστημονικοφανους μοντελου, καθοτι γενικολογη και αφηρημενη, η δακρυβρεχτη γλωσσα του συναισθηματισμου, καθοτι εγκλωβισμενη σ' ενα ατερμονα στον εαυτο του ανακυκλουμενο εγω, δεν επιτρεπουν σε μια συναντηση να ανασανει. Εχουν εγκαταλειψει την αγκυρωση μας στα πραγματα, στην γεγονοτητα (facticity).

Στην, ας την αποκαλεσω, "αρχη της εμπειριας", η "αρχη της γεγονοτητας", ανηκει ενας κριτικος νους ο οποιος διακρινει αυτο που μου δινεται στην αντιληψη, οπως μου δινεται, απο παραδεδομενες γνωμες που με προκαταλαμβανουν και με παρασυρουν π.χ. να λεω, υπνοβατωντας, πεταει ο γαϊδαρος. Η εμπειρια ευτυχει οταν επιτελειται, καλυτερα, οταν συμβαινει αυτο που ο Heidegger αποκαλει, σε αλλα συμφραζομενα, "βημα πισω", βημα πισω απο διανοητικες κατασκευες και συναισθηματικες ακρατειες, πισω στο εδαφος που βρισκομαστε, στην γη που "κι ομως δεν κινειται", στο εμμενες (immanent). Ενα προσφατο παραδειγμα:

Η μπαλκονοπορτα και εξω τα δεντρα. Μια συγκλονιστικη στιγμη: τα φυλλα τρεμοπαιζαν στον αερα. Ζητησα να τα προσεξω, να προσεξω αυτο που με συγκλονισε, περισσοτερο. Ειχαν κατι απο χορο, απο αναλαφρο χορο που τον χορευαν μαζι με τον ανεμο. Κι εγω ειχα ρυθμιστει στον χορο τους. Το πρωτογνωρο σ' αυτην μου την εμπειρια; Ηταν το λυσιμο απο την υπολανθανουσα και πανταχου παρουσα παρασταση της Μηχανικης Φυσικης, οπου τα φυλλα συνιστουν αδρανη σωματα στα οποια μεταδιδεται η κινητικη ενεργεια του ανεμου - αλλα και λυσιμο απο την παρασταση των φυλλων ως αισθητικου, τελικα αυτοερωτικου αντικειμενου.

Η εμπειρια δεν χρειαζεται την επιστημονικη ακριβεια, δεν χρειαζεται την συναισθηματικη δονηση, αλλα την προσοχη του ευηκοου ωτος, του ευοπτη οφθαλμου και του ευφραδους λογου, μια προσοχη την οποια ο Malebranche χαρακτηρισε "φυσικη προσευχη της ψυχης". Το συμβαν της δεν επιτελειται ως ενεργητικη πραξη του υποκειμενου. Προκυπτει, απροβλεπτα και ανυποπτα. Ο Heidegger παρομοιαζει την εμπειρια με κεραυνο ο οποιος 

πάντα οἰακίζει

κατευθυνει τα παντα, κατα πως γραφει ο Ηρακλειτος. Η, θα 'λεγε κανεις, μια εμπειρια συμβαινει εκει οπου, εχοντας περασει απο μυρια οσα, ξαναβρισκεις ενα βλεμμα μικρου παιδιου, ξαναβρισκεσαι να εχεις ενα βλεμμα μικρου παιδιου .

Αυτα θα ηταν καποιες λιγες νυξεις για τους οριζοντες που διανοιχθηκαν σε μερικους ψυχοθεραπευτες στη Ζυριχη χαρη στα Σεμιναρια του Zollikon. Εδω πρεπει να τονιστει οτι ο Heidegger δεν ειχε καμια σχεση με την ψυχοθεραπεια και φαινεται οτι δεν τον ενδιεφερε και καθολου. Σε ενα σεμιναριο λεει:

Η ασθενεια ειναι στερητικο φαινομενο. Σε καθε στερηση ενυπαρχει η ουσιακη συμμετοχη σ' αυτο, απο το οποιο κατι λειπει (...) Καθοσον εχετε να κανετε με την ασθενεια, στην πραγματικοτητα εχετε να κανετε με την υγεια με την εννοια της ελλειπουσας και ανακτητεας υγειας. 

Τουτο μπορει να ειπωθει για την κλασσικη ιατρικη, το συνθημα της οποιας ειναι: restitutio ad integrum, αποκατασταση του στερητικου της ασθενειας στο ακεραιο της υγειας. Στην ψυχοθεραπεια υγεια και ασθενεια ακολουθουν αλλους νομους. Εδω ασθενεια θα ηταν πολυ περισσοτερο η δοκιμασια και η προσκληση σε μια τροπη που μπορει, μπορει λεω, να κανει καποιον, ας το πω, πιο ανοιχτο, πλουσιοτερο, σοφοτερο. Βεβαια ο Heidegger εχει πολλα να πει για μια τετοια τροπη. Ομως οι δυνατοτητες πραγματωσης της στον χωρο της ψυχοθεραπειας δεν συζητουνται. Στα Σεμιναρια του Zollikon λειπει σχεδον καθε αναφορα στο διανθρωπινο. Ανοιγονται συναρπαστικοι οριζοντες, ομως οχι δρομοι προς αυτους τους οριζοντες. Τουτο παρεσυρε πολλους θεραπευτες της DaseinΑναλυσης, ηδη τον Medard Boss, σε μια πρακτικη που ασκειται, καποτε λιγοτερο και καποτε περισσοτερο, με δανεια απο την παραδεδομενη ψυχιατρικη-ψυχοθεραπευτικη νοοτροπια. Και συχνα υπογραμμιζουν την ταυτοτητα τους μεσα απο χαϊντεγγεριζοντα πονηματα αμφιλεγομενης εγκυροτητας.

Τα Σεμιναρια του Zollikon παραμενουν μια σπανια περιπτωση οπου ενας φιλοσοφος δεσμευτηκε σε μια συστηματικη, διδακτικη και επιμονη συνομιλια με ψυχοθεραπευτες. Στην εποχη τους ηταν επικαιρη, ηταν ενας καθαρτηριος σεισμος, ενας εορταστικος σεισμος, η καταδειξη της δυνατοτητας μιας απελευθερωσης απο την δικτατορια της επιστημονικης θεωρησης του χρονου και του χωρου, απο την εννοηση του εαυτου και του κοσμου σε ορους υποκειμενου-αντικειμενου, σε ορους ενος καποιου μονισμου (εσωτερικοτητα, συνειδηση, βιοψυχολογια).

Σημερα βρισκομαστε κατω απο εναν αλλο αστερισμο. Η λαιλαπα που ακουει στους, οντολογικα εννοημενους, τιτλους Νεοφιλελευθερισμος, Παγκοσμιοποιηση, Εικονικη Πραγματικοτητα, Τεχνητη Νοημοσυνη εχει σαρωσει τον κοσμο. Τα οικεια μας ονοματα για τα πραγματα και για τον εαυτο μας ειναι εν πολλοις σαν το φως των νεκρων αστρων που συνεχιζει να ταξιδευει και φτανει στο οπτικο μας πεδιο ορφανο, δηλαδη χωρις να φερνει μαζι τον χαιρετισμο της πηγης του.

Στα νεκρα αστρα συγκαταλεγονται τοσο η γλωσσα της φιλοσοφιας οσο και αυτη της ψυχολογιας. Αν κατι θα μπορουσε να στεκει και σημερα, δηλαδη αν κατι θα μπορουσε, σημερα, καταμεσις σ' αυτο που ο Jean Baudrillard αποκαλεσε "κολαση του ομοιου", να δωσει σηματα ενος Αλλου, ενος λυτρωτικου Αλλου, αυτο θα ηταν ισως η αρχαϊκη τους προελευση - η απορια: η απορια ειτε ως το θαυμάζειν των Αρχαιων, ειτε ως η απογνωση των συγχρονων. Σε ποιους λογους και σε ποιες τεχνες ο θαυμασμος θα μπορουσε να αρθρωθει σημερα, σε ποιους τοπους θα γινοταν η απογνωση να καταλαγιασει, παραμενει ενα ζητουμενο.