Πιστη

Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να πιστεύει σε μια ανώτερη δύναμη; Γιατί (ποιες αγωνίες, φόβους εξυπηρετεί η πίστη του);

Η πίστη σε μια "ανώτερη δύναμη" δεν αφορά μόνο ένα θεϊκό υποκείμενο. Ήδη στην καθημερινή ζωή μπορούν να υπάρχουν άνθρωποι που τους αντιλαμβανόμαστε ως δυνατώτερους από εμάς, π.χ. ο πατέρας ή η μητέρα, ο/η σύντροφος, ακόμη και τα παιδιά μας - άνθρωποι, απέναντι στους οποίους είμαστε πιο "μικροί" - που παρέχουν ασφάλεια, νόημα, μας δίνουν γραμμή, που, λιγοτερο ή περισσότερο, ο λόγος τους είναι νόμος.

Ενδεχομένως πρόκειται για μια στάση που ταιριάζει περισσότερο στα μικρά παιδιά, καθώς το παιδί αρχικά διδάσκεται τον κόσμο μέσα από τα μάτια των γονιών του (κάτι που βέβαια ποικίλλει ανάλογα με το κατά πόσον οι γονείς παρουσιάζουν στο παιδί τον κόσμο με την αξίωση να τον βλέπει έτσι όπως αυτοί, να τους εκλάβει ως πρότυπα.)

Η "ανώτερη δύναμη" έχει δύο όψεις. Το κουκούλι της ασφάλειας, της προστασίας κλπ. είναι συνάμα και κελί που περιορίζει την ελευθερία. Αυτή η διπλή όψη της σχέσης με την "ανώτερη δύναμη" κάποτε βολεύεται, κάποτε γίνεται βασανιστική και αδιέξοδη.

Κατά πόσο η ανάγκη αυτή πηγάζει από το ίδιο το άτομο και κατά πόσο είναι μια ανάγκη που γεννιέται κοινωνικά;

Η σχέση με μια "ανώτερη δύναμη" είναι πάντα σχέση με μια (καλή, κακή) εξουσία. Γεγονός είναι ότι μεγαλώνουμε σ' έναν κόσμο στον οποίο γρήγορα βρισκόμαστε εμπλεκόμενοι σε σχέσεις εξουσίας. Κατά την γνώμη μου δεν πρόκειται για ανάγκη αλλά για μια πραγματικότητα στην οποία εξοικειωνόμαστε από τα γενοφάσκια μας. Και δεν νομίζω ότι μπορούμε να διακρίνουμε μεταξύ "ατόμου" και "κοινωνίας". Θα ήταν σαν να ζητούσαμε απάντηση στο "η κότα ή το αυγό".

Ταυτίζεται η θρησκεία με την πίστη: καλύπτουν ίδιες ανάγκες, σε τι διαφέρουν κλπ.;

Η πίστη είναι ένας τρόπος σχέσης με ανθρώπους και πράγματα και δεν αφορά ένα μόνο πεδίο, π.χ. την θρησκεία.

Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την πίστη ως μια έκφραση άκριτης, απόλυτης και αδιαπραγμάτευτης κατάφασης, το ιδιαίτερο της οποίας συνίσταται στο ότι η ισχύς της δεν μπορεί ούτε να αποδειχθεί ούτε να απορριφθεί.

Υπάρχει για παράδειγμα η πίστη στην πρόοδο, στην εξέλιξη, σε κάποια θρησκευτικη, κοινωνική, πολιτική κοσμοθεωρία. Στον χώρο της ψυχολογίας υπάρχει η πίστη στο DNA, στο ασυνείδητο, στα ποικίλλα άλλα αξιώματα στα οποία βασίζονται οι ψυχολογικές και ψυχιατρικές θεωρήσεις. Αισιοδοξία και απαισιοδοξία είναι επίσης μορφές πίστης. Στον χώρο των ανθρώπινων σχέσεων η πίστη υπάρχει ακόμα με τη μορφή της εμπιστοσύνης σε έναν άνθρωπο, σε μια συμπεριφορά. Η δυσπιστία είναι κι αυτή μορφή πίστης, αρνητικής.

Γιατί, συνήθως, πιστεύουμε σε ένα μόνο ανώτερο ον (οι κυρίαρχες θρησκείες στις μέρες μας είναι μονοθεϊστικές);

Στον δυτικό πολιτισμό, για τον οποίο μπορώ περισσότερο να μιλήσω, από την όψιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεωτέρους χρόνους κυριάρχησε η αντίληψη ότι μεταξύ των όντων ένα είναι το ανώτερο, το θεμέλιο, η αρχή. Αυτό το ύψιστο ον πήρε κατά καιρούς πολλά ονόματα. Στον χώρο της θρησκείας το όνομά του είναι "θεός".

Ποια ανάγκη μας ωθεί να αποδίδουμε ανθρώπινα χαρακτηριστικά στο Θεό (ή στους Θεούς, σε άλλες θρησκείες);

"Αν τα βόδια και τα άλογα και τα λιοντάρια είχαν χέρια και ζωγράφιζαν κι έκαναν έργα όπως οι άνθρωποι, τότε θα έκαναν τις εικόνες και τα σώματα των θεών παρόμοια με τη μορφή του καθένα τους." (Ξενοφάνης)

Όσον αφορά στη χριστιανική θρησκεία, και με βάση τα θεμελιώδη της διδάγματα, ποιες ανάγκες μας καλύπτει; (Π.χ. Πιστεύοντας σε ένα δόγμα που κηρύσσει την αγάπη καλύπτουμε μια ψυχολογική ανάγκη να δίνουμε και να δεχόμαστε αγάπη;)

Το "αγαπάτε αλλήλους" κρύβει μια μεγάλη αλήθεια. Θα μπορούσε να μιλάει για μια ανοιχτότητα στην οποία έχουν χώρο τα πάντα, στην οποία τα πάντα είναι φίλια μεταξύ τους, φιλόξενα το ένα για το άλλο.

Όμως όταν παίρνει τη μορφή εντολής, ή και προσταγής, παύει να είναι φιλικός λόγος, ασκεί βία, και όταν κανείς τον πάρει στα σοβαρά, θα τον ακούσει και ως απαγόρευση π.χ. να εχθρεύεται, να μισεί, να σκέφτεται "κακά", και τούτο πολλές φορές οδηγεί σε βασανιστικό άγχος και σε ενοχές ψυχοφθόρες.

Τι δείχνει για εμάς (όντα έλλογα, στην εποχή της επιστήμης και της τεχνολογίας) το ότι πιστεύουμε χωρίς να “βλέπουμε”; (Στην ψυχολογία και την ψυχιατρική δεν είναι παρεμφερής η συμπεριφορά ορισμένων ασθενών;)

Το "ελλογο ον" δεν είναι οπωσδήποτε και λιγότερο επιρρεπές στην πίστη. Ενδεχομένως μάλιστα υπερβολικός ορθολογισμός και "μεταφυσική" (όχι οπωσδήποτε χριστιανική) πίστη πηγαίνουν μαζί.

Στην ψυχολογία και στην ψυχιατρική η πίστη μπορεί να εκφράζεται με τη μορφή της εμπιστοσύνης προς τον θεράποντα - κάτι που όχι σπάνια καλλιεργείται από τον ίδιο τον θεράποντα.

Κατά την γνώμη μου στην ψυχοθεραπεία η αυθόρμητη ή προκαλούμενη εμπιστοσύνη περιορίζει την επικοινωνία και παραμυθιάζει με μια βεβαιότητα που δεν αρμόζει στα ανθρώπινα πράγματα. Έχει σημασία να είναι κανείς ελεύθερος και να δυσπιστεί. Έτσι μπορεί κάποτε η διάσταση εμπιστοσύνη / δυσπιστία να πάψει να είναι καν θέμα.

Η πίστη παράγει ανελεύθερους ανθρώπους διότι δεν αφήνει περιθώρια στην επικοινωνία, στον διάλογο. Ο πιστός δεν συνομιλεί, δεν ανέχεται το διαφορετικό, το αντίθετο. Μεροληπτεί. Είναι οπαδός.

Πώς μας “μεταμορφώνει” η πίστη (δηλ. Πώς διαμορφώνει την αντίληψή μας πάνω σε θεμελιώδεις έννοιες όπως “ζωή”, “θάνατος”, “σεξ”, “αγάπη”, “άνθρωπος”...);

Η πίστη προ-καταλαμβάνει κάποιον με γενικές, άκαμπτες και απόλυτες απόψεις. Έτσι σε καθιστά τυφλό απέναντι στη ζωή, στον θάνατο, στο σεξ, στην αγάπη, στον άνθρωπο, όπως αυτά μας αφορούν και μας αγγίζουν στην κάθε συγκεκριμένη κατάσταση, όπως παρουσιάζονται εμπρός στα μάτια μας. Κάποιες φορές η πίστη έχει τον χαρακτήρα του "φυσικού" και του "αυτονόητου", και η προκατάληψή της δεν γίνεται καν αντιληπτή ως προκατάληψη.

Μήπως η φθορά του χρόνου -και ο εντεινόμενος φόβος του θανάτου- μας κάνουν πιο “εύκολα θύματα” της θρησκείας;'

Ένας σύγχρονος ξένος φιλόσοφος χαρακτηρίζει την θρησκεία "θανατοτεχνική": τεχνική ακύρωσης του θανάτου, καταπάτησής του ("... θάνατον πατήσας ...").

Ήδη φθορά και θάνατος προκαλούν φόβο μόνο εκεί που κανείς είναι προσανατολισμένος στο διαρκές, στο αναλλοίωτο, στο αιώνιο, το οποίο μεταξύ άλλων ευνοεί την αναβολή και την παραμέληση, υποβάλλει το "Αύριο. Έχεις πολύν καιρό." (Καβάφης).

Το ζητούμενο θα ήταν όχι η πάλη ενάντια στη φθορά και στον θάνατο, όχι το χιμαιρικό κυνήγι της αφθαρσίας, αλλά η κατοίκηση στην παροδικότητα, στο φευγαλέο της - χωρίς νοσταλγία, χωρίς ελπίδα και φόβο, χωρίς προσδοκίες. Τότε και η παροδικότητα χάνει κάθε στερητικό χαρακτήρα, γίνεται φιλόξενη.

Γιατί η πίστη μας “ατονεί” κατά περιόδους και “εντείνεται” σε κάποιες άλλες (π.χ. ασθένεια, γιορτές...);

Υποθέτω, στην ασθένεια, όταν θεωρούμε τον θεό έναν καλό προστάτη που θα ασχοληθεί με την υπόθεσή μας και θα μας φροντίσει.

Οι γιορτές, και οι άγιοι που γιορτάζονταν παλιά, ήταν μέρος της ζωής, έδιναν στις ημέρες το νόημά τους, ανήκαν στην αφήγηση της ζωής. Σήμερα οι γιορτές είναι περισσότερο happenings, πυροτεχνήματα διασκέδασης, "δραπέτευσης" από μια γκρίζα καθημερινότητα.

Γιατί δεν μας αρκεί μόνο η πίστη και χρειαζόμαστε και τις θρησκευτικές εκδηλώσεις (π.χ. άναμμα κεριών, τάματα κλπ.); Ποιες ανάγκες μας καλύπτουν αυτές;

Οι θρησκευτικές ιεροτελεστίες ανήκουν σε μια βαθιά παράδοση, παλαιότερη απο τον χριστιανισμό. Ενδεχομένως είναι αυτός τούτος ο τρόπος της συνομιλίας με τον θεό. Σήμερα μοιάζουν περισσότερο με κενό κέλυφος.

Μπορούμε να μην πιστεύουμε; (Ακόμη κι αν δεν ακολουθούμε μια θρησκεία, συνήθως δεν πιστεύουμε σε κάτι ανώτερο από εμάς;)

Μπορούμε να πιστεύουμε; Η ρήση του Nietzsche "Ο θεός είναι νεκρός" λέγεται μέσα από τη διάγνωση μιας εποχής που ξεκινά ήδη στην Αναγέννηση και που αναγορεύει τον άνθρωπο σε αρχή και θεμέλιο. Στον σύγχρονο κόσμο ο θεός έχει παροπλιστεί. Στο "Χειμερινό ταξίδι" του Schubert λέει κάπου: "Εμπρός για τον κόσμο, κεφάτοι, κόντρα σ' αγέρες και σε καιρούς! Αφού κανένας θεός δεν είναι πάνω στη γη, είμαστε εμείς οι ίδιοι θεοί!"

Κατά την άποψή σας, η θρησκεία είναι αναπόσπαστο κομμάτι των ανθρώπινων κοινωνιών; Μπορεί να υπάρχει κοινωνία χωρίς δόγμα;

Δεν γνωρίζω αν μπορεί να υπάρχει κοινωνία χωρίς κάποιου είδους δόγμα. Γνωρίζω όμως ότι τα δόγματα, θρησκευτικά και μη, είναι συνυφασμένα με την εχθρότητα, διότι εμμένουν σε μια θέση, σε μια αλήθεια και την υποστηρίζουν αντιμαχόμενα κάθε άλλη μέχρι θανάτου. Θρησκευτικοί, οικονομικοί και άλλοι πόλεμοι που συγκλονίζουν τον κόσμο μας, και που είναι πηγή ανείπωτης βίας και ατέλειωτων βασάνων, τρέφονται και θεριεύουν ακριβώς από τα δόγματα που πρεσβεύουν οι αντιμαχόμενοι.