[...] Και ειχα την ιδεα, σ' ενα λεπτο θα κανω μια διαλεξη, ομως σκεφτηκα οτι καθως αυτο ειναι ενα συνεδριο, και μεχρι τωρα κανεις δεν περναει υπεροχα, να ξεκινησουμε με λιγα λογια διαδραστικης φυσης. Ετσι λιγα λογια, οταν ειναι διαδραστικα, ειναι μια διαλεξη 13 δευτερολεπτων που εχει ενα μερος δικο μου κι ενα μερος δικο σας που συνερχονται ετσι ωστε να διαμορφωσουν ενα συντομο νοημα. Σ' αυτο λοιπον το μερος σας εχει βασικα δυο μερη. Ετσι θα πρεπει να χωρισω τον χωρο στο μισο, κι αυτο θα το κανω σιωπηλα. Εδω χορος Α, Χορος B, ενταξει;

Λοιπον χορος A, χορος B.

Χορος A, η γραμμη σας ειναι ας το αγορασουμε, με θαυμαστικο στο τελος.

Ενα, δυο, τρια.

- [Χορος A] Ας το αγορασουμε!

- Σουπερ.

Χορος B, η γραμμη σας ειναι τι ευκαιρια, στο τελος θαυμαστικο.

Ενα, δυο, τρια..

- [Χορος B] Τι ευκαιρια!

- Ενταξει, εχετε τις γραμμες σας;

Λιγα λογια για την αισθηση της απογειωσης του αεροπλανου.

Δεν ξερω, θα μπορουσε να ειναι ερωτας τρεχοντας προς τη ζωη μου με υψωμενα τα χερια αλαλαζοντας

- [Χορος A]

Ας το αγορασουμε!

- [Χορος B]

Τι ευκαιρια!

Σας ευχαριστω.

Αυτη ειναι η μεγαλυτερη διασκεδαση που θα εχετε για μια ωρα.

Ενταξει, τωρα θα εχουμε την διαλεξη. Ειναι μια διαλεξη για τις γωνιες.

Γωνιες, Μερος πρωτο

Ο αντρας μπαινει στην κουζινα. Ειναι ακριβως πριν το χαραμα. Εξω εχει βροντες, κατι που τον ευχαριστει. Υπαρχει μια γυναικα που καθεται στην γωνια του δωματιου. Μπορω να δω την σκια της να φτανει ως επανω στον τοιχο. Το κειμενο δεν το λεει, και παλι εγω μπορω να το δω. Η γυναικα αλεθει σταρι, σκυμμενη πανω απο εναν αλευρομυλο. Οι αλλες 11 γυναικες, υπευθυνες για το αλεσμα του σταριου στο σπιτι, ειναι στο κρεβατι και κοιμουνται. Ομως αυτη, που ειναι η πιο ευαισθητη και η πιο αργη απ' ολες, δεν εχει τελειωσει το μεριδιο της του αλεσματος την ημερα, κι ετσι αλεθει την νυχτα. Κι αυτη ακουει τις βροντες και το ευχαριστιεται. Βροντη απο καθαρο ουρανο σημαινει οτι οι θεοι προσεχουν. Η γυναικα σταματα τον τροχο και απευθυνεται στους θεους.

Πατερα Δια, κυριε θεων και ανθρωπων, εδω τα πραγματα ειναι ασχημα. Εισακουσε μια προσευχη μου καθως την λεω. Ας ειναι αυτη η τελευταια και τελικη μερα που οι μνηστηρες γλεντανε στις αιθουσες του Οδυσσεα.

Καθε φορα που ξαναδιαβαζω το βιβλιο 20 της Οδυσσειας, καθε φορα που ο αντρας βγαινει το χαραμα για να βρει την γυναικα στη γωνια να αλεθει το σταρι, ξαναγυριζω στις μερες που ζουσα με τον πατερα μου τα χρονια του της ανοιας. Εκεινο τον καιρο ημουν εξοικειωμενη με κουζινες στο χαραμα. Βιαζομουν να σηκωθω πιο νωρις κι ακομα πιο νωρις το πρωι για ν' αποφυγω τον μπαμπα. Με ακουγε στην κουζινα και καπακι εμφανιζοταν ντυμενος με πυτζαμα και ρεπουμπλικο για ν' αρχισει το μπαραζ ερωτησεων που ηταν η αμυνα του εναντια στο εσωτερικο χαος. Το χρειαζονταν να ελεγχει κατι. Και αν εβγαινα για περιπατο, ηθελε να ξερει καθε στροφη και καθε γυρισμα της πορειας που θα 'περνα. Αν πηγαινα για κολυμπι, ζουσαμε διπλα σε μια λιμνη, επεμενε να ερθει κατω στην ακτη μαζι μου, βγαζοντας την βαρκα κι ακολουθωντας με πανω-κατω στο νερο καθως εκανα τους γυρους μου.

Στο βιβλιο 20 της Οδυσσειας ο Οδυσσεας ειναι ενας ξενος στο ιδιο του το σπιτι. Κατεληξα να βαζω στο μυαλο μου αυτο το σεναριο παραδιπλα στον εαυτο μου να τριγυρναει σαν κλεφτης σ' ενα κοιμισμενο σπιτι το χαραμα, σαν για να συμπτυξω τις δυο σκηνες σε μια και μονη λαθος μνημη, οπου ενα πρωι ημουν στην κουζινα αλεθοντας σταρι οταν ο πατερας μου με διεκοψε, και το απολαυσαμε πηγαινοντας οι δυο μας για μπανιο. Η μνημη μπορει να επεξεργαστει την πραγματικοτητα με καποιον τετοιον τροπο, και μετα η επεξεργασμενη διασκευη παραειναι ωραια για να την αφησεις. Παντως η ουσια του θεματος ειναι οτι εγω κολυμπουσα την λιμνη πανω-κατω ενοσω αυτος κωπηλατουσε πισω μου και κανενας κακος οιωνος, βροντη, η κατι αλλο, δεν εμφανιζονταν. Εκεινη την ωρα η λιμνη ηταν ησυχη σαν γυαλι. Ο μπαμπας κι εγω, το μονο ταρακουνημα. Μια μερα, σ' ενα ορισμενο σημειο, σταματησα το κροουλ για να γυρισω και να κοιταξω πισω αυτον τον αντρα με πυτζαμες και ρεπουμπλικο να με ακολουθει κωπηλατωντας πεισματικα στην σιωπηλη λιμνη.

Ακομα το βλεπω στον νου μου σαν να 'ταν σκηνη σε εργο. Τελικα οχι επικο ποιημα του Ομηρου αλλα θεατρικο εργο. Καθως ο μπαμπας, η ανοια κι εγω ατενιζαμε ο ενας τον αλλο απο τρεις γωνιες αυτου που θα μπορουσε να αποκληθει παυση του Pinter, το θεατρο του παραλογου παρουσιαστηκε , οχι απλα και μονο απο την σιωπη της χαραυγης και το αλλοκοτο ολων αυτων, αλλα ενοιωθα οτι δεν μπορουσαμε να κανουμε αλλιως, η γενικη αισθηση οτι εχουμε πιαστει σ' ενα σεναριο με κινησεις κλειδωμενες για μας και χαρακτηρες αναποδραστους, γιατι μια παυση του Pinter εγκειται σε σιωπη και καταστολη, "η αβυσσος κατω απο την κουβεντα", οπως την αποκαλεσε καποιος. Ομως επισης χρησιμοποιει κινηση κι επακριβες κλειδωμα χαρακτηρων. "Οντως σκεφτομαι χορογραφικα" ειπε ο Pinter σε μια συνεντευξη. Ζωντας καταμεσης στην αφυσικη καθημερινοτητα της ανοιας ενος αλλου, ηταν ανακουφιση να αισθανεσαι οτι ο Harold Pinter ηταν εκει πρωτος με εργα της τεχνης με αρχη, μεση και τελος. Μερικες φορες αναρωτηθηκα αν αυτο ειναι που εννοουσε ο Αριστοτελης με καθαρση, αν και δεν το νομιζω.

Οι γωνιες ειναι αυτες που κανουν ενα πλεγμα διαφορετικο απο μια γραμμη, ενα καρω πουκαμισο διαφορετικο απο ενα ριγε, ενα γηπεδο ποδοσφαιρου διαφορετικο απο ενα λιβαδι, εναν αγκωνα διαφορετικο απο ενα μπρατσο, το φως ως κυμα διαφορετικο απο το φως ως σωματιδιο. Οι γωνιες κανουν προσωπικοτητες απο τα προσωπα, χαρτες απο την εποπτευση κι εναν υγιη εγκεφαλο ανοϊκο. Τα εγκεφαλικα κυτταρα εξαρτωνται απο θρεπτικες ουσιες παρεχομενες απο ενα κυτταρικο συστημα μεταφορας που εχει ευθειες γραμμες οπως μια σιδηροδρομικη γραμμη. Φυσιολογικα οι γραμμες διατηρουνται ευθειες απο μια εγκεφαλικη πρωτεϊνη ονομαζομενη tau, εκτος αν η λειτουργια της διαταραχτει απο πλακα η οποια μπερδευει, διακοπτει και απενεργοποιει τις γραμμες. Τοτε σχηματιζονται κομποι και γωνιες και ο εγκεφαλος αρχιζει λιγακι να λιμοκτονει.

Ο εγκεφαλος που λιμοκτονει μενει εκπληκτος. Δεν γνωριζει τον εαυτο του και δεν γνωριζει τον κοσμο. Συνεχως συναντα δυσκολια. Η δυσκολια αντιμετωπιζεται με διαφορετικους τροπους απο διαφορετικους εγκεφαλους. Κι ολα αυτα συμβαινουν βαθμιαια, ετσι που τα χανεις. Ενα κοινο χαρακτηριστικο ειναι να συνεχισεις να υποκρινεσαι οτι ολα ειναι φυσιολογικα οσο διαστημα περισσοτερο γινεται. Ξερεις, υποτιθεται, πως ηχει η καθημερινη ζωη και πως φανταζει και πως μυριζει. Μπορεις να συναρμολογησεις αυτην την επιφανεια, να την κρατησεις να τρεχει καιρο αφοτου εχει σταματησει να υπαρχει ο,τιδηποτε μεσα σου. Μπορεις να παιξεις τους ρολους. Υπαρχει ενα ειδος δραστικης ψυχικης οικονομιας σ' αυτο, ενα κοστουμι στανταρντ συμπεριφορας κατασκευασμενο απο κουρελια του αρχικου προσωπου και σκουπιδια απο τις παλιες του σχεσεις με αλλους ανθρωπους. Γινεται μια ακτινογραφια του εαυτου του. Δουλευεις μ' αυτο. Η γλωσσα του καταντα γλωσσικη σαλατα. Συνομιλεις μ' αυτο. Η πατρικοτητα του διαλυει εναν βηματισμο με την θυγατρικοτητα σου. Τον υποκρινεσαι. Τον υποκρινεστε και οι δυο ισως. Απορεις μ' αυτο. Ηρωικα και βαθεια αστειος εκπεμπει κωδικοποιημενα μηνυματα απο το εσωτερικο του εαυτου του χρησιμοποιωντας οποια εργαλεια του απεμειναν. Ενα βραδυ ημουν στην κουζινα κι εκανα σαλατα. Περιφερονταν στο δωματιο με τον αβεβαιο τροπο του, με το ρεπουμπλικο του, και με την πλατη γυρισμενη, καθως εφευγε, ειπε "τα γραμματα του μαρουλιου σου ειναι πολυ μεγαλα". και γελασε. Γελασα. Ηταν ενα ομορφο βραδυ.

Μιλωντας για το δηθεν, εδω ενα αποσπασμα απο τα απομνημονευματα της Antonia Fraser για την ζωη της με τον Harold Pinter, η ημερολογιακη της εγγραφη απο τις 14 Ιουνιου 1975. Ηταν μια μερα του καλοκαιριου με ασυνηθιστη ζεστη, και την επομενη μερα ειχε συμφωνησει να παντρευτει τον Harold Pinter χωρις ακομη να πληροφορησει τον τρεχοντα συζυγο της, το ονομα του οποιου ηταν Hugh. Παραθετω,

Την επομενη μερα επρεπε να το πω στον Hugh. Ηταν πιο φρικτο κι απο φρικτο, ξεκινωντας απο την στιγμη που τον εφερα απο τον κηπο οπου βροντουσε κι αυτος καπνιζε και διαβαζε τους Financial Times. Τωρα βροντουσε μεσα. Τελος καλεσα και τον Harold. Ο Harold επινε ουισκι, ο Hugh επινε μπραντυ, εγω καθομουν. Ο Hugh και ο Harold κουβεντιασαν δια μακρων για το κρικετ, μετα την δυτικη Ινδια, κατοπιν για τον Proust. Πηγα να κοιμηθω στον καναπε. Ο Harold ευγενικα πηγε σπιτι του. Τιποτα δεν αποφασιστηκε.

Εδω θα μπορουσαμε να παραθεσουμε τον Oscar Wilde, αλλα ο Αριστοφανης ο Βυζαντιος το ειπε νωριτερα, απευθυνομενος στον κωμικο θεατρικο συγγραφεα Μενανδρο.

Ω, Μενανδρε και ζωη, ποιος απ' τους δυο σας μιμηθηκε το αλλο;

Σιγουρα, η ημερολογιακη εγγραφη της Lady Fraser απο τις 14 Ιουνιου, με την επιφανεια της ανεσης της μεχρι τρελας, του υποκωφου πονου της, της βροντης μεσα της και της ομορφης τριγωνικης οικονομιας, θα εκανε ενα σπουδαιο εργο του Pinter. Αυτος ειπε σε μια συνεντευξη οτι περηφανευονταν για την οικομια της κινησης και της συμπεριφορας, του συναισθηματος και της εκφρασης, τοσο εσωτερικα οσο και εξωτερικα, ετσι που να μην εχει καθολου φυρα και καθολου μπερδεμα. Ετσι επισης οι ελληνες θεατρικοι συγγραφεις δινουν αξια στην οικονομια και παιρνουν αποφασεις για το στησιμο του εργου βασισμενες σ' αυτα, κατι το οποιο μας φερνει πισω στο θεμα των γωνιων.

Τρεις γωνιες κανουν ενα εργο του Σοφοκλη λειτουργικο. Τα σωζομενα εργα του σταθερα παρουσιαζουν ενα τριγωνο απο τρεις υποκριτες που μιλουν. Συμφωνα με τον Αριστοτελη ηταν ο Σοφοκλης αυτος που τον 5ο αιωνα π.Χ. εισηγαγε τον τριτο υποκριτη σε μια παραδοση του δραματος που αρκουνταν μεχρι τοτε στους δυο. Φαινεται πως η πρακτικη να χρησιμοποιουνται τρεις υποκριτες εγινε κανονας. Οι μελετητες αναφερονται σ' αυτην ως τον κανονα των τριων υποκριτων. Κανεις δεν γνωριζει γιατι ηταν κανονας. Γιατι σταματησαν στους τρεις; Μια υποθεση ειναι οικονομικη. Οι υποκριτες ηταν επαγγελματιες πολυ καλα εκπαιδευμενοι και καλοπληρωμενοι με μισθους εγγυημενους απο την πολιτεια. Καθως τα εργα παρουσιαζονταν στο πλαισιο ενος διαγωνισμου, των Διονυσιων, απο την στιγμη που ενας συγγραφεας αποφασιζε να χρησιμοποιησει τρεις υποκριτες, καθενας θα ηθελε τρεις υποκριτες και ο ετησιος προϋπολογισμος για το θεατρο θα ανεβαινε στα υψη. Εκτος αυτου τα στοιχεια για το στησιμο του εργου απο τον Σοφοκλη θα μπορουσε να υποδηλωνει οτι τρεις υποκριτες ειναι αυτο που χρειαζεσαι για να κανεις μια τραγωδια να λειτουργησει. Καθενα απο τα εργα του παρουσιαζει αφορητες τριγωνικες καταστασεις οπου δυο χαρακτηρες επιφορτιζουν με πιεση εναν τριτο που εχει παγιδευτει μεταξυ τους και σπαζει στα δυο, η δυο γνωσεις που συγκρουονται μεταξυ τους ωστε να εξαναγκασουν μια τριτη που κανεις δεν θελει να δει. Μπορουμε να αναλογιστουμε την πρωτη σκηνη του Αιας, οπου η Αθηνα και ο Οδυσσεας καταδιωκουν τον καϋμενο τρελο Αιαντα, η το Οιδιπους Τυραννος οπου ο βασιλιας, ο αγγελιοφορος και οι βοσκοι κλειδωνουν σ' ενα επικοινωνιακο μοτιβο που ξερνα την ενοχη του Οιδιποδα. Κανεις δεν μπορει να χειριστει αυτον τον τριγωνικο μηχανισμο καλυτερα απο τον Σοφοκλη. Ετσι αναρωτιεμαι, πως ηταν να εισαι ενας απο τους ανταγωνιστες θεατρικους συγγραφεις τον χρονο που ο Σοφοκλης αποφασισε να ζητησει εναν τριτο υποκριτη. Ξαφνικα και οι αλλοι της παρεας θα επρεπε να βγουν με εναν νεο τροπο να κανουν ενα εργο να δουλεψει, εχοντας στην σκηνη ενα τριτο σωμα, μια τριτη ψυχη στην χημεια του καστ, μια τριτη γωνια στην ιδεα. Λεπτομερης μελετη των στοιχειων υποδεικνυει οτι αυτο συνεβη το 458 π.Χ. Εκεινον τον χρονο ο κυριος ανταγωνιστης του Σοφοκλη ηταν ο Αισχυλος, που ηταν 67, και δυο χρονια μακρια απο τον θανατο. Ειχε περασει τα τελευταια 40 χρονια παραγοντας εργα για τα Διονυσια και ειχε κερδισει το πρωτο βραβειο 12 φορες. Κανενα απο αυτα τα εργα δεν ηταν για εναν τριτο υποκριτη. Δυστυχως δεν ξερουμε ποιο εργο παρουσιασε ο Σοφοκλης εκεινον τον χρονο, ομως η Ορεστεια του Αισχυλου κερδισε το πρωτο βραβειο.

Ας δουμε δυο απο τις σκηνες οπου ειναι η φιγουρα του τριτου υποκριτη του. Υπαρχει στον τροπο του μια αναλαμπη οτι αυτος εχει το πανω χερι. Ο Αγαμεμνων ξεκινα με μια ανακοινωση της πτωσης της Τροιας. Κατοπιν ερχεται στην σκηνη η Κλυταιμνηστρα και περιμενει την επιστροφη του συζυγου της. Κλυταιμνηστρα, ο πρωτος υποκριτης. Κατοπιν μπαινει ο Αγαμεμνων με μια ακολουθια αιχμαλωτων πολεμου. Αγαμεμνων, δευτερος υποκριτης. Μεταξυ των αιχμαλωτων ειναι η Κασσανδρα, πριγκηπισσα της Τροιας και παλλακιδα του Αγαμεμνωνα, τριτος υποκριτης. Ομως αυτος ο τριτος υποκριτης για πολλη, πολλη ωρα δεν μιλα. Ο συζυγος και η συζυγος μπαινουν σε ενα παρε-δωσε απολογιων για τις αρετες τους επι 192 γραμμες, ενοσω η Κασσανδρα ακουει, η δεν ακουει. Δεν ειναι καθαρο το αν ειναι πεισματαρα, κουτη, ψυχωτικη, η αν δεν καταλαβαινει την γλωσσα.

Ολες αυτες οι πιθανοτητες εκφραζονται απο την Κλυταιμνηστρα, η οποια ανακρινει την Κασσανδρα οταν ο Αγαμεμνων μπαινει μεσα. Η σιωπη της Κασσανδρας παραμενει αδιαπεραστη. Η Κλυταιμνηστρα, μανιασμενη, βγαινει απο την σκηνη, η Κασσανδρα κραυγαζει και ξεχυνεται σε 258 γραμμες προφητειας, διαγραφοντας παρελθον, παρον και μελλον του Οικου των Ατρειδων, καθως και την επικειμενη μοιρα και των κυριων χαρακτηρων. Ο Αισχυλος ειχε παρει το επινοημα του τριτου υποκριτη, που εισηχθηκε απο τον Σοφοκλη, ποιος ξερει για ποιους δικους του τεχνικους λογους, και το χρησιμοποιησε για να υπερβει τα φυσιολογικα ορια χωρου και χρονου και διανοιας. Η Κασσανδρα λαμπει με νοητικη δυναμη, που ειναι επισης ηθικη δυναμη, και εχει περισσοτερες μορφες αληθειας απο αυτες με τις οποιες μπορει να ζησει. Ειναι απλα η τριτη γωνια του τραγικου τριγωνου, ομως η σιωπη της τραβα ολη την εστια της ιστοριας στην γωνια της και την ανατινασσει.

Η σιωπη ειναι μια μεγαλη, ωμη, θεατρικη υποσταση. Ο Pinter την χρησιμοποιει με αισχυλεια αποτελεσματα σ' ενα εργο απο το 1961 με τιτλο A Slight Ache, οπου ενας συζυγος και μια συζυγος, ο Edward και η Flora, εχουν διαδραση μ' εναν αντρα που πουλα σπιρτα κατα πολυ παρομοιο τροπο μ' αυτον με τον οποιο η Κλυταιμνηστρα εχει διαδραση με την Κασσανδρα στο Αγαμεμνων. Ο πωλητης σπιρτων μενει σιωπηλος για ολη την διαρκεια του εργου οσο ο Edward και η Flora τον ανακρινουν. Βιαιες μορφες της αληθειας αναδυονται τοσο απο τον συζυγο οσο κι απο την συζυγο. Το τελος ειναι τραγικο. Ο Edward, ξαφνικα, χωρις λογο, πεφτει στο πατωμα και αντικαθισταται ως συζυγος απο τον πωλητη σπιρτων. Ειναι ενα τυπικα δυσαρεστο εργο του Pinter. Οι χαρακτηρες υπαρχουν σε μια καταστολη της ανθρωπιας. Ο Edward και η Flora παιρνουν ποζες, αντι να μιλουν, η να αγγιζουν. Ειναι δυσκολο να νοιωσεις λυπη, η φοβο για καποιον απ' αυτους, η για τον πωλητη σπιρτων, η σιωπη του οποιου τραβα ολη την εστια της ιστοριας στον εαυτο του, ομως κατοπιν την καταπινει. Δεν μιλαει ποτε. Ποτε δεν μαθαινουμε πως ειναι τα πραγματα στην παραξενη δικη του πλευρα της πραγματικοτητας. Ο Pinter ειπε σε συνεντευξεις οτι πιστευει πως οι περισσοτερες ανθρωπινες κουβεντες ειναι υπεκφυγη, μια απελπισμενη μαχη οπισθοφυλακης για να κρατησουμε τον εαυτο μας στον εαυτο μας. Βαζει τους χαρακτηρες του που μιλουν, να μιλησουν την γλωσσα αυτου που λεμε, αντι αυτου που εννοουμε. Ο σιωπηλος πωλητης σπιρτων ειναι ενα βημα περαν αυτου. Εχει παρατησει την γλωσσα.

Στο Αγαμεμνων ο Αισχυλος χρησιμοποιει την Κασσανδρα, πρωτον για να μας τσιγκλισει να σκεφτουμε οτι παρατησε την γλωσσα, και συναμα, ισως, να μας τσιγκλισει να σκεφτουμε οτι αυτο το εργο δεν ξερει πως να χρησιμοποιησει τον τριτο υποκριτη. Κατοπιν το στομα της ανοιγει και γλωσσα πλημμυριζει τον χωρο. Ο Αισχυλος κανει κατι το ιδιο περιτεχνα στο Χοηφοροι, που ειναι το δευτερο εργο στην τριλογια της Ορεστειας. Εχει εναν τριτο υποκριτη μονο σε μια σκηνη, την σκηνη οπου ο Ορεστης δολοφονει την μητερα του. Ο τριτος υποκριτης ειναι ο εμπιστος συντροφος του Ορεστη, ο Πυλαδης, ο οποιος μπαινει μαζι με τον Ορεστη στην γραμμη 20 και μενει χωρις να μιλα, χωρις να του απευθυνονται, και χωρις να τον αναφερουν επι 898 γραμμες δρασης και διαλογου. Κατοπιν στην γραμμη 899 ο Ορεστης, δισταζοντας να δολοφονησει την μητερα του, στρεφεται στον Πυλαδη και λεει "Πυλαδη, τι να κανω;" Και ο Πυλαδης, ξεχασμενος ολοτελα στην γωνια του, αρθρωνει τρεις γραμμες ενθαρρυνσης, και η τραγωδια βουτα στο φρικιαστικο τελος της. Θα 'ταν δυσκολο να λαθεψουμε ως προς τον δραματουργικο ελεγχο απο τον Αισχυλο του πιο προσφατου νεωτερισμου του Σοφοκλη.

Γωνιες, Μερος δευτερο

Το προσωπο που ζω μαζι του λεει πως το σπιτι μας παραειναι σκοτεινο. Ειναι αληθεια, δεν εχουμε μεγαλα φωτιστικα οροφης, η σε ραγες, μονο μικρες λιτες λαμπες απο αποθηκες, τοποθετημενες εδω κι εκει. Αυτο συνιστα την κυρια διαφορα αναμεσα σ' αυτον και σ' εμενα, γενικα αναμεσα σε εξωστρεφεις και ενδοστρεφεις, αναμεσα σ' ανρωπους που προτιμουν να ζουν σε εναν κεντρικα και δημοκρατικα φωτισμενο ανοιχτο χωρο και ανθρωπους που τους αρεσει ενα σκοτεινιασμενο δωματιο με μια μικρη πηγη φωτος απο λαμπα σε μια γωνια, μεταξυ εκθεσης και υποχωρησης. Το να εισαι αποσυρμενος στην γωνια σου μπορει να ειναι μια κατασταση προσωπικης ειρηνης αν σκεφτουμε την γωνια σαν ενα ειδος μισου κουτιου, ενα μερος τοιχος, ενα μερος πορτα. Που θα πει ενας τοπος που προσφερει αμυνα προς τα πισω και κινητικοτητα προς τα εμπρος, ενας τελειος κοινος ορος για ο,τι ο Bachelard αποκαλει διαλεκτικη του μεσα και του εξω. Ενα πραγμα που προσεξα στον μπαμπα μου καθως εξαφανιζοταν στην ανοια, ειναι οτι εχασε την αισθηση της προσωπικης ειρηνης των γωνιων. Ενας οντως εσωστρεφης ανθρωπος που παντα προτιμουσε να καθεται σε μια κουνιστη πολυθρονα στην γωνια του δωματιου του με την γατα στην αγκαλια του, διαβαζοντας, η σκεπτομενος, η κοιταζοντας τον κοσμο να διαβαινει, αρχισε να βρισκεται στην ακρη μιας αναδιπλουμενης καρεκλας ολομοναχος στην μεση της μπροστινης αυλης, η να στεκεται στη μεση του ιδιωτικου δρομου μ' ενα μπερδεμενο υφος, η απλα να περιφερεται απο δωματιο σε δωματιο με το καπελο του φορεμενο. "Ειμαι ο χωρος οπου ειμαι", λεει ο Bachelard. Οι ανοϊκοι ανθρωποι φαινεται πως δεν εμπειρωνται τον εαυτο ως καταφυγιο. Υπαρχει μια βασικη ζωικη βεβαιοτητα οτι εισαι αυτος που εισαι και ειναι ενταξει, που εχει διαγραφει απ' αυτους. Καμια πλεον διαλεκτικη του μεσα και του εξω. Εισαι απλα εκτεθειμενος. Εισαι ανοιχτος σ' ολους τους ανεμους. Η ζωη σου συμβαινει σ' εκεινον τον χωρο που οι αρχαιοι ελληνες φιλοσοφοι αποκαλουσαν το ἄπειρον, το οποιο ηταν συνωνυμο με το χάος για τον Ησιοδο. Ενω στον Shakespeare θα μπορουσε να ειναι το ρεϊκι, στην Emily Bronte τα ελη, στον Samuel Beckett ενα προχωρημενο βραδινο στο μελλον, ομως το οποιο ο μπαμπας μου με οξυτητα περιεγραψε με την τελευταια του ολοκληρωμενη φραση που ειχα απ' αυτον, με τον τροπο του,

Οι φωτιες ειναι το πιο απομακρο στο οποιο εισαι μεσα και το χειροτερο που εισαι.

Προσεξτε την κατευθυνση απο τις φωτιες. Ειμαι πολυ βεβαιη οτι η Emily Bronte και ο Shakespeare και οι ελληνες φιλοσοφοι θα διεγραφαν μια τροχια για το απειρο πηγαινοντας εξω, οχι μεσα. Ομως οταν το απειρο σε ακολουθει, οταν δεν μπορεις να του ξεφυγεις προς τα εξω γιατι ειναι ηδη μεσα και ηδη καιει, τοτε πραγματι δεν εχεις καταφυγιο. Αυτη ειναι μια ερωτηση που ερωταται κατα κανονα απο τον τελευταιο χαρακτηρα που μενει ζωντανος στο τελος μιας ελληνικης τραγωδιας. Και τωρα που να παω;

Οι περισσοτερες σωζομενες ελληνικες τραγωδιες εχουν ουσιαστικα το ιδιο σετ. Η δραση συμβαινει μεσα και εξω απο ενα σπιτι οπως οι ανθρωπινες τραγωδιες συμβαινουν μεσα κι εξω απο εναν νου. Το σπιτι ενος ελληνικου εργου ειναι συχνοτατα το σπιτι του πρωταγωνιστη, το παλατι του Αγαμεμνονα για παραδειγμα, η αλλιως ενα υποκαταστατο σπιτι, καποιο μερος οπου ο πρωταγωνιστης νοιωθει ασφαλης, η εντοπιζει την ταυτοτητα του, οπως η σκηνη του Αιαντα, η του Αχιλλεα.

Το σπιτι μας ειναι η γωνια μας του κοσμου

λεει ο Bachelard. Και παλι το σπιτι της ελληνικης τραγωδιας ειναι επισης ενας καποιος γριφος.

Το σπιτι, με την διαλεκτικη του, του μεσα κι εξω, ειναι ενα δοχειο που κρατα την απαντηση σε καποια ερωτηση που τιθεται στον χωρο της σκηνης. Ο σκοπος της δρασης του εργου ειναι να φερει το μεσα εξω, να εκθεσει αυτο που βρισκεται στο σπιτι κρυμμενο, καποια γνωση που περιεχεται εκει. Θυμηθειτε την προειδοποιητικη παρατηρηση του σκοπου στην αρχικη σκηνη του Αγαμεμνων. Λεει,

Τι ιδιο το σπιτι, αν ηταν να 'χει φωνη, θα μιλουσε ξεκαθαρα.

Οταν το σπιτι μιλησει, θα καταστρεψει του ανθρωπους μεσα του. Προσβλεπουμε σ' αυτον τον αφανισμο απο την ωρα που παιρνουμε τις θεσεις μας στο ξεκινημα του εργου. Οι ελληνες τραγωδοι βρηκαν εναν συγκλονιστικο τροπο να μεγιστοποιησουν το θεατρικο αποτελεσμα αυτης της στιγμης οταν το σπιτι μιλα κανοντας την εκρηκτικα αναγλυφη και οπτικη.

Μερικες φορες στον Αισχυλο αποδιδεται η εφευρεση ενος κομματιου σκηνικου μηχανισμου καλουμενου εκκυκλημα, που σημαινει ενα πραγμα που ωθειται προς τα εξω, η μια πλατφορμα που κυλιεται προς τα εξω. Οι ειδικοι διαφωνουν μεταξυ τους ως προς αυτο, ομως ξερουμε οτι ο μηχανισμος, μια ξυλινη πλατφορμα επανω σε τροχους, χρησιμοποιηθηκε για αιωνες μετα τον Αισχυλο, και σκεφτειτε ποσο θεαματικα θα ειχε δουλεψει στην κορυφωση του Αγαμεμνων, οταν η Κλυταιμνηστρα κανει την τελευταια εμφανιση της στην σκηνη, στεκαμενη επανω απο τα νεκρα σωματα του Αγαμεμνονα και της Κασσανδρας και εκστομιζοντας την φημισμενη της δηλωση,

Στεκω εκει που επληξα.

Ενδεχομενως οταν το λεει αυτο, ειναι ορατη στο κοινο καταμεσης σ' ενα ταμπλο απο αιματοβαμμενα θυματα. Οπωσδηποτε η βιαιη εξωθηση των ενδον προς τα εξω θα μπορουσε να καλυψει το σασπενς της δρασης τοσο πολυ, κατι που ο Αισχυλος συνεχιζε να εκσφενδονιζει επι 1300 γραμμες καθως παρατηρουμε ανθρωπους να μπαινοβγαινουν στο σπιτι, να λενε δυσοιωνα πραγματα γι' αυτο και να υπεκφευγουν την αλλοκοτη κραυγη που παγωνει το αιμα.

Ειναι ενα χαρακτηριστικο των εργων του Pinter, οτι επιτυγχανει ενα αισχυλειο αποτελεσμα, μια αισθηση ιδιωτικης φρικης εξωθουμενης σε κοινη θεα με καταστροφικη συνεπεια, χωρις κραυγες που παγωνουν το αιμα, η νεκρα σωματα σε θεα, η μηχανικες πλατφορμες. Η δραση ειναι μεσα σ' ενα σπιτι. Η βια ειναι μεσα σε χαρακτηρες που ψιλοκουβεντιαζουν. Η εκρηξη της γνωσης, αν υπαρχει, συμβαινει μεσα στο θεατρικο κοινο. Η διαλεκτικη του εξω και μεσα εχει αναρροφηθει απο το εργο σαν μια ατμοσφαιρα φοβερας που διαπερνα κοινοτοπη συνομιλια και ελαφρες κινησεις. Υπαρχουν παντου ερωτησεις και απαντησεις, ομως δεν κολλαν μεταξυ τους. Οταν ο Edward, στο τελος του A Slight Ache, ξαφνικα πεφτει στο πατωμα, το εργο δεν παρεχει κανεναν λογο γι' αυτο. Αν επεσε απο το τσεκουρι της γυναικας του, αυτο εγινε εσωτερικα. Το μεγαλο αινιγμα του πωλητη σπιρτων παραμενει αλυτο. Ολη η γνωση μας γι' αυτους τους ανθρωπους και τα κινητρα τους μενει μυστηριωδης. Και παλι ενα αλλο ενδιαφερον πραγμα στον Pinter, παρολη την καταστολη και την φοβερα και τα τρομερα συναισθηματα, ειναι πως υπαρχει κατι το ζεστο σ' ενα εργο του Pinter.

Παρτε για συγκριση ενα εργο του Beckett, ας πουμε το Περιμενοντας τον Godot. Τι ειναι τοσο αμεσα η ερημωση στο Περιμενοντας τον Godot μολις ανοιξει η αυλαια; Ισως απλα το γεγονος οτι δεν υπαρχει σπιτι. Τα εργα του Pinter γενικα λαμβανουν χωρα σ' ενα σπιτι. Καθε χαρακτηρας ξεκινα στην δικη του μικρη γωνια του κοσμου, οσο κι αν ειναι κατεστραμμενος, ψυχωτικος, η αβοηθητος. Το σκηνικο σετ για την πρωτη πραξη του Περιμενοντας τον Godot δινεται ως ενα απροσδιοριστο μερος με ενα δεντρο. Ο Bachelard λεει πως το σπιτι ειναι μια ψυχικη κατασταση. Το Περιμενοντας τον Godot δεν προσφερει καμια κατασταση. Εδω δεν υπαρχει μεσα, η εξω, καμια δομη που θα μπορουσε να διανοιχτει για ν' αποκαλυψει κατι αλλο. Αν το εργο περιεχει μια γνωση, η σε φερνει αντιμετωπο μ' εναν γριφο, ειναι ενας γριφος διασπαρτος παντου διχως δομη. Απορω γιατι προσθεσε το δεντρο. Ο Beckett απορουσε επισης γι' αυτο, τελικα.

Το 1961, οταν το εργο αναβιωσε στο Παρισι, προσελαβε τον Giacometti για να κανει το δεντρο. Κανεις μπορει να δει την αμοιβαια ελξη.

Λοιπον, δεν ειναι μονο η ερημωση και οι απορρωγες επιφανειες και ο αρχαϊκος τροπος των μορφων του Giacometti, ηταν επισης μια αισθηση αυτοσυνειδησης, σχεδον απελπισιας για τα ορια της τεχνης τους, που μοιραζονταν ο Beckett και ο Giacometti. Ο Beckett ηθελε ενα δεντρο που να κραυγαζε, οπως μια φορα το εκανε ο Giacometti σε μια συνεντευξη,

Δεν ξερω αν εργαζομαι για να κανω κατι, η για να ξερω τι δεν μπορω να κανω οταν θελω να το κανω.

Ζητας πολλα απο ενα δεντρο. Στην αρχη το δεντρο που εκανε ο Giacometti δεν αρεσε στον Beckett. Το ξανασκεφτηκαν, το ξανασχεδιασε και το ξανακανε και κατεληξε ενα ισιο, ψιλολιγνο ασπρο γυψινο πραγμα που ενας θεατης παρομοιασε με σωληνα παροχετευσης. Το δεντρο ειχε εξι φυλλα. Στο τελος ο Beckett το ειπε υπεροχο.

Κοιταζοντας φωτογραφιες αυτου του σκηνικου σετ και αυτου του δεντρου, θυμηθηκα κατι που μου ειπε ενας φιλος που ειναι παιδοψυχολογος. Οταν τα παιδια κανουν θεραπεια, συχνα καλουνται να ζωγραφισουν μια εικονα του σπιτιου τους, καθως θεωρειται πως αυτο ειναι αποκαλυπτικο για την ζωη στο σπιτι και την ζωη στον νου. Σχεδον καθε παιδι ζωγραφιζει το ιδιο σπιτι: ενα τετραγωνο κτιριο με κεντρικη εισοδο, μυτερη στεγη και τζακι που βγαζει καπνο. Παιδια απο ευτυχισμενες οικογενειες ζωγραφιζουν τον καπνο σαν κυματιστες, νεφελωδεις καμπυλες. Παιδια απο διαλυμενα, η δυσκολα σπιτια τεινουν να κανουν ισιο, λεπτο καπνο. Ισιος, λεπτος καπνος θεωρειται χειροτερος, πιο καταθλιπτικος απο καθολου καπνος, η αρνηση να ζωγραφισει το σπιτι του. Οταν ο ελβετος συγγραφεας Max Frisch πεθαινε, εδωσε μια τελευταια συνεντευξη οπου περιεγραψε ενα ονειρο που ειχε επανειλημμενα. Στο ονειρο βλεπει τον Max Frisch να ισορροπει επανω στην καμπυλη της γης, ομως αρχιζοντας να γλιστρα. Μια αδεια σκηνη με ενα ασπρο γυψινο δεντρο δινει στην γη καμπυλη που μολις και φτανει, στο απειρο οριο που μολις και φτανει για να υποδηλωσει το ξεκινημα πραγματικου τρομου. [η φωτογραφια του δεντρου σβυνει]

Το απειρο, στα ελληνικα ἄπειρον, μια λεξη που σχηματιζεται απο το στερητικο προθεμα ἄλφα και το ουσιαστικο πεῖραρ, το οποιο θεωρειται πως σημαινει την ακρη του σκοινιου. Η απειροτητα ειναι ενα σκοινι που στην ακρη δεν ειναι δεμενο για να προλαβει το ξετυλιγμα του. Ο πρωτος που χρησιμοποιησε αυτην την λεξη ως μεταφυσικη αξια, ο φιλοσοφος Αναξιμανδρος, περιεγραψε το ἄπειρον ως την αρχη ολων των πραγματων. ἀρχή, σημαινει προελευση, πρωτη αιτια, πρωτη αρχη, η αρχινισμα. Ο Αριστοτελης λεει

Η φυση φευγει μακρια απο το απειρο. Το απειρο ειναι ατελες, η ημιτελες, και η φυση παντα αποζητα ολοκληρωση.

Γωνιες, Μερος τριτο

Ετσι απο την μια θα μπορουσαμε να θεωρησουμε τις γωνιες καταφυγιο, ανεση, μαζεμα, ολοκληρωση, αυτο που ο Stevie Smith αποκαλε "τεσσερεις τοιχοι κι ενα βαζο μαρμελαδα", κατι που εκτιμαται για τα ορια του και για το οτι ειναι χρησιμο στην μορφη του. Απο την αλλη η εκφραση στριμωγμενος στην γωνια μπορει να σημαινει μια επιθυμια να αποδρασεις, η να διαλυθεις, η να αρνηθεις την απειλη γωνιων που κλεινουν. Ας πουμε οτι χανετε σε μια επιχειρηματολογια, η υποχωρειτε εμπρος απο εναν εχθρικο στρατο, η ειστε μια αλεπου πρωι του Σαββατου σ' ενα χαντακι εξω απο το Downton Abbey.

Και κατοπιν, τριτον, υπαρχουν ανθρωποι που θελουν, η χρειαζονται την ελλειψη γωνιων χαριν της ιδιας της ελλειψης. Καποτε εδωσα μια διαλεξη στο European Graduate School που βρισκεται σε μια μικρη πολη ψηλα στις Αλπεις, και με ανεβασε ενα αυτοκινητο σ' εναν απο εκεινους τους ορεινους ζικ-ζακ δρομους που αψηφανε τον θανατο και κανουν γυρους παλι και παλι στο χειλος της αβυσσου. Μας περασαν αρκετα λεωφορεια ροβολωντας τον δρομο στην αντιθετη κατευθυνση. Ρωτησα τον οδηγο μας σχετικα με ατυχηματα στον δρομο και ομολογησε πως ειχε αναρωτηθει το ιδιο οταν πρωτοηρθε στην περιοχη και ειχε παει στην τοπικη εταιρεια των λεωφορειων να ρωτησει για ασφαλιστικες στατιστικες. Η εταιρεια των λεωφορειων του ειπαν οτι βασικα δεν ειχαν ποτε κανενα τροχαιο στον δρομο, ομως τεσσερεις φορες στην ιστορια τους ενας οδηγος σε καποιο σημειο στη μεση της διαδρομης οδηγησε το λεωφορειο του στην ακρη του δρομου, κατεβηκε και, ησυχα, ριχτηκε στην πλαγια του βουνου.

Το δελεαρ της αβυσσου μπορει να ειναι θανασιμο, η μπορει να εξημερωθει σε επιθυμια για πηγαιμο επ' απειρον, ανησυχια, χαρα για πορεια, περιπατους. Δεν χρειαζεται να πεσεις στο εδαφος για να εμπειραθεις χωρο διχως γωνιες. Θρυλοι και λογοτεχνια παρεχουν εναν αριθμο παραδειγματων για ανθρωπους που δεν καθοταν ησυχοι, οπως ο Αγιος Ιακωβος, ο γιος του Ζεβεδαιου, που τον πρωτο αιωνα πορευτηκε απο την Γη της Επαγγελιας στην Ιβηρικη Χερσονησο, εγκαινιαζοντας μια περιφημη πορεια προσκυνηματος προς την Compostela. Η, ο Matsuo Basho, ο ιαπωνας ποιητης του 17ου αιωνα, του οποιου το Narrow Road to the North ειναι τωρα διαθεσιμο σε βιβλιο τσεπης του Penguin, η ως πληρης ξεναγηση εννεα ημερων και εννεα νυκτων. Η, ο αγγλος ποιητης John Clare, ο οποιος το εβαλε στο κεφαλι του μια μερα του Ιουλιου 1841 να περπατησει απο το High Beach Asylum, ενα ιδιωτικο ιδρυμα κοντα στο Epping, οπου ειχε αυτοεισαχθει το 1837, στο Λονδινο, ενα ταξιδι οκτω ημερων και 90 μιλιων, στην διαρκεια του οποιου συντηρουνταν με χορτο και καπνο. Η παρορμηση του περπατηματος ειχε να κανει κατι με την αισθηση του, του χιουμορ,

Στο τρελαδικο δεν μπορουσα να βρω αντιτιμο του κεφιου

ειπε θολα.

Και κατοπιν ηταν ο Hölderlin. Αρχες Δεκεμβριου 1801 ο Hölderlin ξεκινησε απο το σπιτι της μητερας του στο Nürtingen για να πορευτει στο Bordeaux, μια αποσταση καπου 600 μιλιων, καθως ειχε δεχτει μια θεση ως οικοδιδασκαλος στο σπιτι ενος καποιου Herr Meyer. Εφτασε τελος Ιανουαριου, ομως παραιτηθηκε απο την θεση μεσα Μαϊου και πηρε παλι τον δρομο κι εφτασε στην Στουττγαρδη τελη Ιουλιου. Οι φιλοι του δεν τον αναγνωρισαν οταν περασε την πορτα. Η αναφορα του για τον δρομο ηταν

Ο Απολλων με επληξε.

Ο Hölderlin εξηγησε την πορεια του σε ενα γραμμα απο το 1802. Παραθετω,

Παρασερνομαι, καθως τα ποταμια, προς το τελος απο κατι, κατι που εκτεινεται σαν Ασια.

Για καποια χρονια δουλευε σε μεταφρασεις των εργων του Σοφοκλη για τον Οιδιποδα, και προχωρωντας αρχισε να αναθεωρει την ιδια του πρωιμη ποιηση, σαν κι αυτη να ηταν μια ξενη γλωσσα, προσπαθωντας να ταξιδεψει ακομα βαθυτερα στα γερμανικα, στις δικες του προτασεις, σαν σε αλλη χωρα.

Οι ανθρωποι μαθαινουν περισσοτερα στο καψαλισμα ερημων

γραφει σ' ενα οψιμο αποσπασμα. Καποιες φορες τα χειρογραφα του ειναι δυσαναγνωστα παλιμψηστα απο σχεδιασματα, αναθεωρησεις και δευτερες σκεψεις. Το κατα ποσον βελτιωσε τα ποιηματα του, χειριζομενος τα σαν σκοινι που ξετυλιγεται απειρα, δεν ειναι καθαρο. Ειχε απολυτη και θρησκευτικη πιστη στις δυναμεις και στις διαδικασιες της φυσης, και μοιαζει πως πιστευε οτι η ποιηση του ηταν μερος εκεινης της διαδικασιας, ικανης να διαλυεται και να αναμορφωνεται οπως τα οργανικα φαινομενα. Ομως ισως ο Αριστοτελης εχει δικιο, οτι υπαρχει κατι το αποτροπιαστικο στα χωρις τελος αρχινισματα.

Η ψυχη του Hölderlin αισθανοταν την πιεση. Η κατασταση της ανοιας στην οποια εζησε τα τελευταια 37 χρονια της ζωης του σ' εναν πυργο που εποτευε τον ποταμο Neckar ειναι καλα τεκμηριωμενη.

Αυτο ειναι το σχολιο ενος φιλου που τον επισκεφτηκε στον πυργο του. Ο Hölderlin μοιαζει ακομα να πορευεται. Παραθετω,

Τα τελευταια εξη χρονια πηγαινει πανω-κατω απο το πρωι μεχρι το βραδυ στο δωματιο του μουρμουριζοντας στον εαυτο του. Την νυχτα σηκωνεται και τριγυριζει στο σπιτι, η μερικες φορες σταματαει για να μαυρισει καθε κομματι χαρτι που βρισκει σκεπαζοντας το με λεξεις. Απο την σκαλα ριξαμε μια τελευταια ματια σ' αυτον, περπατουσε στο δωματιο του, με ενταση.

Ο Hölderlin οχι μονο αρνειται τον περιορισμο πηγαινοντας για περπατημα μεσα στο δωματιο του, ακυρωνει τις συμβατικες γωνιες αναγνωσιμοτητας μαυριζοντας καθε κομματι χαρτι που βρισκει σκεπαζοντας το με λεξεις. Ειναι ενα διαφορετικο ειδος ανησυχιας, να στοιβαζεις λεξεις σ' ενα χαρτι περα για περα εως τα ακρα ωστε να μην υπαρχει διαφορα αναμεσα στο κειμενο και το περιθωριο.

Η γλωσσα

ειπε σε ενα οψιμο αποσπασμα,

ειναι το πιο επικινδυνο ολων των αγαθων.

Αναρωτιεμαι αν ο κινδυνος που φοβοτανε εχει να κανει με ελεγχο. Πολυ λιγος ελεγχος, πολυ μεγαλος ελεγχος, η ισως η πολυ, πολυ, πολυ τοξικη ιδεα του ιδιου του ελεγχου. Ισως γνωριζετε την ιστορια του Borges που καλειται Η ακριβολογια της επιστημης, στην οποια μια συντεχνια χαρτογραφων αποφασιζουν να κανουν εναν χαρτη της αυτοκρατοριας τους σχεδιασμενο στην ιδια κλιμακα με την αυτοκρατορια, και που συμπιπτει μ' αυτην σημειο προς σημειο. Η ερωτηση μου γι' αυτο ειναι, που θα κρατουσες εναν τετοιο χαρτη; Τον τυλιγεις και τον αποθηκευεις στην ντουλαπα μιας αλλης αυτοκρατοριας καπου του ιδιου μεγεθους με την αρχικη;

Η μηπως βρισκεται απο πανω απο την πρωταρχικη αυτοκρατορια και συνεκτεινομενος μ' αυτην, σαν για να φιξαρει καθε συντεταγμενη του πραγματικου κοσμου στην αντιστοιχη χαρτογραφικη συντεταγμενη σαν ενα ειδος σεληνιασμενης κοπιας Xerox; Που ειναι αυτο που ο μπαμπας μου αποφασισε να κανει με τον πραγματικο του κοσμο κατα το τελος του χρονου του μαζι μας. Που θα πει, να φιξαρει καθε στιγμη της ημερας του γραφοντας στον εαυτο του μικρες κακογραμμενες σημειωσεις, χαρτογραφωντας σχεδον συγχρονως με την ζωη του το τοπιο καθε ενεργειας, ευθυνης, η φοβου. Σβησε την λαμπα. Βαλε τα κλειδια στο συρταρι. Πανε να φας βραδινο. Βρηκαμε αυτες τις σημειωσεις, οταν εφυγε, παντου, σε βιβλια, στις τσεπες του, κατω απο το πιατο της γατας, πισω απο το ρολοϊ. Αποσκοπουσε στον ελεγχο. Οπως οι χαρτογραφοι του Borges, ειχε ενα μικρο προβλημα με τις κλιμακες. [φωτογραφια σβηνει]

Ο πρωτος ανθρωπος στον οποιο αποδιδεται ο σχεδιασμος ενος χαρτη σε κλιμακα ηταν ο Αναξιμανδρος, εκεινος ο προσωκρατικος φιλοσοφος που αναφερει ο Αριστοτελης, οπως ειδαμε νωριτερα, για τις αποψεις του του περατου και του απειρου. Η ασαφεια των αποψεων του Αναξιμανδρου σου κοβει την ανασα. Τιποτα απο τα γραπτα του δεν εφτασε σ' εμας εκτος απο ενα αποσπασμα κι ενα τσουρμο παραφρασεων. Το οτι στον Αναξιμανδρο δεν αρεζε να δινει εξηγησεις, ηταν ενα παραπονο ηδη ειπωμενο σε αρχαιους χρονους. Κατα ποσον το ἄπειρον του θα επρεπε να ερμηνευτει ως χωρικα, η χρονικα διχως ορια, η ενδεχομενως ως εκεινο το οποιο δεν εχει ποιοτικα χαρακτηριστικα, η ως εκεινο που δεν μπορει να εξαντληθει, παραμενει αμφισβητησιμο. Αυτο που διαφαινεται ειναι οτι ειδε τον κοσμο ως ενα ειδος αγωνα μεταξυ του περατου και του απειρου. Μα και παλι, και ποιος δεν τον βλεπει ετσι;

Ο μπαμπας μου και ο Hölderlin δεν ειναι οι μονοι που αγωνιζονται για περισσοτερο ελεγχο του κοσμου τριγυρω τους, για να μην πουμε για τον κοσμο μεσα τους κατα εναν συνεχομενο καθημερινο τροπο. Και παλι παραμενει μπερδευτικο και προκλητικο γιατι ο Αναξιμανδρος, στο διασημο του αποσπασμα 1, επιμενει να προσομοιασει αυτον τον αγωνα στην γλωσσα του δικαιου και της αδικιας. Το αποσπασμα του 1 λεει αυτα:

Απο εκει που τα πραγματα γεννωνται, κατα κει ειναι και η παρελευση τους, διοτι δινουν δικαιο και αποζημιωνουν το ενα το αλλο συμφωνα με την ταξη του χρονου.

Ειναι μια ομορφη φραση, ισως ακομα και μια παρηγορητικη φραση. Ομως ποτε δεν μπορεσα ν' αντιληφθω αρκετα, τι ειδους δικαιο ειναι αυτο και πως θα μπορουσε να αφορα τον μπαμπα μου που προσπαθουσε να xerox το ιδιο του το μυαλο, μια κατασταση στην οποια θα ηθελα να βρω διαθεσιμη καποια αναλαμπη δικαιοσυνης, ομως απετυχα.

Ετσι ας παμε πισω στις γωνιες και στην ελλειψη γωνιων σε μια πιο συγκεκριμενη μορφη. Ας μιλησουμε για το Ganzfeld.

Γωνιες, Μερος τεταρτο

Η φυσικη ορισε το φαινομενο Ganzfeld, οπου η εκθεση σε μια μη δομημενη ομοιομορφη αισθηση, οπως μια πολυ μεγαλη ποσοτητα λευκου φωτος οπως σε μια χιονοθυελλα, η πυκνη ομιχλη σε αποστερει απο σημεια προσανατολισμου. Δεν μπορεις να διακρινεις το πανω απο το κατω, η το μεσα απο το εξω. Δεν μπορεις να εστιασεις στο τι βλεπεις. Μπορει να τυφλωθεις, μπορει να εχεις ψευδαισθησεις. Καποιοι αγχωνονται, καποιοι γινονται πολυ ησυχοι. Ημουν προσφατα σε ενα Ganzfeld, κατασκευασμενο απο τον James Turrell σε ενα μουσειο τεχνης στο North Adams, Massachusetts. Ειναι ενα δωματιο με τρεις πλευρες χτισμενο μεσα σ' εναν τοιχο του μουσειου και γεματο μ' ενα ακαθοριστο ομοιομορφο φως, καποιες φορες κοκκινο, καποιες φορες πρασινο, καποιες φορες μπλε. Ενα φως τοσο ολοκληρωτικο και εμποτιζοντας σε, που το δωματιο μοιαζει να μην εχει τοιχους, να μην εχει ταβανι, να μην εχει διαστασεις και να μην εχει τελος. Ειναι απλα και μονο φως και σε πλημμυριζει με την απλοτητα του. Το απειρο ειναι σε μεγαλο βαθμο απλο.

Υπαρχει μια παραξενη απιεστη πιεση. Ειχα την βεβαιοτητα, που ηταν λανθασμενη, οτι αν επεφτα το φως θα με επιανε απο παντου σαν παπλωμα. Στην πραγματικοτητα θα επεφτα πανω στο πατωμα απο τσιμεντο και θα χτυπουσα. Δεν ημουν ο μονος ανθρωπος που ειχε αυτην την παραισθηση. Περισσοτεροι απο ενας ειχανε πεσει και περισσοτεροι απο ενας ειχαν μηνυσει τον James Turrell για μεγαλα χρηματικα ποσα. Απο τα βαθη του Ganzfeld μπορουσα να παρατηρησω ανθρωπους να περνανε. Ειχαν τριγυρω τους μια πυρετωδη, υπερεμφατικη ατμοσφαιρα, σαν καποιος που φορα μακιγιαζ οπερας εκτος σκηνης. Οχι οτι ειχαν ιδιαιτερα πολυ κραγιον, η κινουνταν ιδιαιτερα γρηγορα, ομως ηταν σαν να τους αντιλαμβανομουν να ζουν γρηγορα. Η ζωντανια τους μεσα τους κινουνταν σε διαφορετικο ρυθμο απο τον δικο μου και ειχε μια διαφορετικη, ισως περιττη ορθοτητα. Ο δικος μου ηταν αργος και θαμπος και διεσπαρμενος στο φως του αερα του Ganzfeld. Ο δικος μου ηταν ολοτελα μεσα στον εαυτο του και αδιαφορος για το αν βλεπονταν απεξω. Σκεφτομουν ισως οι ανθρωποι που περνανε δεν ειχαν ενα μεσα, η τουλαχιστον το επιστρατευαν πολυ λιγο. Μονο καρφωναν το βλεμμα τους εξω, οπερετικα. Εγω ζουσα καπως λιγες στιγμες του χρονου πριν απ' ολη αυτην την οπερα. Για να το πω αλλιως, αυτοι εμοιαζαν σαν ανθρωποι με πλαγια γραμματα, κλινοντας προς τα εμπρος στον χρονο, στρεσσαροντας τον εαυτο τους. Εγω αισθανομουν αποκαταστημενη σε μια απλουστερη γραμματοσειρα, οπως μια λεξη, η μια φραση που τονιζεται σε ενα κειμενο ηδη σε πλαγια, ετσι που ο τυπογραφος πρεπει να την αντιστρεψει σε ορθια. Ειχα επιγνωση πως ημουν ενικα ορθη. Αυτο ακουγεται σαν αυτοεπαινος, ομως η αισθηση ηταν παραδοξα χωρις Εγω. Συγχρονως θα μπορουσες να πεις οτι δεν υπαρχει τιποτα περισσοτερο εγωιστικο απο την αισθηση, η την τακτοποιηση μιας αισθησης χωρις εγω. [φωτογραφια σβηνει]

Βγαλτε τις γωνιες, βαλτε τις γωνιες πισω. Στον αντιποδα της απουσιας του Εγω στο Ganzfeld ειναι τα Ακινητα της Πολης της Νεας Υορκης. Real Estate, αυτη η παραδοξη εκφραση. Τι ειναι real στο real estate; Ο Gordon Matta-Clark ηταν ενας καλλιτεχνης στην Νεα Υορκη που ασχοληθηκε μ' αυτο το ερωτημα με ενας ειδος προσωκρατικου τροπου. Αυτο ηταν το 1973. Ο Gordon Matta-Clark αγορασε 15 μεριδια απο το New York City Real Estate, 14 στο Queens και 1 στο Staten Island.

Αυτα ηταν μικροσκοπικα απομειναρια γης, καποια στενοτερα απο τους ωμους ενος ανθρωπου, που ειχαν διαφυγει του επισημου χωρισμου σε ζωνες και της φιλαργυριας των εργολαβων. Τα περισσοτερα ηταν κομματακια πεζοδρομιου, η διαστηματα υδρορροων, η μια λωριδα προς καποιον ιδιωτικο δρομο. Ο Gordon Matta-Clark τα αγορασε σε δημοσιο πλειστηριασμο για $25 το καθενα και τα αποκαλεσε

μεταφορικα κενα

η

το μερος οπου σταματας για να δεσεις τα κορδονια σου.

Χαρτογραφησε και μετρησε και φωτογραφησε και κατεγραψε τις ιδιοκτησιες, ομως δεν ειχε στον νου του καποιον σκοπο περαν της χαρας και της σκανδαλιας να εισαγαγει ενα εξτρα κομματακι δικαιοσυνης στο αναξιμανδρειο πλεγμα της Πολης της Νεας Υορκης. Τα σχολια του στον τυπο ηταν αρκετα κυριολεκτικα. Παραθετω,

Τα αγριοσκυλα, τα πρεζονια κι εγω χρησιμοποιουμε αυτους τους χωρους για να εξασκηθουμε σε καποια προβληματα της ζωης.

Συνολικα υπηρχε κατι το αληθινα απεριοριστο στο πνευμα της Conceptual Art του '70 με τις ελαφρομυαλες και λυτρωτικες απο τα κοινωνικα περιπετειες της. Ομως σ' αυτην την περιπτωση η περιπετεια δεν επεζησε της εποχης. Ο Gordon Matta-Clark πεθανε το 1978 και οι ιδιοκτησιες ανακτηθηκαν απο την πολη λογω μη καταβολης των φορων.

Απο εκει που τα πραγματα γεννωνται, κατα κει ειναι και η παρελευση τους, διοτι δινουν δικαιο και αποζημιωνουν το ενα το αλλο συμφωνα με την ταξη του χρονου.

Η, οπως ελεγε ο προσωκρατικος μπαμπας μου παλια τα καλα χρονια,

Μ' ενα κουτι σπιρτα μπορεις να παραστησεις σχεδον καθε τι στον κοσμο εκτος απο ενα κουτι σπιρτα.

Σας ευχαριστω και καληνυχτα.