(Αποσπασμα/Lettre 81)

Ηδη ο Walter Benjamin ονομασε το Passage του Παρισιου "ναο του εμπορικου κεφαλαιου". Μαλιστα σ' αυτον τον "φιληδονο δρομο του εμποριου, με μονο σκοπο να αφυπνιζει τις ορεξεις" αναγνωρισε ενα "καταλοιπο απο το κεντρικο κλιτος του ναου". Το αποσπασμα του απο το 1921 Ο καπιταλισμος ως θρησκεια ερμηνευει τον καπιταλισμο ως την πλεον ακραια λατρευτικη θρησκεια που υπηρξε ποτε, η οποια δεν χρειαζεται δογματα και θεολογια. Ειναι, λεει, μια λατρεια μονιμης διαρκειας. Δεν υπαρχει "καμια μερα που να μην ειναι ημερα εορτης".

Σημερα σε κυκλους διανοουμενων ειναι μοδα να προβαλλεται ο καπιταλισμος ως υποκαταστατη θρησκεια. Συμφωνα μ' αυτο εμπορικα κεντρα και Shopping-Malls ειναι νεες μητροπολεις. Ισχυριζονται οτι η θρησκεια εγκαταλειπει την εκκλησια και καταλαμβανει την αγορα. Επισης γινεται παραπομπη σε γλωσσικες συμφωνιες: Kredit [πιστωση] / Credo [πιστευω], Gläubiger / Glauben [πιστωτης / πιστη], Schulden / Schuld [χρεη / ενοχη], Erlös / Erlösung [εισπραξη / λυτρωση], Emission / Mission [εκδοση / αποστολη], Preis / Lobpreis [τιμη / υμνος].

Υποθεσεις για την ουσιαστικη συγγενεια θρησκειας και καπιταλισμου αναγονται στην κοινωνιολογια της θρησκειας του Max Weber. Συμφωνα με τον Weber στο πνευμα του καπιταλισμου κυριαρχει η προτεσταντικη ασκητικη. Εκλυει εναν καταναγκασμο συσσωρευσης ο οποιος οδηγει στην δημιουργια κεφαλαιου. Μονο με μια αδιαπτωτη εφεση για μεγαλυτερο κερδος κανεις γινεται αρεστος στον θεο. Οδηγει σε μια ξεφρενη αποκτηση αγαθων, σπαζει τα δεσμα της εφεσης για κερδος καθως οχι μονο το νομιμοποιει, αλλα το θεωρει και θελημα του θεου. Παντως αυτη η συνδεση μεταξυ προτεσταντικης ασκητικης και του πνευματος του καπιταλισμου δεν μπορει να εξηγησει τον καταναγκασμο της καταναλωσης, η οποια ειναι επισης συνιστωσα του καπιταλισμου. Η καπιταλιστικη κοινωνια δεν ειναι μονο μια ασκητικη κοινοτητα αλλα και μια καταναλωτικη κοινοτητα. Σ' αυτην ανηκουν ουσιαστικα αναλωση και ικανοποιηση των αναγκων. Παραγωγη και καταστροφη ειναι δυο κινητηριες δυναμεις του καπιταλσμου.

Για τον Καλβινιστη η επιτυχια στην αποκτηση χρηματων ειναι το μονο ορατο σημαδι οτι ανηκει στους εκλεκτους και δεν απορριπτεται. Οχι υλικη απληστια αλλα αγχος για την λυτρωση παραγει τον καταναγκασμο της συσσωρευσης. Κανεις επενδυει και κερδοσκοπει επανω στην λυτρωση. Η σχεδον παραλογη εφεση για κερδος, ιδωμενη ετσι, θα ειχε την κινητηρια δυναμη της στην θρησκεια. Επομενως στην συσσωρευση δεν εξαναγκαζει η καθαρα υλικη απληστια αλλα η εγνοια για την λυτρωση. Μονο η υλικη επιτυχια επιφερει την certitudo salutis, δηλαδη την βεβαιοτητα οτι κανεις ανηκει στους εκλεκτους. Επι το εργον σιγουρα ειναι και μια φαντασιωση παντοδυναμιας. Περισσοτερα χρηματα σημαινουν μεγαλυτερη περιουσια, που θα πει περισσοτερη δυναμη. Εδω θα συνιστατο τοτε η θρησκευτικη εφεση για λυτρωση, στο να ξεπεραστει οριστικα η ανθρωπινη περατοτητα και ενδεια.

Ο Simmel βλεπει την ουσιαστικη συγγενεια μεταξυ καπιταλισμου και θρησκειας στην ιδιαιτερη φυση του χρηματος. Η σκεψη του θεου συνισταται στο οτι σ' αυτον ολες οι ποικιλομορφιες του κοσμου αποληγουν σε μια ενοτητα, οτι αυτος ειναι η coincidentia oppositorum, οτι σ' αυτον ολες οι αντιθεσεις και οι διαφορες του κοσμου βρισκουν την ενοτητα και την συμφιλιωση τους. Το χρημα εχει παρομοιες ιδιοτητες, διοτι ειναι ενα μετρο κοινο για ολα τα πραγματα. Ολα μεταφραζονται σε χρημα. Ετσι αυτο καταργει τις ασυμμετριες των πραγματων. Ο Simmel τονιζει επισης εκεινη την ιδιοτητα του χρηματος, συμφωνα με την οποια η κατοχη του φερνει την αισθηση της ησυχιας και την ασφαλειας, η οποια ειναι το ψυχολογικο αντιστοιχο της αισθησης που βρισκει ο πιστος στον θεο.

Στην τρεχουσα συζητηση για την ουσιαστικη συγγενεια μεταξυ θρησκειας και καπιταλισμου συχνα γινεται αναφορα στην δημιουργια μυθων, την οποια χρησιμοποιουν η αγορα και το μαρκετιγκ. Με τα νεα προϊοντα παραγονται νεες μυθολογικες φαντασιωσεις. Διατυπωνουν ενα μηνυμα, ενα ιδανικο ζωης, μια υποσχεση και δρουν επισης ως διαμορφωτες μιας ταυτοτητας. Οι σταρ ως φορεις διαφημισης δρουν ως νεοι θεοι. Το προϊον, αποσυνδεδεμενο απο την χρηστικη του αξια, γινεται φετιχ. Λογοτυπα και μαρκες διαμορφωνουν τον νεο ουρανο των ιδεων. Μαλιστα ο θεϊκος λογος δινει την θεση του στον λογοτυπο. Διαφημιστικες πινακιδες και ρεκλαμες ερμηνευονται ως νεες εικονες αγιων. Ενας απολογητης αυτης της καταναλωτικης θρησκειας γραφει: "Σημερα οι θρησκειες χωρις δογμα καλουνται ,Trends'. Δεν θελουν να παιξουν, αλλα να δεσμευσουν, και υποβαλλουν δεσμευτικοτητα. Μας απαλλασσουν απο το βαρος ενος συνεκτικου συστηματος πιστης, και παλι - καθαρα τυπικα - δινουν δεσμους (religio)" (Norbert Bolz).

Παντως αυτος ο συχνος ισχυρισμος για μια εγγυτητα μεταξυ καπιταλισμου και θρησκειας δεν αντεχει σε μια ακριβεστερη αναλυση του κεφαλαιου. Ηδη η εξομοιωση του Simmel χρηματος και πνευματος ειναι προβληματικη. Σιγουρα το χρημα κανει τα παντα συγκρισιμα και μεταφρασιμα. Ομως δεν γειτονευει με το πνευμα. Το πνευμα το διακρινει ακριβως η ικανοτητα να συμφιλιωνει, να μεσολαβει και να συνδεει. Ομως το χρημα δεν συμφιλιωνει. Προκαλει κοινωνικες συγκρουσεις. Κατα τον Hegel η δυναμη του πνευματος συνισταται στο οτι ανυψωνει το Εγω υπερανω της απομονωσης του προς ενα Εμεις. Το χρημα δεν θεσπιζει κανενα Εμεις. Οπως ο ιδιος ο Simmel διαπιστωσε, δρα πολυ περισσοτερο εξατομικευοντας και ξεμοναχιαζει. Αυξανει την ατομικη μου ελευθερια καθως με απελευθερωνει απο εναν προσωπικο δεσμο με τους αλλους. Η ιδιαιτεροτητα του χρηματος συνισταται στο οτι ενας αλλος δουλευει για μενα επι πληρωμη, χωρις εγω να υπεισερχομαι σε μια προσωπικη σχεση μαζι του. Αυτες οι καθαρα οικονομικες σχεσεις δεν φερνουν καμια ανθρωπινη εγγυτητα. Το χρημα κανει καποιον μοναχικο. Το χρημα ειναι συμπυκνωμενος χρονος. Ομως αυτος δεν ειναι χρονος για την συνυπαρξη, αλλα χρονος εργασιας. Η εμπειρια της κοινοτητας ειναι μια θεμελιακη εμπειρια της θρησκειας. Κανεις ανυψωνεται απο το απομονωμενο Εγω του. Το οτι το χρημα απομονωνει και ξεμοναχιαζει, ηταν και η επωδυνη γνωση εκεινου του Schlemihl απο το Chamisso, ο οποιος πουλησε την σκια του στον διαβολο για ενα σακουλακι χρυσο που, σαν το κερας της Αμαλθειας, δεν στερευε ποτε. Εχοντας τελειως απομονωθει απο τους συνανθρωπους του, ζητησε πισω την σκια του και πεταξε το σακουλακι του με τον χρυσο στην αβυσσο. Η ιστορια του κλεινει με την προειδοποιηση: "Ομως εσυ, φιλε μου, αν θελεις να ζεις αναμεσα στους ανθρωπους, μαθε προπαντων να εκτιμας την σκια."