Ποιητες σε γλισχρους καιρους
Τον Ιανουαριο του 1937 ο Samuel Beckett εκανε ενα ταξιδι στην Γερμανια. Στην Δρεσδη, σε μια γκαλερι, εμεινε πολλη ωρα εμπρος απο εναν πινακα του Caspar David Friedrich απο το 1819 με τον τιτλο "Δυο αντρες ατενιζοντας το φεγγαρι" ["Zwei Männer in Betrachtung des Mondes"].
Το γαλλικο κειμενο τελειωσε Ιανουαριο του 1949.[4] Πρωτοπαρουσιαστηκε στο Παρισι το 1953 και η αγγλικη του μεταφραση απο τον ιδιο τον Beckett στο Λονδινο το 1955. Θυμιζω την υποθεση, που ειναι επιτομη της μη υποθεσης, καθως στην ουσια δεν συμβαινει τιποτα:
Βραδυ. Επαρχιακος δρομος. Ενα δεντρο. Συναντιουνται ο Vladimir κι ο Estragon. Περιμενουν εναν ανδρα, τον Godot. Εμφανιζονται ο Pozzo και ο δουλος του Lucky, καθοδον για την αγορα οπου ο Pozzo παει να πουλησει τον Lucky. Φευγουν. Ενα αγορι φερνει μηνυμα του Godot: Δεν θα 'ρθει σημερα, μα αυριο σιγουρα. Οι δυο ανδρες αποφασιζουν να φυγουν, η αυλαια πεφτει κι αυτοι μενουν ακομα εκει.
Το επομενο βραδυ. Vladimir και Estragon συναντιουνται ξανα κοντα στο δεντρο. Εμφανιζονται ξανα ο Pozzo, τωρα τυφλος, και ο Lucky, μουγγος. Φευγουν. Το αγορι ξαναρχεται: ο Godot δεν θα 'ρθει. Οι δυο ανδρες αποφασιζουν να αυτοκτονησουν, προσπαθωντας να κρεμαστουν απο το δεντρο, αλλα αποτυγχανουν, γιατι σαν σχοινι εχουν μονο τη ζωνη του ενος. Αποφασιζουν να φυγουν, η αυλαια πεφτει και κανενας απο τους δυο δεν εχει κουνησει απο τη θεση του.
Απορια
Το εργο εδωσε λαβη σε παμπολλες ερμηνειες. Ο αμερικανος φιλολογος Normand Berlin γραφει το 1999:
Επειδη το εργο ειναι τοσο λιτο, τοσο στοιχειωδες, προκαλει καθε ειδους κοινωνικες και πολιτικες και θρησκευτικες ερμηνειες, με τον Beckett να τοποθετειται σε διαφορες σχολες σκεψης, σε διαφορα κινηματα και "ισμους". [...] Το "λιγοτερο" μας ωθει να ψαξουμε για το "περισσοτερο" και η αναγκη να μιλησουμε για τον Godot και τον Beckett ειχε σαν αποτελεσμα μια ανεξαντλητη πλημμυριδα βιβλιων και αρθρων.
Το αγγλικο Wikipedia εχει τις ερμηνειες καταχωρημενες ανα πεδιο: πολιτικες, ψυχολογικες, φιλοσοφικες, υπαρξιακες, ηθικες, χριστιανικες, αυτοβιογραφικες, σεξουαλικες. Και το ζητουμενο τους; The Search for Meaning, οπως λεει ενα σχετικο πονημα στον τιτλο του, η αναζητηση νοηματος. "Το 'λιγοτερο' μας ωθει να ψαξουμε για το 'περισσοτερο'".
Παμπολλες φορες ο Beckett εναντιωθηκε στις ερμηνειες των εργων του. Το τι σκεφτοταν για τους κριτικους φαινεται ηδη σε ενα σημειο του "Περιμενοντας τον Godot" οπου ο Vladimir και ο Estragon, για να περασουν την ωρα, αποφασιζουν να βριστουν:
- Καθυστερημενε!
- Αποβρασμα!
- Εκτρωμα!
- Μουνοψειρα!
- Μπουρδελοποντικα!
- Διακο!
- Κρετινε!
Και, απο τον Estragon, το τελευταιο και φαρμακερο:
- Κρριτικε! [η λεξη γραμμενη με δυο 'r': "Crritic!"]
Αυτο, ο Vladimir δεν το αντεχει:
- Ω!
To 1952 στο Παρισι εγινε αναγνωση μιας πρωτης συντομευμενης εκδοσης του "Περιμενοντας τον Godot". Ο Beckett προεταξε μια εισαγωγη:
Δεν ξερω ποιος ειναι ο Godot. Δεν ξερω (προπαντων δεν ξερω) καν αν υπαρχει. Και δεν ξερω αν πιστευουν σ' αυτον η οχι - αυτοι οι δυο που τον περιμενουν. Οι αλλοι δυο που περνανε προς το τελος καθε μιας απο τις δυο πραξεις, αυτο πρεπει να ειναι για να σπασει η μονοτονια. Ο,τι ηξερα το εδειξα. Δεν ειναι πολυ, αλλα για μενα ειναι υπεραρκετο. Θα 'λεγα οτι θα ημουν ικανοποιημενος και με λιγοτερα. Οσο για την επιθυμια να παρει κανεις απο την παρασταση ενα ευρυτερο, υψηλοτερο νοημα, μαζι με το προγραμμα και το ξυλακι παγωτο, δεν βλεπω προς τι. Ομως θα ηταν δυνατο … Ο Estragon, ο Vladimir, ο Pozzo, ο Lucky, ο χρονος τους και ο τοπος τους, μπορεσα λιγο να τους γνωρισω, ομως απειχα πολυ απο το να καταλαβω. Ισως σας οφειλουν εξηγησεις. Ας τις παρασχουν σ' εσας. Αυτοι κι εγω κλεισαμε μεταξυ μας.
Στον παραγωγο μιας παραστασης του εργου γραφει ο Beckett:
Προσπαθησε να δεις το πραγμα στην απλοτητα του, την αναμονη, το μη γνωριζοντας γιατι, η που, η ποτε, η προς τι,
Στο θεατρικο εργο του 1972 Not I [Οχι εγω], ο προβολεας φωτιζει, απο την αρχη μεχρι το τελος, ενα στομα γυναικας. Απο γραμμα του Beckett στον σκηνοθετη μιας παραστασης του εργου:
Δεν ξερω περισσοτερα για το που ειναι αυτη, η γιατι ειναι ετσι, περα απο αυτο που κανει. 'Αυτη' ειναι μια γνησια θεατρικη οντοτητα, μερος μιας θεατρικης εικονας και παροχος ενος θεατρικου κειμενου. Τα υπολοιπα ειναι Ibsen.
"Δεν ξερω περισσοτερα" λεει ο Beckett στο τελευταιο παραθεμα. "μη γνωριζοντας γιατι, η που, η ποτε, η προς τι" λεει στο προτελευταιο. "μπορεσα λιγο να τους γνωρισω", λεει στο πρωτο. Αν τα εργα του εχουν ενα νοημα, αυτο θα ηταν να μας μαθει την παραμονη στο λιγο, στο γλισχρο, στο διχως νοημα. Στην παραιτηση, απο το βουλιμικο "‘γιατι;" στο μετρο του "γιατι ετσι".
Πως θα ηταν π.χ. αν στα ονειρα μας παραμεναμε στα ονειρα; Χωρις τον ονειροκριτη, χωρις τον Freud, χωρις τους νευροφυσιολογους; Tο βουλιμικο "‘γιατι;" θα εμενε στο κενο. Ανικανοποιητο. Ισως παλι θα μπορουσε να ακουσει τον Elias Canetti:
Η επαληθευση του ονειρου ειναι το παν, ομως αληθευει διαφορετικα απ' ο,τι φανταζονται οι συνηθισμενοι ερμηνευτες. Το ονειρο πρεπει να ζωογονει την πραγματικοτητα διεισδυοντας μεσα της με καθε δυνατο τροπο, απο τη μια και την αλλη κατευθυνση, και γενικοτερα απο εκει που κανεις δεν το υποψιαζονταν. Σαν σμηνος πουλιων το ονειρο κατεβαινει εδω κι εκει, σηκωνεται και ξαναγυριζει, χανεται και, πριν καλα-καλα χαθει, συσκοτιζει παλι το φως των αισθησεων. Το ασυλληπτο του ονειρου ειναι το πλεον συλληπτο του, και παλι εχει τη φορμα του, ομως πρεπει να την κερδισει το ιδιο, παρεισφρυοντας στις μορφες της πραγματικοτητας, και δεν πρεπει να του τις δινεις απο εξω.
Το ονειρο παρεισφρυει στις μορφες της πραγματικοτητας. Το ιδιο δεν ανηκει στην πραγματικοτητα. Εκεινος που θα μας πει τι λεει το ονειρο, τι λεει ο ποιητης, εξωθει το ονειρο, εξωθει το ποιημα στην πραγματικοτητα και δεν το αφηνει να "παρεισφρυσει" ετσι οπως μονον αυτο ξερει. Στις προβες μιας παραστασης του "Περιμενοντας τον Godot", ο Beckett ειπε στους ηθοποιους:
Ειναι ενα παιχνιδι, τα παντα ειναι παιχνιδι. Οταν και οι τεσσερεις ειναι πεσμενοι στο εδαφος, αυτο δεν μπορεις να το χειριστεις νατουραλιστικα. Πρεπει να γινει τεχνητα, μπαλλετικα. Διαφορετικα τα παντα θα γινουν μιμηση, μιμηση της πραγματικοτητας.
Για τι ειδους παιχνιδι προκειται; Το παιχνιδι του "σαν…" Απο το Watt:
Γιατι ο μονος τροπος να μιλησεις για το τιποτα ειναι να μιλησεις γι' αυτο σαν να 'ταν κατι, ακριβως οπως ο μονος τροπος να μιλησεις για τον θεο ειναι να μιλησεις γι' αυτον σαν να 'ταν ανθρωπος, που σιγουρα ητανε, κατα μια εννοια, για καποιον χρονο, οπως ο μονος τροπος να μιλησεις για τον ανθρωπο, ακομα και οι ανθρωπολογοι μας το αναγνωρισαν, ειναι να μιλησεις γι' αυτον σαν να 'ταν τερμιτης.
Και γιατι οχι μιμηση της πραγματικοτητας; Απο το "Τελος του παιχνιδιου":
HAMM: Ανοιξε το παραθυρο
CLOV: Για ποιο λογο;
HAMM: Θελω ν' ακουσω τη θαλασσα.
CLOV: Δεν θα την ακουγες.
HAMM: Ακομα κι αν ανοιγες το παραθυρο;
CLOV: Οχι.
Και παρακατω:
CLOV: Μα για τ' ονομα του θεου, τι φανταζεσαι; Οτι την ανοιξη η γη θα ξυπνησει; Οτι τα ποταμια κι οι θαλασσες θα ξαναδωσουνε ψαρια; Οτι υπαρχει ακομα μαννα εξ ουρανου για ηλιθιους σαν κι εσενα;
Κατα ποσον η πραγματικοτητα διακτινιζεται σ' ενα "τιποτα"; Μια προσφατη ομιλια μου κλεινει με τα εξης:
Σημερα βρισκομαστε κατω απο εναν αλλο αστερισμο. Η λαιλαπα που ακουει στους, οντολογικα εννοημενους, τιτλους Νεοφιλελευθερισμος, Παγκοσμιοποιηση, Εικονικη Πραγματικοτητα, Τεχνητη Νοημοσυνη εχει σαρωσει τον κοσμο. Τα οικεια μας ονοματα για τα πραγματα και για τον εαυτο μας ειναι εν πολλοις σαν το φως των νεκρων αστρων που συνεχιζει να ταξιδευει και φτανει στο οπτικο μας πεδιο ορφανο, δηλαδη χωρις να φερνει μαζι τον χαιρετισμο της πηγης του.
Στα νεκρα αστρα συγκαταλεγονται τοσο η γλωσσα της φιλοσοφιας οσο και αυτη της ψυχολογιας (και βεβαια της φιλολογιας, που εδω μας αφορα επισης. Και φυσικα η γλωσσα της καθημερινοτητας).
Αν κατι θα μπορουσε να στεκει και σημερα, δηλαδη αν κατι θα μπορουσε, σημερα, [...] να δωσει σηματα ενος Αλλου, ενος λυτρωτικου Αλλου, αυτο θα ηταν ισως η αρχαϊκη τους προελευση - η απορια: η απορια ειτε ως το θαυμαζειν των Αρχαιων, ειτε ως η απογνωση των συγχρονων. Σε ποιους λογους και σε ποιες τεχνες ο θαυμασμος θα μπορουσε να αρθρωθει σημερα, σε ποιους τοπους θα γινοταν η απογνωση να καταλαγιασει, παραμενει ενα ζητουμενο.
Molloy, 1951:
Ναι, ακομα και τοτε, οταν ολα ηδη θα χανονταν στο σκοταδι, κυματα και σωματιδια, δεν θα υπηρχαν πραγματα αλλα απο ανωνυμα πραγματα, δεν θα υπηρχαν ονοματα αλλα απο απραγματα ονοματα. Το λεω τωρα, μα επιτελους τι ξερω τωρα για τοτε, τωρα οταν οι παγωμενες λεξεις πεφτουν επανω μου σαν χαλαζι, τα παγωμενα νοηματα, κι ο κοσμος πεθαινει επισης, σαπια ονοματισμενος. Το μονο που ξερω ειναι αυτο που οι λεξεις ξερουν, και τα νεκρα πραγματα, κι αυτο κανει ενα στιβαρο μικρο συνολο, με αρχη, μεση και τελος οπως σε μια καλοστημενη προταση και την μεγαλη σονατα των νεκρων. Και αληθεια εχει μικρη σημασια τι λεω, αυτο η εκεινο η οποιο αλλο πραγμα. Να μιλας ειναι να εφευρισκεις. Λαθος, πολυ ορθα λαθος. Τιποτα δεν εφευρισκεις, νομιζεις πως εφευρισκεις, νομιζεις πως ξεφευγεις, και το μονο που κανεις ειναι να τραυλιζεις το μαθημα σου, τα υπολειμματα μιας υλης που μια μερα αποστηθιστηκε και ξεχαστηκε προ πολλου, ζωη διχως δακρυα, καθως ειναι κλαμμενη. Οπως και να 'ναι ας παει στο διαολο.
Και η απορια, στο The Unnameable (Ο Ακατανομαστος) απο το 1953:
Τι εχω να κανω (τι θα κανω, τι θα 'πρεπε να κανω;) στην κατασταση μου; Πως να προχωρησω; Με απορια απλη και γνησια; Η με καταφασεις και αρνησεις που ακυρωνονται μολις εκστομιζονται (η νωριτερα η αργοτερα); (Γενικα μιλωντας.) Πρεπει να υπαρχουν κι αλλοι τροποι. Διαφορετικα θα ηταν τελειως απελπιδο. Μα ειναι τελειως απελπιδο. (Πρεπει να σημειωσω προτου προχωρησω - προτου προχωρησω παρακατω - πως λεω "απορια" χωρις να ξερω τι σημαινει αυτο.)
Το μυθικο
Πως γεννιουνται τα νεκρα αστρα; Πως γεννιεται η αποστεγνωση της πηγης τους; Πριν 20 χρονια εκανα μια ομιλια με τιτλο Η ψυχαναλυση στο τελος της Μεταφυσικης και η ελληνικη νοηση. Εκει αναφερομαι στον θαυμασμο που μνημονευσα προηγουμενως, στον "Θεαιτητο", οπου ο Πλατωνας αναγορευει το θαυμαζειν ως το παθος του φιλοσοφου, στο "Μετα τα Φυσικα", οπου ο Αριστοτελης ονομαζει το θαυμαζειν ως αυτο που παρακινησε και παρακινει τους ανθρωπους στην φιλοσοφια. Και συνεχιζω:
Ομως ο θαυμασμος, δηλαδη το "παθος" των ελληνων φιλοσοφων, δεν υφισταται απολυτα. Ο Πλατων και ο Αριστοτελης, επαφιεμενοι στον θαυμασμο, συναμα ερχονται σε αναφορα προς την πεζοτητα. Αυτο δειχνεται, μεταξυ των αλλων, στον ιδιο τον λογο τους. Στα γραπτα τους κυριαρχει ο λεγομενος "πεζος" λογος, συντελειται το αποφασιστικο βημα προς την καταλυση εκεινης της μεχρι τουδε χθονιας ενοτητας ποιησης, μουσικης και χορου η οποια, οπως το διεκρινε ο Θρασυβουλος Γεωργιαδης, συνιστα το ιδιαιτερο του πρωτου ελληνικου λογου.
Σχηματικα μιλαμε για την μεταβαση απο τον μυθο στον λογο, οπως καθιερωθηκε να λεγεται απο τον κλασσικο φιλολογο Bruno Snell. Για ο,τι μας αφορα εδω, θα μπορουσαμε ισως να πουμε οτι στον μυθο ανηκει ο θαυμασμος, στον πεζο λογο η κατακτητικη αναπαρασταση της πραγματικοτητας.
Ο Σωκρατης με τον Φαιδρο καθονται στις οχθες του ποταμου Ιλισσου. Εκει εχει εναν βωμο του θεου Βορεα. Η ιστορια λεει πως σ' αυτο το μερος ο Βορεας αρπαξε δυο κοπελλες καθως παιζαν στην οχθη. Ο Φαιδρος ρωτα τον Σωκρατη:
Μα για τον θεο, πες μου Σωκρατη, εσενα σε πειθει αυτο το μυθολογημα οτι ειναι αληθεια;
Τις κοπελλες δεν τις αρπαξε καποιος θεος Βορεας, λενε οι σοφιστες, αλλα ο βορειος ανεμος, ενα δυνατο φυσημα τις πεταξε στα βραχια και σκοτωθηκαν. Γι' αυτο χαθηκαν οι κοπελλες. Η ερμηνεια του μυθου επιτελει την μετασταση του στην πραγματικοτητα. Οχημα της ειναι το ‘γιατι;’ - γιατι χαθηκαν οι κοπελλες. Αυτο συμβαινει π.χ. και οταν μιλαμε για την ερμηνεια στα ονειρα, και σε καθε τι αλλο που φερνει την αυρα του μυθικου. Η ερμηνεια δεν επιτρεπει στο μυθικο να παρεισφρυσει στην πραγματικοτητα, κατα πως λεει ο Canetti, αλλα το καταπνιγει στην πραγματικοτητα. Ο Beckett, οταν ζητα απο τους ηθοποιους να μην μιμηθουν την πραγματικοτητα, υπερασπιζεται ακριβως το μυθικο, τωρα το αποκαλει "παιχνιδι", και την δυνατοτητα του να "παρεισφρυει" στην πραγματικοτητα, οπως και οταν αυτο θελει.
Το μυθικο δεν βολευεται στον πεζο λογο. Κοινωνειται, στον Ομηρο και τον Ησιοδο, στους λυρικους και τους τραγωδους, με εκεινη την "χθονια ενοτητα ποιησης, μουσικης και χορου" που χαρακτηριζει την γλωσσα τους. Αντιλαλει σε καποιους σημερινους. Θυμομαστε το "μπαλλετικο" που ζηταει ο Beckett απο τους ηθοποιους στο "Περιμενοντας τον Godot". Στις προβες για μια παρασταση του Krapp’s Last Tape (Η τελευταια μαγνητοταινια του Krapp) αναφερεται στο σημειο οπου ο Krapp ειναι ξαπλωμενος με το κοριτσι στον πυθμενα μιας βαρκας, και τους λεει:
Αν αφαιρεσετε μια μονο συλλαβη απ' αυτες τις γραμμες, θα καταστρεψετε τον ηχο απο το χαδι του νερου στα πλαϊνα της βαρκας.
Οταν ο Beckett παρευρισκονταν σε μεταφρασεις θεατρικων του σε γλωσσα που δεν γνωριζε, παρακολουθουσε την μουσικη των φρασεων χτυπωντας τα δαχτυλα του. Οταν σκηνοθετουσε εργα του, τακτικα ακουγονταν να χρησιμοποιει τους μουσικους ορους piano και fortissimo, andante και allegro. Στις προβες για το Happy Days μια μερα εφερε στο θεατρο εναν μετρονομο, τον τοποθετησε στο πατωμα και ειπε στην ηθοποιο: "Αυτος ειναι ο ρυθμος που θελω να κρατησεις".
Συγχυση
Τα "γιατι;", "πως;", "προς τι;", και μαζι τους καθε εξηγηση και καθε ερμηνεια, καθοσον αφορουν "ανωνυμα πραγματα ... απραγματα ονοματα", ανηκουν στην χορεια των νεκρων αστρων. Εκεινος που τα επικαλειται ως πραγματικοτητα, και τουτο συμβαινει ολη την ωρα, ζει σε νεκραναστασεις, επικαλειται φαντασματα. Περιπιπτει σε συγχυση. Βασιλευει μια περιρρεουσα τρελα. Ο Beckett, συνομιλωντας με τον φιλολογο Tom Driver:
Η συγχυση δεν ειναι εφευρεση μου. Δεν μπορουμε ν' ακουσουμε μια συζητηση για πεντε λεπτα χωρις να εχουμε πληρη επιγνωση της συγχυσης. Ειναι παντου γυρω μας και η μονη μας δυνατοτητα τωρα ειναι να την αφησουμε να μπει μεσα. Η μονη δυνατοτητα ανανεωσης ειναι να ανοιξουμε τα ματια μας και να δουμε το κομφουζιο. Δεν ειναι κομφουζιο απο το οποιο βγαινει νοημα.
Η συγχυση συμβαινει στην χιμαιρα μιας θαλασσας κι ενος ουρανου που θα ξαναδωσουν ψαρια και μαννα. Κατασκευαζεται, μεσα απο τα "γιατι, η που, η ποτε, η προς τι", μια καποια ταξη, λογικη, η αλλη. Σ' αυτον τον πλασματικο κοσμο θα ανηκε π.χ. η μεταφραση των λεγομενων σε ορους ψυχολογικων μοντελων, η ψυχοθεραπευτικη οπτικη που προσβλεπει στο φυσιολογικο. Ισως θα μπορουσαμε να πουμε οτι η θεραπευτικη φιλοδοξια ζητα να μεταλλαξει το μυθικο της παραφροσυνης σε πραγματικοτητα του φυσιολογικου. Ισως το προβληματικο δεν ειναι η ασαφεια, αλλα οι προσπαθειες να ακυρωθει: να τακτοποιηθει, να διαλευκανθει. Στην επιστολη σ' εναν παραγωγο ο Beckett γραφει για το "Περιμενοντας τον Godot":
Η συγχυση νου και ταυτοτητας ειναι αναποσπαστο στοιχειο του εργου και η προσπαθεια να διαλευκανθουν οι ασαφειες που προκυπτουν, κατι που φαινεται οτι απασχολησε τους περισσοτερους κριτικους σε βαθμο που να τους τυφλωσει για την κεντρικη απλοτητα, μου φανταζει ολοτελα ασχετη.
Η "κεντρικη απλοτητα" θα συνιστατο λοιπον στο "να ανοιξουμε τα ματια μας και να δουμε το κομφουζιο", αντι να ζηταμε να το "διαλευκανουμε". Ετσι σε εναν λογο που ηδη ακουσαμε:
Προσπαθησε να δεις το πραγμα στην απλοτητα του, την αναμονη, το μη γνωριζοντας γιατι, η που, η ποτε, η προς τι.
Η αναμονη στην απλοτητα της;
ESTRAGON: Κι αν ερθει; [ο Godot]
VLADIMIR: Θα σωθουμε.
Ειναι η αναμονη μιας καποιας σωτηριας. Μιας καποιας λυτρωσης. Ισως η μητερα των αναμονων. Ισως αυτη ειναι τελικα η αναμονη που κινει τους ανθρωπους, μεταξυ πολλων αλλων, να προσφευγουν στον θεραπευτη. Ο θεραπευτης, παρεα με τον πελατη του και διπλα σ' ενα μικρο γυμνο δεντρο, επισης δεν γνωριζει "γιατι, η που, η ποτε, η προς τι". Δεν καταφευγει λοιπον σε μοντελα, σε συνδεσεις, σε ερμηνειες. Με την τεχνη του, περιγραφει αυτα που ακουει. Και μενει στην γυμνη περιγραφη η οποια εμπλουτιζει τα λεγομενα οπως, τηρουμενων των αναλογιων, το "Περιμενοντας τον Godot" εμπλουτιζει την αναμονη, την κανει ΑΝΑΜΟΝΗ με γραμματα κεφαλαια. Κατα τι την εμπλουτιζει; Κατα το κομφουζιο μεσα στο οποιο η αναμονη αναμενει, ομως αναμενει σαν ευγενες μεταλλο, διχως να επιμολυνεται απο το κομφουζιο.
Η φορμα ταρακουνιεται
Στην συνομιλια με τον Tom Driver ο Beckett μιλα για την αναγκη
να βρεθει μια φορμα που κανει χωρο για το κομφουζιο
Μια "φορμα", λεει παρακατω,
η οποια δεχεται το χαος και δεν προσπαθει να πει οτι το χαος στην πραγματικοτητα ειναι κατι αλλο.
Πως μπορει μια φορμα να "κανει χωρο για το κομφουζιο"; Να μην πραγματευεται το χαος ως αντικειμενο, αλλα να το αφομοιωνει αλλαζοντας συναμα η ιδια; Ο Beckett κανει μια αντιπαραβολη του εργου του με αυτο του Franz Kafka. Ενα γραμμα απο το 1954:
Θυμαμαι οτι αισθανθηκα ενοχλημενος απο την αδιαταρακτη αποψη της προσεγγισης του. Ειμαι επιφυλακτικος σε καταστροφες που επιτρεπουν να καταγραφονται σαν κινησεις λογαριασμων.
Σε ενα αλλο διευκρινιζει:
Αυτο που με εντυπωσιασε και με ξενισε στον Kafka ηταν οτι η φορμα δεν ταρακουνιεται απο την εμπειρια που μεταφερει.
Και περισσοτερο σε μια συνεντευξη, αναφερομενος στο "Το Καστρο":
Πρεπει να πω πως ηταν δυσκολο να φτασω μεχρι το τελος. Ο ηρωας του Kafka εχει μια συνεπεια στον σκοπο. Ειναι χαμενος, ομως δεν ειναι πνευματικα ασταθης, δεν γινεται κομματια. Οι ανθρωποι μου μοιαζουν να γινονται κομματια. Αλλη διαφορα. Βλεπεις πως η φορμα του Kafka ειναι κλασσικη, προχωρα σαν οδοστρωτηρας - σχεδον γαληνια. Μοιαζει να απειλειται συνεχως, ομως η αναταραχη ειναι μεσα στην φορμα. Στην δικη μου δουλεια η αναταραχη ειναι πισω απο την φορμα, οχι μεσα στην φορμα.
Και ακομα:
Στο τελος του εργου μου δεν υπαρχει παρα σκονη - το ονομασιμο. Στο τελευταιο βιβλιο - 'Ο Ακατανομαστος' - υπαρχει πληρης αποσυνθεση. Κανενα 'εγω', κανενα 'εχω', κανενα 'ειναι'. Καμια ονομαστικη, καμια αιτιατικη, κανενα ρημα. Δεν υπαρχει τροπος να προχωρησεις.
Η φορμα ταρακουνιεται απο την εμπειρια που μεταφερει. Ο Beckett δεν ειναι ο μονος. Ενας αλλος οπου η φορμα ταρακουνιεται απο την εμπειρια που μεταφερει ειναι ο Paul Celan. Celan me dépasse, ο Celan με αφηνει πισω, θα εξομολογηθει ο Beckett σε εναν φιλο. Υπαρχουν κι αλλοι απο τον χωρο της τεχνης. Απο τον χωρο της φιλοσοφιας σκεφτομαι τον Friedrich Nietzsche και τον Ludwig Wittgenstein. Ομως εδω θα ηθελα να επιστησω την προσοχη σας σε εναν απο τα δικα μου πεδια. Ειναι ο Sigmund Freud. Διοτι με την συμπεριληψη του ασυνειδητου, ο,τι και να σημαινει αυτο, με την συμπεριληψη του ασυνειδητου στην εμπειρια σπαει και η φορμα της συντακτικης και αφηγηματικης δομης του λογου. Ερχεται μια αλλη φορμα, παρατακτικη, ο λεγομενος "ελευθερος συνειρμος". Βεβαια ο Freud θεωρει τον ελευθερο συνειρμο κομματια απο τα οποια η ερμηνεια θα αποκαταστησει μια αφηγηση. Ομως στον Freud με ενδιαφερει η πρακτικη του, και η γλωσσα που η ιδια η πρακτικη μιλαει, πριν απο την εκλογικευση της Μεταψυχολογιας του.
Η νεα φορμα της συναντησης στην ψυχαναλυση. Τι περιμενουμε απ' αυτην; Τα αιτηματα των ανθρωπων, με τα οποια συχνα προσερχονται, ακυρωνονται το ενα μετα το αλλο καθοσον δεν οδηγουν πουθενα, αλλα καταδεικνυονται ως μερος του προβληματος. Οσο περισσοτερο καθαριζει το τοπιο, τοσο περισσοτερο φτανουμε σε ενα ζητουμενο, σε μια αναμονη οπου αυτο που περιμενουμε δεν το γνωριζουμε. Συμβαινει, σε στιγμες, μια υποτροπη του λογου στο μυθικο. Ο Martin Heidegger λεει σε μια διαλεξη:
Η καθημερινη ομιλια ειναι ενα ξεχασμενο και γι' αυτο φθαρμενο ποιημα, απο το οποιο δεν ηχει σχεδον κανενα καλεσμα.
Αυτο το "δεν ηχει σχεδον κανενα" θα ηθελα να το ακουσω αντιστροφα, "μολις και ηχει...": Στην καθημερινη, δηλαδη και στην ψυχαναλυτικη συνομιλια, αχνα διαγραφονται ιχνη, καποτε καποτε διακρινονται σημαδια μιας μουσικης, ενος ρυθμου σωματος και φωνης, που μας ταξιδευουν και οδωνουν μια συναντηση. Σημερα δεν μπορω να επεκταθω σ' αυτο περισσοτερο.
Nothing to be done
Η απελευθερωση απο την καθηλωση στον λογο, στην γνωση, στην ερμηνεια δεν ειναι ενεργητικη πραξη βασισμενη σε καποια μεθοδο. Πολυ περισσοτερο ειναι η, οχι ταπεινωμενη, αλλα ταπεινη αποδοχη μιας ελληνικα εννοημενης ἀνάγκης - οτι ετσι ειναι και οτι η παραβιαση του "ετσι ειναι" συνιστα υβρη. Ο Beckett σε εναν ηθοποιο:
Να το βαλω στο μικροσκοπιο, να το εξηγησω, θα σημαινε οτι θα ημουν ανωτερος του. Ειπα ολα οσα μπορουσα για το ιδιο το γραψιμο. Περισσοτερα σχολια απο την πλευρα μου θα ηταν καθαρη υπεροψια.
Να μεινει κανεις σ' αυτο που ειναι, με τα λογια του Beckett, στην "συγχυση", δεν ειναι οικειο. Υπαρχει η ταση απεναντι στο "ετσι ειναι", που θα πει τωρα: απεναντι στο μαυσωλειο των νεκρων αστρων, να ορθωνεται μια ενσταση. Αυτη οδηγει στην κατασκευη μιας καποιας εικονικης πραγματικοτητας. Ενας δομικος λιθος της ειναι τα "γιατι;", οι απαντησεις σ' αυτο, και η ιδεα οτι μπορουμε κατι να κανουμε.
Nothing to be done. / Δεν γινεται τιποτα.
Στο "Περιμενοντας τον Godot" η φραση λεγεται τεσσερεις φορες, σε διαφορετικα συμφραζομενα. Αραγε η απορια, που συναντησαμε ηδη, αφορα μονο τους κακομοιρηδες του εργου; Παντως ο Beckett λεει στον Tom Driver:
Σκεφτομαι πως σημερα ο καθενας που δινει και την παραμικρη προσοχη στην δικη του την εμπειρια, την βρισκει εμπειρια ενος μη-γνωστη, ενος μη-δυναμενου [καποιου που δεν μπορει].
Δινουμε την παραμικρη προσοχη στην δικη μας την εμπειρια; Στην "Αντιγονη" του Σοφοκλη ο Κρεων ειναι εξω φρενων γιατι, παρα τις εντολες του, μαθαινει οτι αποδωθηκαν νεκρικες τιμες στον Πολυνεικη. Προβαινει σε μια ερμηνεια του συμβαντος και κατηγορει τον φυλακα οτι δωροδοκηθηκε, και θα το πληρωσει. Και τοτε ο φυλακας λεει τα παρακατω λογια:
Αχ! Τι δεινο, αυτος που εχει γνωμη να εχει και λαθος γνωμη!
Η γνωμη, ηδη ως γνωμη, ειναι παντα λαθος γνωμη. Το συνανταμε, μεταξυ αλλων, και στο οὐδέν οἶδα του Σωκρατη, αν παραβλεψουμε την αυταρεσκεια της πλατωνικης του μορφης. Στον Beckett τωρα, απο αλλη οπτικη:
Said is missaid / Το ειπωμενο ειναι λαθος ειπωμενο.
Και ο τιτλος ενος πεζου:
Ill seen ill said / Κακοϊδωμενο κακοειπωμενο.
Ετσι η αποτυχια ειναι εγγεγραμμενη στο εργο του καθενα που αποπειραται να μιλησει. "Worstward Ho":
Ολα απ' τα παλια. Πλεον αλλο τιποτα. Κι αν δεν προσπαθησα. Κι αν δεν απετυχα. Καμια σημασια. Προσπαθα ξανα. Αποτυχε ξανα. Αποτυχε καλυτερα.
Επιστρεφω στην προηγουμενη συνεντευξη:
Εργαζομαι με την αδυναμια, την αγνοια. Φαινεται πως υπαρχει ενα αξιωμα της αισθητικης, οτι η εκφραση ειναι κατορθωμα - πρεπει να ειναι κατορθωμα. Η μικρη μου ερευνα ειναι ολη εκεινη η ζωνη του Ειναι που παντα παραγκωνιστηκε απο τους καλλιτεχνες σαν κατι το αχρηστο - σαν κατι εξ ορισμου ασυμβατο με την τεχνη.
Η αδυναμια δεν οδηγει στην παραλυση, αλλα στο παιχνιδι το γεματο αποριες, χωρις απο που και προς που. Το 1953 ο Beckett εγραψε ενα μικρο κειμενο για την εκθεση του ζωγραφου και φιλου του Jack Yeats. Τελειωνει με μια φραση που θα μπορουσε να αφορα το δικο του εργο:
Merely bow in wonder.
Η λεξη wonder βρισκεται κοντα στην αρχαια σημασια του θαυμαζω: εμπειρωμαι κατι εκπαγλου αποριας. Η φραση του Beckett θα αποδιδονταν καπως ετσι:
Απλα υποκλινεσαι με εκπαγλο απορια.
Οι λεξεις σ' αυτον τον οριζοντα; Ανερμηνευτες. Επειδη δεν προκυπτουν απο πουθενα και δεν οδηγουν πουθενα, μπορουν στο "Ο Ακατανομαστος" να χαρακτηριστουν ως "Σταγονες σιγης μες απο τη σιγη". Το σχετικο αποσπασμα εχει ως εξης:
Και παλι απορω… Δεν ξερω. Δεν νοιωθω στομα επανω μου, δεν νοιωθω στο στομα μου τις λεξεις που σπρωχνονται. Κι οταν λες ενα ποιημα που σ' αρεσει (αν τυχον σου αρεσει η ποιηση) - στον υπογειο, η στο κρεβατι, η στον εαυτο σου - οι λεξεις ειναι εκει, καπου, χωρις τον παραμικρο ηχο. Ουτε αυτον τον νοιωθω. Επεα πιπτοντα, δεν ξερεις που, δεν ξερεις απο ποτε; Σταγονες σιγης μες απο τη σιγη; Δεν το νοιωθω. Δεν νοιωθω πανω μου ουτε στομα ουτε κεφαλι.
Η ατομικοτητα ως πυκνωση της καθολικοτητας
Στα 20 του ο Beckett συνεταξε μια μελετη για τα πρωτα δημοσιευμενα σχεδιασματα του Finnegans Wake / Η αγρύπνια των Φίννεγκαν του James Joyce με τον τιτλο Dante ... Bruno. Vico ... Joyce. Εκει, αναφερομενος στον ιταλο διανοητη Giambattista Vico, γραφει:
Η ατομικοτητα ειναι η πυκνωση της καθολικοτητας και καθε ατομικη ενεργεια ειναι συγχρονως υπερατομικη.
Σαν αποηχος της φρασης μοιαζει 23 χρονια αργοτερα η παρακατω σκηνη απο το "Περιμενοντας τον Godot": Ο Estragon και ο Vladimir ορθιοι, ο Pozzo με τον υπηρετη του πεσμενοι στο εδαφος. Σ' ενα σημειο διαμειβονται τα εξης:
POZZO: Βοηθεια!
ESTRAGON: Κι αν του διναμε μαζι ενα χερι ξυλο;
VLADIMIR: Εννοεις να τον πλακωναμε οσο κοιμαται;
ESTRAGON: Ναι.
VLADIMIR: Φαινεται καλη ιδεα, ενταξει. Μα θα μπορουσαμε να το κανουμε; Κοιμαται πραγματι; (Παυση.) Οχι, το καλυτερο θα 'ταν να εκμεταλλευτουμε την εκκληση του Pozzo για βοηθεια -
POZZO: Βοηθεια!
VLADIMIR: Να τον βοηθησουμε -
ESTRAGON: Θα τον βοηθησουμε;
VLADIMIR: Με την προσδοκια μιας χειροπιαστης ανταποδοσης.
ESTRAGON: Κι αν αυτος -
VLADIMIR: Μη χανουμε τον χρονο μας με κουφιες κουβεντες! (Παυση. Με σφοδροτητα) Ας κανουμε κατι οσο εχουμε την ευκαιρια! Δε μας χρειαζονται καθε μερα. Οχι βεβαια πως μας χρειαζονται προσωπικα. Αλλοι θ' ανταποκρινονταν στην περισταση το ιδιο καλα, αν οχι και καλυτερα. Αποτεινονταν σ' ολην την ανθρωποτητα, αυτες οι κραυγες για βοηθεια που ακομα κουδουνιζουν στ' αυτια μας! Ομως σ' αυτο το μερος, σ' αυτην τη στιγμη του χρονου ολη η ανθρωποτητα ειμαστε μεις, ειτε μας αρεσει ειτε οχι. Ας το αξιοποιησουμε ολοτελα πριν ειναι πολυ αργα! Για μια φορα ας εκπροσωπησουμε επαξια τη σιχαμερη γενια, που μας την εμπιστευτηκε μια σκληρη μοιρα! Τι λες; (Ο Estragon δεν λεει τιποτα.) [...] Μα το ζητημα δεν ειναι αυτο. Το ζητημα ειναι τι κανουμε εδω. Και σ' αυτο ειμαστε ευλογημενοι, στο οτι τυχαινει και ξερουμε την απαντηση. Ναι, σ' αυτην την πελωρια συγχυση μονο ενα πραγμα ειναι καθαρο. Περιμενουμε να 'ρθει ο Godot -
ESTRAGON: Α!
POZZO: Βοηθεια!
VLADIMIR: Η, να πεσει η νυχτα. (Παυση.) Κρατησαμε την συμφωνια μας, τερμα. Δεν ειμαστε αγιοι, ομως κρατησαμε την συμφωνια μας. Ποσοι ανθρωποι μπορουν να περηφανευτουν τοσο;
ESTRAGON: Δισεκατομμυρια.
VLADIMIR: Λες;
ESTRAGON: Δεν ξερω.
VLADIMIR: Ισως εχεις δικιο.
Η ατομικοτητα ως πυκνωση της καθολικοτητας. Κανεις θα μπορουσε να το ακουσει ως βασικο χαρακτηρα των γνωστων μας φυσικων νομων: το μηλο που πεφτει στο κεφαλι του Νευτωνα ως πυκνωση του νομου της βαρυτητας. Δεν ειναι αντιστοιχο του λογου του VLADIMIR;
Ομως σ' αυτο το μερος, σ' αυτην τη στιγμη του χρονου ολη η ανθρωποτητα ειμαστε μεις…
Σ' αυτη τη στιγμη του χρονου βασιλευει, ακουσαμε, η συγχυση. Beckett:
Δεν μπορουμε ν' ακουσουμε μια συζητηση για πεντε λεπτα χωρις να εχουμε πληρη επιγνωση της συγχυσης.
Στο αποσπασμα του "Περιμενοντας τον Godot" γινεται μαλιστα λογος για "πελωρια συγχυση":
Ναι, σ' αυτην την πελωρια συγχυση μονο ενα πραγμα ειναι καθαρο. Περιμενουμε να 'ρθει ο Godot [...] Η, να πεσει η νυχτα.
Σ' αυτην την πελωρια συγχυση το μονο πραγμα που ειναι καθαρο, ειναι η αναμονη: Περιμενουμε να 'ρθει ο Godot. Ο Beckett το επαναλαμβανει στην συνομιλια με τον Tom Driver:
Προσπαθησε να δεις το πραγμα στην απλοτητα του, την αναμονη, το μη γνωριζοντας γιατι, η που, η ποτε, η προς τι.
Απαντησεις στα "γιατι, η που, η ποτε, η προς τι" ειναι που γεννανε την συγχυση. Ισως καθε απαντηση σ' αυτα ειναι και λαθος απαντηση. Τοτε ο VLADIMIR και ο ESTRAGON, "εκπροσωπωντας επαξια τη σιχαμερη γενια, που μας την εμπιστευτηκε μια σκληρη μοιρα", περιμενοντας τον Godot, θα επιτελουσαν την πυκνωση ενος καθολικου. Αυτο το καθολικο θα ηταν, οπως λεει ο Beckett, η αναμονη στην απλοτητα της. Η αναμονη στην απλοτητα της θα ηταν ο νομος της αναμονης.
Ας προσεξουμε για λιγο το μηλο που πεφτει απο τη μηλια ως πυκνωση του νομου της βαρυτητας. Ο νομος της βαρυτητας, σ' εκεινη την παλια εκδοχη, λεει:
Καθε σωμα στο συμπαν ελκει καθε αλλο σωμα με δυναμη αναλογη του γινομενου των μαζων τους και αντιστροφως αναλογη της αποστασης μεταξυ τους.
Στον τυπο του νομου της βαρυτητας το μηλο εκφραζεται ως μαζα, με το λατινικο m. Αυτο το μηλο, εδω και τωρα, που πεφτει στο κεφαλι του Νευτωνα, ειναι η ατομικοτητα στην οποια πυκνωνεται η καθολικοτητα του m. Το μηλο παλι, εκπροσωπωντας το m, δηλουμενο ως m, απογεγονοποιειται. Γινεται σημα, με την εννοια του Ηρακλειτου: ως m το μηλο ουτε φανερωνεται ουτε χανεται.
Ο Beckett ειπε για τα προσωπα του "Περιμενοντας τον Godot":
Δεν ξερω ποιος ειναι ο Godot. Δεν ξερω (προπαντων δεν ξερω) καν αν υπαρχει. Και δεν ξερω αν πιστευουν σ' αυτον η οχι - αυτοι οι δυο που τον περιμενουν. [...] Ο Estragon, ο Vladimir, ο Pozzo, ο Lucky, ο χρονος τους και ο τοπος τους, μπορεσα λιγο να τους γνωρισω, ομως απειχα πολυ απο το να καταλαβω.
Και το αλλο:
Ειναι ενα παιχνιδι, τα παντα ειναι παιχνιδι. [...] δεν μπορεις να το χειριστεις νατουραλιστικα. Πρεπει να γινει τεχνητα, μπαλλετικα.
Τα προσωπα του εργου ουτε φανερωνονται ολοτελα ουτε κρυβονται ολοτελα. Συνιστουν, κατ' αναλογια του m στον νομο της βαρυτητας, σηματα στον νομο της αναμονης. Δεν προκειται για νομο οπως το ξερουμε απο τις φυσικες επιστημες. Ομως και η αναμονη του Godot ειναι πυκνωση μιας καθολικοτητας - της αναμονης "στην απλοτητα της" και της συγχυσης που κρυσταλλωνει ολογυρα της.
Ο νομος της αναμονης δεν ειναι φυσικος νομος και δεν εκφραζεται με τυπους. Αν ειναι νομος, τοτε περισσοτερο στον τροπο με τον οποιο θεσπιζονται νομοι στα εργα της αρχαιας τραγωδιας. Ισως καθε μεγαλη τεχνη οφειλει το μεγαλο της στο οτι θεσπιζει νομους. Ισως.
Θα μπορουσε το καθεκαστο βασανο να ιδωθει επισης ως πυκνωση ενος καθολικου; Θα μπορουσε και η ψυχοθεραπεια να εννοηθει σαν, οχι ως, αλλα σαν εργο τεχνης; Θα μπορουσε επισης να αντλει απο νομους; Σε κειμενα μου μιλω για νομους των πραγματων, παραβιαζοντας τους οποιους κανεις χανεται στην συγχυση, στο αγχος και στα αδιεξοδα. Και η ψυχοθεραπεια θα ηταν κι αυτη ενας δρομος τον οποιο πηγαινει κανεις, με λογια του Paul Celan,
πληγιασμενος απο πραγματικοτητα και αναζητωντας πραγματικοτητα.